Modele promocji szczepień w krajach wysoko rozwiniętych

Data utworzenia:  05.02.2014
Aktualizacja: 07.07.2014
mgr Joanna Kujawa, mgr Aleksandra Saniewska-Kilim
Departament Matki i Dziecka, Ministerstwo Zdrowia

Specjalnie dla „Medycyny Praktycznej Szczepienia”

Joanna Kujawa
Absolwentka studiów magisterskich na kierunku Zdrowie Publiczne na Wydziale Nauki o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Warszawie, aktualnie Specjalista ds. szczepień obowiązkowych w Departamencie Matki i Dziecka Ministerstwa Zdrowia.


Aleksandra Saniewska-Kilim
absolwentka studiów magisterskich na kierunku Zdrowie Publiczne na Wydziale Nauki o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Warszawie. Obecnie w trakcie studiów doktoranckich na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym w Zakładzie Profilaktyki Onkologicznej

Na przestrzeni dziejów zdrowie – jako wartość – było przez społeczeństwa i indywidualnych obywateli cenione i sytuowane na jednej z najwyższych pozycji. Dotąd jest postrzegane jako ważniejsze niż bogactwo materialne czy pozycja społeczna i stanowi podstawę do osiągania życiowych celów, realizacji ambicji, pragnień i zamierzeń. Jest też podstawowym zasobem indywidualnym, społecznym i ekonomicznym, ponieważ tylko zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturowe oraz prawidłowo funkcjonować.1

Promocja zdrowia jest połączeniem edukacji (oświaty) zdrowotnej oraz polityki prozdrowotnej. Racjonalna polityka prozdrowotna ma wpływać na wytworzenie wspierającego środowiska, wzmocnienie społeczności oraz przekierowanie świadczeń zdrowotnych tam, gdzie aktualnie są one potrzebne. W tym kontekście narodowe programy zdrowia powinny zmierzać do wbudowania zdrowia w różne sektorowe programy działań, jak polityka społeczna, oświata, kultura fizyczna, nauka, rolnictwo i przemysł.2,3

Istotnym elementem promocji zdrowia jest promocja szczepień ochronnych. Szczepienia ochronne można włączyć do profilaktyki pierwszej fazy (pierwotnej), czyli działań mających na celu zapobieganie chorobom. Profilaktyka – według World Health Organization (WHO) – jest jednym z trzech działów nauk medycznych obok leczenia i rehabilitacji. Profilaktyka szczepionkowa chroni przed wystąpieniem właściwej choroby, co zapewnia znaczne korzyści dla uodpornionej osoby, a w przypadku szczepień powszechnych – dla całej populacji i systemu opieki zdrowotnej.

Prawne i finansowe podstawy szczepień w krajach wysoko rozwiniętych4-6

Na całym świecie integralnym elementem polityki zdrowotnej są krajowe programy lub strategie szczepień. W zależności od uwarunkowań zdrowotnych (epidemiologii chorób), ekonomicznych, prawnych i kulturowych, krajowe strategie szczepień różnią się w zakresie zaleceń i sposobów finansowania.

W Unii Europejskiej obowiązek wykonywania szczepień – zwłaszcza u dzieci – istnieje w 14 z 28 krajów, choć jego zakres znacznie się różni. Na przykład w Belgii jedynym obowiązkowym szczepieniem jest szczepienie przeciwko poliomyelitis, natomiast na Malcie obowiązkowo szczepi się przeciwko błonicy, tężcowi, polio i różyczce (szczepionką skojarzoną MMR [tab.]). Niektóre kraje prowadzą mieszaną strategię szczepień zarówno obowiązkowych, jak i dobrowolnych. Niezależnie od tego, czy szczepienia dla obywateli są obowiązkowe czy dobrowolne, w przytłaczającej większości państw UE wszystkie zalecane szczepionki wraz z kwalifikacją i wykonaniem zabiegu są finansowane ze środków publicznych.

