Czy szczepionki zawierają toksyczne składniki?

Data utworzenia:  29.10.2014
Aktualizacja: 04.10.2018
dr n. med. Jacek Mrukowicz
Redaktor naczelny „Medycyny Praktycznej – Pediatrii” i „Medycyny Praktycznej – Szczepienia”, Polski Instytut EvidenceBased Medicine w Krakowie

mgr Małgorzata Ściubisz
„Medycyna Praktyczna – Szczepienia”

Toksyczność zależy przede wszystkim od przyjętej dawki, a nie wyłącznie od charakteru substancji. Na przykład witaminy D czy A, z jednej strony są konieczne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, a z drugiej – w odpowiednio dużej dawce – mogą spowodować ciężkie zatrucie. Wszystkie substancje dodatkowe znajdują się w szczepionkach w dopuszczalnej dawce, bezpiecznej dla zdrowia dzieci i osób dorosłych. W skład szczepionek – oprócz najistotniejszych antygenów – wchodzą również substancje pomocnicze i dodatkowe (tab.), które:

    zwiększają bezpieczeństwo mikrobiologiczne szczepionek, zapobiegając skażeniu preparatu przez bakterie lub grzyby – konserwanty (np. tiomersal, 2-fenoksyetanol);
  • stabilizują antygeny lub żywe wirusy, aby zachować ich optymalną immunogenność podczas przechowywania – stabilizatory (białka [żelatyna, albumina ludzka], dwucukry [sacharoza], aminokwasy [glicyna, kwas glutaminowy]) do pewnego stopnia niwelują negatywny wpływ zmian temperatury i zapobiegają przyleganiu antygenów do ścian opakowania;
  • wzmacniają odpowiedź immunologiczną na antygen zawarty w szczepionce – adiuwanty (np. sole glinu);
  • są śladową pozostałością po procesie produkcyjnym (antybiotyki, formaldehyd, aldehyd glutarowy, białka jaja kurzego, białka drożdży).

