Zapalenie mózgu przenoszone przez kleszcze (syn. środkowoeuropejskie lub wczesnoletnie)

Data utworzenia:  22.01.2014
Aktualizacja: 20.02.2019
prof. dr hab. med. Robert Flisiak
Uniwersytet Medyczny, Białystok

łac. encephalitis ixodica
ang. tick-borne encephalitis

Epidemiologia

Występuje w Europie Środkowej i Wschodniej, a także w południowej części Rosji. W 2015 r. zarejestrowano w Polsce 149 zachorowań (0,39/100 000/rok), z czego 100 rozpoznano w województwach podlaskim i warmińsko-mazurskim (rejony endemiczne).

Etiologia i patogeneza

   1. Czynnik etiologiczny: chorobę wywołuje wirus środkowoeuropejskiego zapalenia mózgu, należący do rodziny Flaviviridae (genom stanowi pojedyncza nić RNA).
   2. Patomechanizm: po ukłuciu przez zakażonego kleszcza wirusy początkowo namnażają się w skórze i okolicznych węzłach chłonnych, a następnie poprzez układ chłonny dostają się do krwi. W fazie pierwotnej wiremii dochodzi do zakażenia komórek różnych narządów (faza prodromalna). Dzięki mechanizmom immunologicznym (głównie aktywności limfocytów cytotoksycznych) u większości zakażonych pacjentów dochodzi do eliminacji wirusów. U niektórych pojawia się jednak wtórna wiremia, podczas której wirusy przedostają się do komórek śródbłonka naczyń krwionośnych mózgu, a następnie także neuronów i komórek glejowych.
   3. Rezerwuar i droga przenoszenia: rezerwuarem wirusa są małe gryzonie, a także kleszcze (przekazują zakażenie na następne pokolenia). W rejonach endemicznego występowania choroby do zakażenia dochodzi zwykle w wyniku ukłucia przez zakażonego kleszcza. Rzadko zakażenie następuje drogą pokarmową w wyniku spożycia niegotowanego mleka zakażonych zwierząt. Choroba może się rozprzestrzeniać w formie małych epidemii.
   4. Czynniki ryzyka zakażenia: długotrwałe przebywanie lub praca na terenach leśnych w rejonach endemicznego występowania choroby; spożywanie surowego mleka zwierząt hodowanych w tych rejonach.
   5. Okres wylęgania i zakaźności: 7–14 dni, choroba nie przenosi się między ludźmi.

Obraz kliniczny i przebieg naturalny

Choroba ma przebieg dwufazowy, rozpoczyna się nagle.
   1. Faza zwiastunowa
Utrzymuje się do 7 dni, po czym u większości chorych dochodzi do samoistnego wyleczenia. W tej fazie występują:
   1) objawy grypopodobne: gorączka (do 38°C), ból głowy, mięśni i stawów, zapalenie górnych dróg oddechowych
   2) nudności, wymioty, biegunka.

   2. Faza neuroinfekcji
U niektórych chorych po kilku dniach stosunkowo dobrego samopoczucia pojawiają się objawy zajęcia OUN w postaci 1 lub kilku następujących zespołów klinicznych:
   1) zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – występuje najczęściej, zwykle ma łagodny przebieg
   2) zapalenie mózgu
   3) zapalenie mózgu i móżdżku
   4) zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego.

Rozpoznanie

Badania pomocnicze

   1. Identyfikacja czynnika etiologicznego
Badania serologiczne: swoiste przeciwciała klasy IgM wykrywane w surowicy metodą ELISA – podstawowa metoda potwierdzenia zakażenia. Oznaczenie można wykonać również dodatkowo z płynu mózgowo-rdzeniowego (metoda ELISA).
   2. Inne
   1) badanie płynu mózgowo-rdzeniowego – tak jak w innych wirusowych zakażeniach OUN (tab.).
   2) EEG i MR – zmiany nie są swoiste i pomocne w ustaleniu rozpoznania zapalenia mózgu. Badania te mogą być jednak przydatne w różnicowaniu z innymi chorobami OUN.

Tabela. Prawidłowe wyniki badania ogólnego płynu mózgowo-rdzeniowego oraz zmiany w zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych o różnej etiologii
Stan
Płyn mózgowo-rdzeniowy
barwa przejrzystość liczba komórek w µl (cytoza) rodzaj komórek (%) stężenie białka (g/l) stężenie glukozy (% stężenia w surowicy) stężenie chlorków (mmol/l) stężenie kwasu mlekowego (mmol/l)
neutrofile limfocyty
prawidłowy wodojasny klarowny ≤5 0 100 0,15–0,45 60–75% >117 <2,1
ropne ZOMR żółtawy mętny od kilku do cpw 95–100a >2 ⇓⇓⇓ ⇓⇓ ⇑⇑⇑
wirusowe ZOMR wodojasny klarowny od kilku do kilkuset 0–25b >75 ⇑ (<2) N lub ⇓ N lub ⇓ N lub ⇑ (2,2–3)
gruźlicze ZOMR wodojasny lub opalizujący klarowny od kilkudziesięciu do 1000 0–25 >75 zwykle ~1c ⇓⇓ (10–30%) często ⇓⇓ ⇑⇑ (>3,5)
a W ZOMR wywołanym przez Listeria monocytogenes odsetek neutrofilów może być nieco mniejszy (>75%).
b W ZOMR wywołanym przez enterowirusy (ECHO, Coxsackie) w ciągu pierwszych 48 h w rozmazie przeważają neutrofile (>60%).
c w zapaleniu rdzenia kręgowego do kilkudziesięciu g/l
⇓ nieznacznie zmniejszone, ⇓⇓ zmniejszone, ⇓⇓⇓ znacznie zmniejszone (często nieoznaczalne), ⇑ nieznacznie zwiększone, ⇑⇑ zwiększone, ⇑⇑⇑ znacznie zwiększone, cpw – całe pole widzenia, N – norma, ZOMR – zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych

Kryteria rozpoznania

Wynik badania płynu mózgowo-rdzeniowego wskazujący na zakażenie wirusowe oraz obecność swoistych IgM przeciwko wirusowi środkowoeuropejskiego zapalenia mózgu w surowicy, a w wątpliwych przypadkach także w płynie mózgowo-rdzeniowym.

