Nadmiar potasu (hiperkaliemia): przyczyny, objawy i leczenie

Hiperkaliemia to zbyt duże stężenie potasu we krwi, powyżej 5,5 mmol/l. Najczęstszą przyczyną jest stosowanie leków upośledzających nerkowe wydalanie potasu u osób z przewlekłą chorobą nerek. Ciężka hiperkaliemia jest stanem zagrożenia życia i wymaga leczenia w szpitalu

Co to jest hiperkaliemia?

Hiperkaliemia to zbyt duże (powyżej prawidłowego zakresu) stężenie potasu we krwi, powyżej 5,5 mmol/l.

Potas jest elektrolitem bardzo ważnym dla organizmu, gdyż od jego prawidłowej ilości i stężenia zależy prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego, mięśni i serca. Znajduje się on głównie wewnątrz komórek; tylko 2% całego ustrojowego potasu znajduje się w przestrzeni pozakomórkowej – płynach tkankowych i we krwi. Nerki są najważniejszym narządem regulującym stężenie potasu. Pierwiastek ten jest dostarczany do organizmu z pokarmami i płynami.

Prawidłowe stężenie potasu w surowicy krwi wynosi 3,5–5,5 mmol/l. W różnych laboratoriach wartości, podawane jako zakres normy na wyniku wydawanym pacjentowi, mogą się nieznacznie różnić.

• Hiperkaliemia to stężenie potasu powyżej 5,5 mmol/l
• Łagodna hiperkaliemia to stężenie potasu 5,6–6,5 mmol/l
• Umiarkowana hiperkaliemia to stężenie potasu 6,6–7,5 mmol/l
• Ciężka hiperkaliemia to stężenie potasu powyżej 7,5 mmol/l

Nadmiar potasu – przyczyny

1. Upośledzone wydalanie potasu przez nerki z moczem, które może być spowodowane ostrym uszkodzeniem nerek (ostrą niewydolnością nerek), zaawansowaną przewlekłą chorobą nerek, w której czynność nerek jest istotnie upośledzona (eGFR <15 ml/min/1,73 m²), niedoczynnością nadnerczy (niedobór aldosteronu) lub stosowaniem leków, które zmniejszają wydalanie potasu przez nerki. Leki o takim działaniu to: inhibitory konwertazy angiotensyny (np. enalapryl, kaptopryl, lizynopryl, trandolapryl, chinapryl), blokery receptora angiotensynowego (np. losartan, walsartan, telmisartan, irbesartan, kardesartan), diuretyki oszczędzające potas (spironolakton, eplerenon, amiloryd), niesteroidowe leki przeciwzapalne (np. diklofenak, naproksen, ibuprofen, piroksykam), leki immunosupresyjne (cyklosporyna, takrolimus) oraz leki przeciwdrobnoustrojowe (sulfametoksazol+trimetoprim, ketokonazol), a także heparyna, digoksyna. Stosowanie tych leków jest szczególnie niebezpieczne u osób z niewydolnością nerek ostrą lub przewlekłą.
2. Nadmierna podaż potasu w postaci tzw. suplementów potasu, czyli leków podawanych w celu uzupełniania niedoborów potasu w organizmie lub z pokarmami bogatymi w potas. Hiperkaliemia może wówczas wystąpić tylko u osób z ciężką niewydolnością nerek (np. osoby leczone dializami) lub w przypadku jednoczesnego przyjmowania leków, które hamują wydalanie potasu z moczem (wymienione wyżej).
3. Uwalnianie dużych ilości potasu z komórek wskutek: rozpadu guza nowotworowego lub komórek białaczkowych, hemolizy (rozpadu erytrocytów naczyniach krwionośnych, rozpadu dużych krwiaków), kwasicy cukrzycowej z niedoboru insuliny, kwasicy metabolicznej (np. w zatruciu, sepsie).

Zdarza się również, że wynik laboratoryjny wskazujący na zbyt duże stężenie potasu jest nieprawdziwy (tzw. wynik fałszywie dodatni). Przyczyny tego mogą być różne, np. utrzymanie zaciśniętej stazy podczas pobierania próbki krwi, problemy z pobraniem próbki krwi, hemoliza próbki krwi po pobraniu lub duża liczba leukocytów lub płytek krwi u pacjenta.