Tabela. Substancje pomocnicze lub śladowe pozostałości z procesu produkcyjnego zawarte w szczepionkacha
Nazwa substancji Szczepionka
neomycyna przeciwko grypie (IDflu, Vaxigrip, Vaxigrip Junior, Vaxigrip Tetra)
MMR (Priorix, MMRvaxPro)
przeciwko ospie wietrznej (Varilrix)
przeciwko poliomyelitis (Imovax Polio)
DTPa + IPV (Tetraxim, Infanrix-IPV)
skojarzona przeciwko WZW typu A i B (Twinrix)
szczepionki wysoce skojarzone (Pentaxim, Infanrix-IPV+Hib, Infanrix hexa, Hexacima)
polimyksyna B przeciwko poliomyelitis (Imovax Polio)
DTPa + IPV (Tetraxim, Infanrix-IPV)
szczepionki wysoce skojarzone (Pentaxim, Infanrix-IPV+Hib, Infanrix hexa, Hexacima)
żelatyna MMR (MMRvaxPro)
białka jaja kurzego przeciwko grypie (IDflu, Influvac, Influvac Tetra, Vaxigrip, Vaxigrip Junior, Vaxigrip Tetra, Fluarix, Agrippal)
MMR (MMRvaxPro, Priorix)
przeciwko żółtej gorączce (Stamaril)
przeciwko zapaleniu mózgu przenoszonemu przez kleszcze (Encepur, FSME-Immun)
białka drożdży przeciwko WZW typu B (Engerix B, Euvax B, HBvaxPro, Hepavax Gene TF)
skojarzona przeciwko WZW typu A i B (Twinrix)
przeciwko HPV (Silgard, Gardasil)
szczepionki wysoce skojarzone (Hexacima, Infanrix hexa)
lateks (w elementach opakowania) przeciwko meningokokom (Menveo, HBvaxPro)
tiomersal D – szczepionka błonicza adsorbowana, d – szczepionka błonicza adsorbowana
T – szczepionka tężcowa adsorbowana, TT – szczepionka tężcowa adsorbowanab
DT – szczepionka błoniczo-tężcowa adsorbowana, Td – szczepionka tężcowo-błonicza adsorbowanac
DTP – Szczepionka błoniczo-tężowo-krztuścowa adsorbowana (DTPw)
2-fenoksyetanol przeciwko poliomyelitis (Imovax Polio)
szczepionki wysoce skojarzone (Pentaxim)
DTPa, dTpa (Tripacel, Adacel)
przeciwko WZW typu A (Avaxim 160 U)
polisorbat 80 przeciwko HPV (Silgard, Gardasil)
przeciwko grypie (Influvac, Influvac Tetra)
przeciwko rotawirusom (RotaTeq)
dTpa (Boostrix)
przeciwko pneumokokom (Prevenar 13)
szczepionki wysoce skojarzone (Infanrix-IPV+Hib)
formaldehyd przeciwko poliomyelitis (Imovax Polio)
przeciwko durowi brzusznemu (Typhim Vi)
przeciwko Haemophilus influenzae typu B (Act-Hib)
DTPa, dTpa (Tripacel, Adacel)
DT+IPV (Dultavax)
DTPa+IPV (Tetraxim, Infanrix-IPV)
szczepionki wysoce skojarzone (Pentaxim, Hexacima, Infanrix hexa)
przeciwko grypie (IDflu, Influvac, Influvac Tetra, Vaxigrip, Vaxigrip Junior, Vaxigrip Tetra)
przeciwko WZW typu B (HBvaxPro)
przeciwko WZW typu A (Avaxim 160 U)
związki glinu DTPa, dTpa (Tripacel, Adacel, Infanrix-DTPa, Boostrix)
DTPa(dTpa)+IPV (Infanrix-IPV, Tetraxim, Boostrix Polio)
DT+IPV (Dultavax)
przeciwko pneumokokom (Synflorix, Prevenar 13)
przeciwko meningokokom grupy B (Bexsero)
przeciwko HPV (Cervarix, Silgard, Gardasil)
przeciwko WZW typu A (Avaxim)
przeciwko WZW typu B (Engerix B, Euvax B, HBvaxPro, Hepavax Gene TF)
skojarzona przeciwko WZW typu A i B (Twinrix)
przeciwko zapaleniu mózgu przenoszonemu przez kleszcze (Encepur)
szczepionki wysoce skojarzone (Pentaxim, Infanrix-IPV+Hib, Infanrix hexa, Hexacima)
streptomycyna DTPa+IPV (Tetraxim)
przeciwko poliomyelitis (Imovax Polio)
szczepionki wysoce skojarzone (Pentaxim, Hexacima)
gentamycyna przeciwko grypie (Influvac, Influvac Tetra)
a Opracowano na podstawie Charakterystyki Produktu Leczniczego (ChPL) uwzględniając szczepionki dostępne w Polsce.
b wycofana z produkcji, preparat ten zastąpiła szczepionka Tetana, która nie zawiera tiomersalu jako środka konserwującego, ale może zawierać jego śladową ilość jako pozostałość po procesie produkcyjnym
c wycofana z produkcji, preparat ten zastąpiła szczepionka Clodivac, która nie zawiera tiomersalu jako środka konserwującego, ale może zawierać jego śladową ilość jako pozostałość po procesie produkcyjnym
DTPa – skojarzona szczepionka przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (bezkomórkowa), dTpa – szczepionka zawierająca toksoid tężcowy, zmniejszoną dawkę toksoidu błoniczego i bezkomórkowych komponentów pałeczki krztuśca, DTPw – skojarzona szczepionka przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (całokomórkowa),HPV – ludzki wirus brodawczaka, MMR – szczepionka skojarzona przeciwko odrze, śwince i różyczce, WZW – wirusowe zapalenie wątroby

Poszczególne preparaty różnią się zawartością substancji dodatkowych (szczegółowy skład – p. Charakterystyka Produktu Leczniczego (pkt 2. [Skład ilościowy i jakościowy] i 6.1 [Wykaz substancji pomocniczych]).

Alergia. Niektóre dodatkowe substancje w szczepionkach (żelatyna, białka jaja kurzego, białka drożdży) mogą wywołać reakcję anafilaktyczną u uczulonych na nie pacjentów (p. także Szczepienia a przewlekłe choroby alergiczne – przyp. red.). Antybiotyki (neomycyna) i tiomersal najczęściej powodują reakcje miejscowe o charakterze nadwrażliwości typu późnego. Spośród tych substancji przyczyną reakcji anafilaktycznych najczęściej jest żelatyna (cięższe reakcje występują z częstością 1 przypadek na 2 miliony dawek). Aktualnie stosuje się wyłącznie żelatynę wieprzową o małej masie cząsteczkowej (dzięki wcześniejszej hydrolizie), która ma znacznie słabsze właściwości uczulające. Osoby uczulone na białka dodatkowe w szczepionkach często reagują anafilaksją także po spożyciu produktów, które je zawierają. Pytanie o objawy alergii po pokarmach – na etapie wywiadu przesiewowego przed szczepieniem – pomaga zidentyfikować tę grupę ryzyka (szczepienie przeciwko grypie osób uczulonych na białko jaja kurzego – p. Kwestionariusze wywiadu przesiewowego przed szczepieniem dzieci, młodzieży i dorosłych).