Leczenie

   1. Leczenie przyczynowe: nie ma.
   2. Leczenie objawowe: takie jak w innych wirusowych zapaleniach OUN.

Rokowanie

Rokowanie u większości chorych jest dobre, a objawy ustępują całkowicie. Jedynie u chorych na zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego przez wiele miesięcy mogą się utrzymywać: zaburzenia czucia, niedowłady, upośledzenie pamięci i skupienia uwagi. U chorych z porażeniami dochodzi do zaniku mięśni. Śmiertelność w Europie nie przekracza 2% i dotyczy chorych z porażeniami kończyn i zaburzeniami oddychania.

Zapobieganie

Metody swoiste

Szczepienie ochronne: p. Immunoprofilaktyka chorób infekcyjnych u dorosłych.

Metody nieswoiste

   1. Metody ochrony przed kleszczami
Metody nieswoiste mają podstawowe znaczenie w zapobieganiu chorobom przenoszonym przez kleszcze.
   1) Szczelne osłonięcie skóry ubraniem podczas pobytu na terenach łąkowo-leśnych – długie rękawy, długie spodnie, wysokie skarpety naciągnięte na nogawki, czapka z daszkiem lub kapelusz, ubranie jasnego koloru, na którym łatwiej zauważyć pełzające kleszcze, buty z wyższą cholewką.
   2) Stosowanie repelentów (środków odstraszających kleszcze), najlepiej zawierających DEET (rozpylać na ubranie i odsłoniętą skórę, z wyjątkiem twarzy) lub permetrynę (zabija kleszcze poprzez kontakt, spryskiwać tylko ubranie).
   3) Dokładne kontrolowanie skóry po każdym powrocie z terenów łąkowo-leśnych, zwłaszcza w okolicach pokrytych delikatną i wilgotną skórą (pachwiny, pachy, za małżowinami usznymi, fałdy skórne), w których najchętniej przyczepiają się kleszcze.
   4) Mechaniczne usunięcie kleszcza – należy to zrobić jak najwcześniej; skuteczne i proste w użyciu są specjalne haczyki plastikowe o różnych rozmiarach (ryc. 1.) lub lasso (np. Trix – ryc. 2.); ostatecznie można użyć pęsety lub wąskich szczypczyków (ryc. 3.). Kleszcza należy uchwycić jak najbliżej skóry i wyciągać go wzdłuż osi wkłucia, ranę przemyć środkiem odkażającym, a ręce umyć wodą z mydłem. Pomimo poprawnego przeprowadzania zabiegu usunięcia kleszcza zdarza się, że w skórze pozostaje jego część głowowa (najczęściej w przypadku użycia pęsety). Należy wówczas poprzestać na dezynfekcji, gdyż pozostawienie fragmentu kleszcza nie zwiększa ryzyka zakażenia, a ewentualne zabiegi chirurgiczne stanowią zbędne obciążenie pacjenta. Po usunięciu kleszcza należy obserwować pacjenta przez 30 dni pod kątem wystąpienia rumienia wędrującego (wczesny objaw boreliozy z Lyme) lub gorączki >38°C (anaplazmoza). W celu usunięcia kleszcza nie należy go wykręcać, wydrapywać, wyciskać, przypalać, smarować tłustymi substancjami, alkoholem lub benzyną, gdyż zwiększa to ilość wymiocin i śliny kleszcza wydalanych do krwi i ryzyko zakażenia.
   5) Ochrona zwierząt domowych (psy, koty) mogących zawlec kleszcze do mieszkania – stosowanie skutecznych repelentów dla zwierząt oraz regularna kontrola skóry zwierzęcia i mechaniczne usuwanie kleszczy.

Ryc. 1. Usuwanie kleszcza za pomocą plastikowego haczyka: wsunąć haczyk między skórę a kleszcza, jak najbliżej skóry (A, B), aż do lekkiego zaklinowania owada w szczelinie (C); następnie, lekko unosząc haczyk, przekręcić go 2–3 razy wokół jego długiej osi (D).

Ryc. 2. Usuwanie kleszcza za pomocą lassa typu Trix. Wysunąć pętelkę i umieścić ją wokół kleszcza jak najbliżej skóry (A), następnie przybliżyć niebieską końcówkę do kleszcza i skóry, po czym zwolnić przycisk (B); trzymając niebieską końcówkę blisko skóry, skierować przyrząd prostopadle do powierzchni skóry i wykonać między palcami obrót przyrządem w dowolnym kierunku, wykręcając jednocześnie kleszcza (C). W celu zmniejszenia ryzyka rozerwania kleszcza, nie należy go ciągnąć w górę (wzdłuż długiej osi urządzenia).


Ryc. 3. Usuwanie kleszcza pęsetą: kleszcza należy uchwycić jak najbliżej skóry i wyciągać go wzdłuż osi wkłucia.

   2. Izolacja chorych: nie jest wymagana.
   3. Obowiązek zgłaszania do PSSE: tak.

Reklama

Napisz do nas

Zadaj pytanie ekspertowi, przyślij ciekawy przypadek, zgłoś absurd, zaproponuj temat dziennikarzom.
Pomóż redagować portal.
Pomóż usprawnić system ochrony zdrowia.

Przegląd badań