Hiperkaliemia jest częstym zaburzeniem. Najczęściej występuje u osób z ciężką ostrą lub przewlekłą niewydolnością nerek oraz u chorych na cukrzycę lub z niewydolnością serca i przyjmujących leki hamujące wydalanie potasu z moczem.

Nadmiar potasu - objawy

Łagodna hiperkaliemia zwykle nie powoduje żadnych objawów.

Jeżeli stężenie potasu zwiększa się powoli, to nawet ciężka hiperkaliemia może przebiegać bez uchwytnych objawów lub dolegliwości. Objawy występują częściej wtedy, gdy stężenie potasu szybko się zwiększa.

Najczęściej zgłaszane wczesne objawy nadmiaru potasu to:

• ogólne osłabienie,
• osłabienie mięśni (często pierwszym objawem są trudności z wchodzeniem po schodach lub wstawaniem z pozycji siedzącej), a nawet porażenie mięśni (zwłaszcza kończyn dolnych),
• duszność,
• szybkie męczenie się spowodowane osłabieniem mięśni oddechowych,
• wolne tętno (bradykardia).

Pacjent może też odczuwać zaburzenia czucia (tzw. parestezje, czyli nieprzyjemne doznania o typie mrowienia, drętwienia, pieczenia) i być zdezorientowany. Ciężka hiperkaliemia, zwłaszcza gdy stężenie potasu we krwi szybko rośnie, może być przyczyną zatrzymania pracy serca i nagłego zgonu.

Co robić w przypadku wystąpienia objawów nadmiaru potasu?

Objawy ciężkiej hiperkaliemii są tak poważne, że należy niezwłocznie wezwać pogotowie ratunkowe.

W przypadku wystąpienia wczesnych objawów hiperkaliemii u osoby, u której jest ona prawdopodobna (gdyż np. przyjmuje leki zwiększające stężenie potasu, choruje na niewydolność nerek), należy się pilnie zgłosić do lekarza POZ lub na SOR w celu oznaczenia stężenia elektrolitów we krwi.

Objawy wskazujące na lekką hiperkaliemię u osoby dotychczas zdrowej są niecharakterystyczne. W razie wystąpienia tego typu objawów należy się zgłosić do lekarza POZ.

Nadmiar potasu - jak lekarz ustala rozpoznanie hiperkaliemii

Hiperkaliemię rozpoznaje się na podstawie oznaczenia stężenia potasu we krwi i stwierdzenia, że jest ono powyżej zakresu normy.

Jeżeli wykazanie hiperkaliemii zaskakuje, tzn. nie ma oczywistych powodów do zwiększenia stężenia potasu, lekarz zwykle zaleca pilne powtórzenie badania, gdyż możliwe są wyniki fałszywie dodatnie (patrz wyżej).

Dalsze badania, które zwykle wykonuje się w razie stwierdzenia hiperkaliemii, to EKG i stężenie kreatyniny w surowicy krwi (w celu oceny wydolności nerek).

W EKG mogą być widoczne nieprawidłowości spowodowane zbyt dużym stężeniem potasu. Niektóre z tych nieprawidłowości wskazują na zagrożenie nagłym zatrzymaniem pracy serca (np. bardzo wolny rytm, blok serca).

Po stwierdzeniu hiperkaliemii lekarz ustala, jaka jest jej przyczyna. W tym celu analizuje leki przyjmowane przez pacjenta oraz obecne ostre i przewlekłe choroby, a zwłaszcza ewentualne uszkodzenie nerek. Ocenia również, czy hiperkaliemia stanowi dla chorego zagrożenie i czy wymaga pilnego leczenia w szpitalu.

Hiperkaliemia — leczenie

W leczeniu hiperkaliemii należy dążyć do usunięcia przyczyny, która spowodowała zwiększenie stężenia potasu we krwi, oraz usunięcia nadmiaru potasu z organizmu, jeżeli hiperkaliemia stanowi zagrożenie dla zdrowia lub życia pacjenta.

W łagodnej hiperkaliemii, u chorego bez objawów, nieprawidłowości EKG, nowych ostrych chorób lub pogorszenia chorób przewlekłych, lekarz zwykle zaleca zmianę leków i ich dawek (jeżeli hiperkaliemia została spowodowana lekami) oraz unikanie produktów bogatych w potas (owoce, soki owocowe, ziemniaki itp.), a po kilku dniach zleca kontrolne oznaczenie elektrolitów. Może dodatkowo przepisać lek moczopędny (np. furosemid) w celu przyspieszenia usunięcia potasu z moczem.

