Tajemnica Lekarska

25.12.1999
Mariusz Żelichowski
Z praktyką lekarską łączy się dostęp do informacji o pacjencie dotyczących nie tylko stanu jego zdrowa. Ich ujawnienie może prowadzić do naruszenia prywatności pacjenta. Dlatego obowiązek dochowania tajemnicy wynika nie tylko z etyki zawodowej lekarzy, ale także z przepisów prawa. W polskim ustawodawstwie regulację dotyczącą tajemnicy lekarskiej zawarto przede wszystkim w ustawie z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza (Dz. U. Nr 28 z 1997 r. poz. 152 ze zm.) - zwanej dalej ustawą.

Istota tajemnicy lekarskiej

Zgodnie z art. 40 ust. 1 ustawy lekarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z pacjentem, które uzyskał w związku z wykonywaniem zawodu. Istota tajemnicy lekarskiej sprowadza się zatem do zakazu ujawniania informacji dotyczących pacjenta osobom trzecim, tzn. nie tylko obcym, ale także członkom jego rodziny, krewnym, przyjaciołom, personelowi medycznemu niezaangażowanemu bezpośrednio w opiekę nad pacjentem.

Z obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej wynika również nakaz podejmowania wszelkich działań zapobiegających biernemu ujawnianiu informacji. Lekarz może ujawnić tajemnicę lekarską nie tylko przez działanie, lecz także przez zaniechanie, np. pozostawiając niezabezpieczoną dokumentację medyczną pacjenta.

Podmiot tajemnicy lekarskiej

Podmiotami tajemnicy lekarskiej są wszyscy lekarze, w tym lekarze stomatolodzy. Obowiązek dochowania tajemnicy lekarskiej nie wiąże się z formalnymi uprawnieniami do wykonywania zawodu lekarza (tzw. pełnego lub ograniczonego prawa wykonywania zawodu lekarza), lecz z jego faktycznym wykonywaniem. W konsekwencji także lekarze, którzy nielegalnie wykonują swój zawód, zobowiązani są do zachowania tajemnicy. Dotyczy to również lekarzy, którzy przestali wykonywać zawód, np. w związku z przejściem na emeryturę (w zakresie faktów uzyskanych w czasie jego wykonywania).

Przedmiot tajemnicy lekarskiej

Nie każda informacja o pacjencie jest przedmiotem tajemnicy lekarskiej. Dotyczy to wyłącznie informacji spełniających dwa warunki:

1) związanych z pacjentem,
2) uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu lekarza.

Tajemnicą lekarską są zatem objęte nie tylko informacje o zdrowiu pacjenta, lecz także inne, np. dotyczące jego życia osobistego, zawodowego, statusu majątkowego, itp. Istotne jest jednak, czy zostały uzyskane w związku z wykonywaniem zawodu lekarza. Uzyskane w innych okolicznościach (np. podczas spotkania towarzyskiego) nie stanowią przedmiotu tajemnicy lekarskiej.

Ponieważ informacje o pacjencie, w szczególności dotyczące jego stanu zdrowia, mogą lub muszą być utrwalone, przedmiotem tajemnicy lekarskiej są także nośniki tych informacji, np. dokumentacja medyczna, zdjęcia rentgenowskie, kardiogramy, wyniki badań, zaświadczenia lekarskie itp. Lekarz nie może swobodnie dysponować tymi dokumentami. Ujawniane zawartych w nich informacji podlega takim samym regułom, jak ujawnianie informacji nieutrwalonych.

Zakres tajemnicy lekarskiej (zasada i wyjątki)

Zakres tajemnicy lekarskiej został określony w ustawie - co do zasady - w sposób absolutny. Oznacza to, że lekarz ma zakaz ujawniania jakichkolwiek informacji objętych tajemnicą (zakres przedmiotowy), komukolwiek (zakres podmiotowy), gdziekolwiek (zakres miejscowy), kiedykolwiek (zakres temporalny) i dla jakichkolwiek celów (zakres teleologiczny).

Lekarz musi mieć świadomość absolutnego charakteru tajemnicy lekarskiej. W praktyce możliwe jest ograniczenie tego charakteru, ale tylko w przypadkach określonych przepisami prawa. Absolutne ujęcie zakresu tajemnicy lekarskiej prowadziłoby bowiem nieuchronnie do konfliktu z innymi wartościami (indywidualnymi lub społecznymi). Dlatego prawo dopuszcza jej ujawnienie na mocy 3 upoważnień:

1) za zgodą pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego (ex voluntas),
2) wprost z ustawy (ex lege),
3) za zgodą organu władzy publicznej lub innego upoważnionego podmiotu (ex oficio).

Ex voluntas

Pacjent jest dysponentem informacji o sobie, dlatego ujawnienie tajemnicy lekarskiej może nastąpić za jego zgodą. Aby zgoda była skuteczna, powinna być wyrażona przed ujawnieniem informacji objętych tajemnicą lekarską, w sposób świadomy i swobodny. Należy jej udzielić wskazanemu lekarzowi. Nie jest skuteczna zgoda in blanco. Szczególnym warunkiem skuteczności zgody pacjenta, mającym zapobiec pochopnemu lub lekkomyślnemu jej wyrażeniu, jest uprzedzenie pacjenta o niekorzystnych skutkach ujawnienia tajemnicy lekarskiej. Brak pouczenia pacjenta przez lekarza odbierającego zgodę powoduje jej bezskuteczność, a w efekcie brak uprawnienia lekarza do ujawnienia tajemnicy lekarskiej. Zgoda pacjenta ma charakter odwołalny, tzn. pacjent może ją cofnąć, w wyniku czego lekarz traci upoważnienie do ujawnienia tajemnicy lekarskiej.