Tiomersal – etylowa pochodna rtęci o silnych właściwościach bakterio- i grzybobójczych – aktualnie znajduje się tylko w jednej z dostępnych w Polsce szczepionek przeznaczonych dla dzieci w pierwszych latach życia (DTPw; w dawce 50 µg = 25 µg etylortęci) oraz w jej mniej skojarzonych pochodnych (tab.). Nie wykazano, aby tiomersal podany w szczepionkach wywierał szkodliwy wpływ na zdrowie niemowląt i dzieci (p. Czy szczepienia powodują autyzm lub inne zaburzenia ze spektrum autyzmu?Czy szczepienia powodują zaburzenia neurorozwojowe?). Działanie, metabolizm i farmakokinetyka tiomersalu wyraźnie się różnią od podobnych cech metylortęci znajdującej się w środowisku, będącej związkiem o dobrze poznanej toksyczności. W razie obaw rodziców, można wybrać inną szczepionkę DTP pozbawioną tiomersalu (w ramach szczepień odpłatnych).

2-fenoksyetanol jest oleistą cieczą o właściwościach bakteriostatycznych. Wchodzi w skład kosmetyków (m.in. jako utrwalacz do perfum), preparatów odkażających do skory, środków odstraszających owady (repelenty), a także niektórych szczepionek (tab. [w dawce 2,5 mg]). Nie opisano działania toksycznego u ludzi, a u zwierząt laboratoryjnych jest ono słabo wyrażone i ujawnia się dopiero pod wpływem dawki 800 mg/kg mc.

Sole glinu stosuje się w niektórych szczepionkach w charakterze adiuwantu (dawka 0,125–0,85 mg) już prawie 90 lat. Pomimo iż zaszczepiono już setki milionów osób i bardzo dobrze poznano ich profil bezpieczeństwa, to nadal glin budzi duże emocje wśród osób kontestujących bezpieczeństwo szczepionek. W dawce występującej w szczepionkach sole glinu są dobrze tolerowane i bezpieczne, a odczyny niepożądane występują sporadycznie, mają charakter miejscowy (rumień, guzek podskórny, kontaktowe zapalenie, ziarniniak zapalny) i w większości osób ustępują samoistnie. Metaanaliza 35 badań klinicznych nie ujawniła żadnych ciężkich i przedłużających się reakcji niepożądanych.

Ciężkie działania niepożądane glinu (objawy neurologiczne określane jako „demencja [encefalopatia] dializacyjna”) obserwowano głownie po podaniu dużej dawki jego soli chorym z ciężką niewydolnością nerek, kiedy dawniej – jeszcze przed udoskonaleniem systemów dializacyjnych – dodawano je do roztworu dializacyjnego. Opisywano również przypadki opóźnionego tworzenia się guzków w mięśniach, przybierające postać makrofagowego zapalenia powięzi i mięśni (macrophagic myofasciitis – MMF), które obserwowano nawet 3 lata po ekspozycji na glin zawarty w szczepionce. Dotyczyły one jednak głownie chorych z ciężkim niedoborem odporności.

Glin występuje powszechnie w środowisku – między innymi w wodzie, produktach spożywczych, a nawet w pokarmie kobiecym (ok. 0,04 mg/l) i mieszankach mlecznych dla niemowląt (ok. 0,225 mg/l). Ulega wchłanianiu głownie z jelita, ale także z układu oddechowego (w postaci związków lotnych). Okres połowiczej eliminacji glinu z organizmu człowieka wynosi około 24 godziny, a dawkę <2 mg/kg mc./24 h generalnie uznaje się za bezpieczną (norma dobowej ekspozycji). Dawka glinu zawarta w szczepionce jest więc wielokrotnie mniejsza niż dopuszczalna norma, nawet w przypadku najmniejszych niemowląt. Wstrzykiwanie glinu zawartego w szczepionkach tym się rożni się od wchłaniania tego pierwiastka z przewodu pokarmowego czy układu oddechowego, że szczepionki podaje się tylko kilka razy w ciągu 1. i 2. roku życia dziecka, natomiast glin zawarty w produktach spożywczych i ze źródeł środowiskowych gromadzi się powoli każdego dnia. Badania na modelach zwierzęcych wykazały ponadto, że sole glinu podane drogą wstrzyknięcia wchłaniają się tylko częściowo do krwi (wodorotlenek glinu – w 17%, fosforan glinu – w 51%), a proces ten zabiera od kilku tygodni do kilku miesięcy, w zależności od zastosowanego od rodzaju związku.