Gdy hiperkaliemia jest poważna lub stanowi zagrożenie (występują objawy lub stwierdza się zmiany w EKG), pacjent wymaga leczenia w szpitalu. W takich przypadkach stosuje się metody pozwalające szybko i trwale zmniejszyć stężenie potasu we krwi. Należą do nich:

• dożylny wlew glukozy i insuliny (potas z krwi zostaje „przesunięty” do komórek, ale jego ilość w organizmie nie ulega zmniejszeniu); wprawdzie stężenie potasu zmniejsza się przejściowo, jednak często pozwala to uniknąć zagrożenia zatrzymaniem pracy serca
• tzw. żywice jonowymienne podawane doustnie lub doodbytniczo; w jelitach wiążą one potas, a następnie są usuwane wraz ze stolcem. W ten sposób zmniejsza się trwale ilość potasu w organizmie
• salbutamol podawany w nebulizacji; działanie jest takie jak w przypadku wlewu glukozy i insuliny
• wapń podawany dożylnie „chroni” serce przed hiperkaliemią i zmniejsza zagrożenie zatrzymaniem akcji serca; nie zmniejsza stężenia potasu we krwi
• leki moczopędne zwiększające wydalanie potasu z moczem, takie jak furosemid lub torasemid
• dializa, która jest najskuteczniejszą i najszybszą metodą usunięcia potasu z organizmu. Zwykle stosuje się hemodializę. Takie leczenie jest wskazane u pacjentów z bardzo ciężką hiperkaliemią, z groźnymi zaburzeniami stwierdzanymi w EKG oraz u pacjentów z poważnym uszkodzeniem nerek.

W trakcie leczenia hiperkaliemii okresowo kontroluje się stężenie potasu we krwi. Decyduje o tym lekarz, zlecając badania kontrolne w określonym terminie.

Równie ważne jest leczenie przyczyny, która doprowadziła do hiperkaliemii, lub jej usunięcie. Zwykle zmienia się sposób leczenia, jeżeli hiperkaliemia była wywołana przez leki, lub leczy chorobę prowadzącą do hiperkaliemii (np. kwasicę).

Zawsze konieczne jest maksymalne ograniczenie podaży potasu. Nie podaje się płynów dożylnych zawierających potas, leków zawierających potas i stosuje dietę pozbawioną produktów o dużej zawartości potasu.

Całkowite wyleczenie hiperkaliemii następuje po usunięciu jej przyczyny oraz nadmiaru potasu z organizmu.

Jeżeli przyczyna hiperkaliemii nie została usunięta (pacjent nadal musi przyjmować leki zwiększające stężenie potasu we krwi, nie można wyleczyć choroby, która jest przyczyną hipokaliemii), należy w określonych przez lekarza odstępach czasu kontrolować stężenie potasu we krwi, aby wcześnie wykryć hiperkaliemię i rozpocząć jej leczenie.

Co robić, aby uniknąć hiperkaliemii?

U pacjentów obarczonych ryzykiem wystąpienia hiperkaliemii należy regularnie kontrolować stężenie potasu we krwi. O tym, jak często to robić, decyduje lekarz opiekujący się pacjentem, zwykle lekarz POZ.

Najwięcej przypadków hiperkaliemii jest spowodowanych przyjmowaniem leków zwiększających stężenie potasu we krwi. Najskuteczniejszy sposób zapobiegania hiperkaliemii stanowi ostrożne stosowanie tych leków u pacjentów z chorobą nerek, cukrzycą lub niewydolnością serca. Zwykle nie należy stosować jednocześnie więcej niż jednego z tych leków, gdyż zagrożenie hiperkaliemią bardzo w takich przypadkach rośnie. Gdy takie leczenie jest konieczne, należy kontrolować stężenie potasu we krwi.

Nie wolno na własną rękę stosować suplementów potasu, jeżeli przyjmuje się leki z powodu niewydolności serca, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy lub obecna jest choroba nerek. Dotyczy to również niesteroidowych leków przeciwzapalnych.

Gdy skłonność do hiperkaliemii utrzymuje się, np. z powodu przyjmowanych leków lub choroby przewlekłej, skuteczne może być dołączenie leku moczopędnego, który zwiększa wydalanie potasu z moczem (np. furosemid). W takim przypadku konieczne jest również okresowe regularne kontrolowanie stężenia potasu we krwi.