Ustawa o zawodzie lekarza nie zawiera postanowień co do treści i formy zgody. Wszystkie te kwestie zatem pozostawiono do uzgodnienia zainteresowanym stronom (lekarza i pacjenta). Treść zgody powinna określać w jakim zakresie (podmiotowym, przedmiotowym, miejscowy, temporalnym i teleologicznym) lekarz zwolniony jest z obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej. Określenie zakresu zwolnienia jest o tyle ważne, że zakres tajemnicy lekarskiej został ujęty - co do zasady - w sposób absolutny. Wyjątki od niej muszą być więc wyraźnie określone. Wyrażenie zgody może nastąpić w dowolnej formie, w tym także w sposób dorozumiany. Lekarz powinien jednak - ze względów dowodowych - uzyskać ją w formie pisemnej.

Powyższe reguły odnoszą się także do zgody wyrażanej przez przedstawiciela ustawowego pacjenta.

Ex lege

W przypadkach, gdy upoważnienie lekarza do ujawnienia tajemnicy lekarskiej wynika wprost z przepisów prawa, nie musi on uzyskiwać zgody pacjenta na jej ujawnienie, a nawet może to uczynić mimo sprzeciwu pacjenta.

Korzystając z ustawowych upoważnień, lekarz musi pamiętać, że są to sytuacje wyjątkowe i ściśle stosować się do ustawy. Wszelka wykładnia rozszerzająca jest niedozwolona.

W art. 40 ust. 2 ustawy określony został następujący katalog przypadków, w których ujawnienie tajemnicy lekarskiej jest możliwe z mocy prawa:

1) zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób,
2) zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych innemu lekarzowi lub uprawnionym osobom uczestniczącym w udzielaniu tych świadczeń,
3) jest to niezbędne do praktycznej nauki zawodów medycznych,
4) jest to niezbędne dla celów naukowych.

Udzielenie informacji może nastąpić tylko w niezbędnym zakresie.

Ponadto ustawa w art. 31, rozstrzygając konflikt pomiędzy prawem pacjenta do informacji a obowiązkiem zachowania tajemnicy lekarskiej, upoważnia lekarza do ujawniania ściśle określonych informacji związanych ze zdrowiem pacjenta następującym osobom:

1) przedstawicielom ustawowym pacjentów, którzy nie ukończyli 16 rż.
2) przedstawicielom ustawowym pacjentów, którzy ukończyli 16 rż., lecz są nieprzytomni lub z innych powodów niezdolni do zrozumienia znaczenia informacji.
3) przedstawicielom ustawowym pacjentów, którzy ukończyli 16 rż , w sytuacjach wyjątkowych, jeżeli rokowanie jest niepomyślne dla pacjenta, a według oceny lekarza przemawia za tym dobro pacjenta.

W przypadku braku przedstawicieli ustawowych pacjentów lub gdy porozumienie się z nim jest niemożliwe, lekarz jest obowiązany udzielić informacji ich opiekunom faktycznym.

Zgodnie z art. 40 ust. 2 pkt. 1 ustawy upoważnienie do ujawnienia tajemnicy lekarskiej ex lege może wynikać także z innych ustaw.

Ex oficio

Upoważnienie do ujawnienia tajemnicy lekarskiej może wynikać także z żądania (zezwolenia) organu władzy publicznej lub innego uprawnionego podmiotu. Art. 40 ust. 1 pkt. 2 ustawy stanowi, że lekarz może ujawnić tajemnicę lekarską, jeżeli badanie lekarskie zostało przeprowadzone na żądanie uprawnionych na podstawie odrębnych ustaw organów i instytucji. W takim przypadku lekarz jest obowiązany poinformować o stanie zdrowia pacjenta wyłącznie te organy i instytucje. Także inne akty prawne przewidują tego typu odstępstwa od obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej, np. art. 180 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeksu postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 ze zm.), art. 59 ust. 3 pkt. 3 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz. U. Nr 60, poz.636).

Korzystając z  tych upoważnień, lekarz powinien pamiętać, że żądanie lub zezwolenie organu władzy publicznej lub innego podmiotu musi wynikać z ustawy. Bezprawne żądanie (zezwolenie) nie zwalnia od obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej.

Odpowiedzialność prawna

Naruszenie przez lekarza obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej może prowadzić do jego odpowiedzialności prawnej, zarówno cywilnej, jak i karnej. Nie należy zapominać również o odpowiedzialności dyscyplinarnej.

Odpowiedzialność cywilna sprowadza się przede wszystkim do konieczności zapłaty odszkodowania za wyrządzoną szkodę lub krzywdę. Dotyczy to zarówno umyślnego jak i nieumyślnego (lekkomyślność, niedbalstwo) jej spowodowania.

Odpowiedzialność karna będzie dotyczyć tylko przypadku umyślnego naruszenia tajemnicy lekarskiej. Zgodnie z art. 266. § 1 Kodeksu karnego "kto wbrew przepisom ustawy lub przyjętemu na siebie zobowiązaniu, ujawnia lub wykorzystuje informację, z którą zapoznał się w związku z pełnioną funkcją, wykonywaną pracą, działalnością publiczną, społeczną, gospodarczą lub naukową, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Przestępstwo jest ścigane na wniosek pokrzywdzonego."

Mariusz Żelichowski

Opublikowano w grudniu 1999 r.