Minimalny poziom ryzyka (minimum risk level – MRL) oznacza takie stężenie glinu, przy którym nie obserwuje się żadnych znanych działań niepożądanych. Wartość MRL określiła Agency for Toxic Substances and Disease Registry należąca do amerykańskiego Departamentu Zdrowia. Szacuje się, że u niemowląt MRL wynosi 1 mg/kg mc./24 h. Wartość MRL zwiększa się z czasem, ponieważ organizm dużo szybciej gromadzi glin niż go eliminuje, a masa ciała dziecka zwiększa się wraz z wiekiem. Biorąc pod uwagę zarówno wstrzyknięcia szczepionek zawierających glin, jak i glin codziennie spożywany z dietą wykazano, że całkowite obciążenie organizmu glinem w 1. roku życia nigdy nie przekracza ustalonego MRL, nawet u najmniejszych niemowląt (masa ciała na poziomie 5. centyla) i po zastosowaniu szczepionek z największą ilością glinu na dawkę. Ponadto wiele niemowląt otrzymujących rożne preparaty szczepionek przyjmuje mniej glinu niż wynosi dawka maksymalna, dlatego teoretyczne ryzyko wystąpienia działań niepożądanych w tej grupie jest nawet mniejsze.

Formaldehyd stosuje się w procesie produkcyjnym szczepionek do inaktywacji bakterii, wirusów i toksyn w celu uzyskania bezpiecznych antygenów „zabitych”. W końcowym produkcie znajduje się on jedynie w śladowej ilości (dawka ≤0,1 mg). Uznaje się ją za bardzo bezpieczną nawet dla najmłodszych niemowląt, ponieważ we krwi każdego człowieka znajduje się znacznie więcej endogennego formaldehydu (ok. 2,5 µg/ml krwi), który naturalnie powstaje w procesie syntezy tymidyny, puryn i niektórych aminokwasów. We krwi niemowlęcia o masie ciała 5 kg jest więc około 1,1 mg formaldehydu (ponad 10 razy więcej niż w jednej szczepionce). Ponadto, dawka formaldehydu nawet 600-krotnie większa niż w szczepionkach nie wywoływała szkodliwych efektów u zwierząt laboratoryjnych.

Piśmiennictwo:

1. Offit P.A., Jew R.K.: Addressing parents’ concerns: Do vaccines contain harmful preservatives, adjuvants, additives, or residuals? Pediatrics, 2003; 112: 1394–1401
2. Eldred B.E., Dean A.J., McGuire T., Nash A.L.: Vaccine components and constituents: responding to consumer concerns. MJA, 2006; 184: 170–175
3. Jefferson T., Rudin M., Di Pietrantonj C.: Adverse events after immunization with aluminiumcontaining DTP vaccines: systematic review of the evidence. Lancet Infect. Dis., 2004; 4: 84–90
4. Dowling J.D., Levy O. Pediatric vaccine adjuvants. Components of the modern vaccinologist’s toolbox. The Pediatric Infectious Disease Journal, 2015; 34: 1395–1398 (tłum.Med. Prakt. Szczep. 1/2016, s. 35–42)
5. Mitkus R.J., King D.B., Hess M.A. i wsp.: Updated aluminum pharmacokinetics following infant exposures through diet and vaccination. Vaccine, 2011; 29: 9538–9543
6. Fernandez S. Aluminum in vaccines: addressing parents’ concerns. Pediatric Annals, 2016; 45: e231–e233 (tłum. Med. Prakt. Szczep. 4/2016, s. 51–54)
7. Oberle D., Pavel J., Rieck T. i wsp.: Anaphylaxis after immunization of children and adolescents in Germany. Pediatr. Infect. Dis. J., 2016; 35: 535–541
8. Destefano F., Offit P., Fisher A.: Vaccine safety. (W:) Plotkin A.S., Orenstein A.W., Offit A.P. (red.): Vaccines. Wyd. 7, Elsevier, 2018: 1584–1600
Zobacz także
Wybrane treści dla pacjenta
  • Szczepienia przed wyjazdem do Afryki Północnej
  • Szczepienia obowiązkowe dla podróżnych
  • Szczepienie przeciwko środkowoeuropejskiemu odkleszczowemu zapaleniu mózgu
  • Szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi
  • Szczepienia przed wyjazdem do Afryki Południowej
  • Szczepienie przeciwko odrze, śwince i różyczce
  • Szczepienie przeciwko pałeczce hemofilnej typu b (Hib)
  • Szczepienie przeciwko meningokokom
  • Szczepienie przeciwko gruźlicy
  • Szczepienia przed wyjazdem na Karaiby (Wyspy Karaibskie)

Reklama

Napisz do nas

Zadaj pytanie ekspertowi, przyślij ciekawy przypadek, zgłoś absurd, zaproponuj temat dziennikarzom.
Pomóż redagować portal.
Pomóż usprawnić system ochrony zdrowia.

Przegląd badań