Analiza odsetka osób zaszczepionych w docelowej populacji w krajach wysoko rozwiniętych wskazuje, że obowiązkowość szczepień nie jest wcale warunkiem utrzymania wysokiego poziomu wyszczepialności, ale może ten odsetek dodatkowo zwiększyć. Warto jednak podkreślić, że w krajach wysoko rozwiniętych szczepionki zalecane są finansowane ze środków publicznych, a obywatele są szeroko informowani i aktywnie zachęcani do szczepień.

Tabela. Modele gwarantowanej polityki wybranych krajów w zakresie szczepień ochronnych
Kraj Obowiązek szczepieniaa Finansowanie szczepionek ze środków publicznych Średni poziom realizacji szczepień (%) Liczba chorób, przeciwko którym rząd finansuje szczepionki
Estonia nie tak 94,7 11
Bułgaria takb tak 97 12
Polska tak tak 97,9 13
Finlandia nie tak <90c 9
Litwa nie tak 94,7 13
Luksemburg nie tak brak rejestrud 14
Niemcy nie tak 72,2e 15
Szwecja takf tak 95,5 13
Malta takg tak 96,8 13
Stany Zjednoczone nieh taki 96j 16
a na podstawie obowiązujących przepisów
b z wyjątkiem szczepienia przeciwko ludzkiemu wirusowi brodawczaka, które jest dobrowolne
c centralny rejestr jest dopiero przygotowywany, weryfikacja danych odbywa się na podstawie zgłoszeń z placówek ambulatoryjnych (walidacja danych za lata 2011 i 2012)
d raz na 5 lat zbierane są ankiety dotyczące odsetka zaszczepionych w grupach wiekowych
e brak centralnego rejestru – dane o wykonanych szczepieniach zbierane są dopiero przy przyjęciu dzieci do szkoły (w 2013 r. będą weryfikowane dane dla dzieci urodzonych w 2005 i 2006 r.)
f tylko dla personelu medycznego i wojska
g dotyczy błonicy, tężca, poliomyelitis oraz różyczki (u dziewcząt w 14. rż.)
h komplet szczepień jest natomiast wymagany w chwili zapisywania dziecka do żłobka, przedszkola, szkoły lub na uczelnię
i w ramach rządowego programu VFC dla dzieci, których rodziców nie stać na ubezpieczenie zdrowotne
j w grupach objętych rządowymi programami zdrowotnymi i opieką socjalną

W przypadku dobrowolności szczepień zastosowanie tych dwóch narzędzi, czyli pakietu informacyjno-promocyjnego oraz zapewnienie pokrycia kosztu kompleksowej usługi szczepienia (wraz z odpowiednim preparatem), wydaje się warunkiem koniecznym do utrzymania wysokiego poziomu realizacji szczepień ochronnych. Innym czynnikiem, który może ułatwiać utrzymanie wysokiego poziomu zaszczepienia populacji, jest stosowanie szczepionek wysoce skojarzonych, które są mniej uciążliwe do stosowania i lepiej akceptowane przez rodziców (zwłaszcza najmłodszych dzieci).

W Finlandii, Luksemburgu i Niemczech brak dokładnych rejestrów danych w zakresie realizacji szczepień, a weryfikacja wykonawstwa szczepień odbywa się na podstawie informacji z poszczególnych wybranych ośrodków zdrowia zajmujących się realizacją szczepień (Finlandia), ankiet lub kwestionariuszy wypełnianych i weryfikowanych przy przyjmowaniu dzieci do placówek oświatowych (Niemcy).

Modele promocji szczepień w wybranych krajach Unii Europejskiej i Stanach Zjednoczonych

We wszystkich krajach uwzględnionych w niniejszym artykule (tab.) na rządowych stronach internetowych są dostępne krajowe programy (kalendarze) szczepień ochronnych oraz informacje o szczepieniach, jednak ich zakres jest bardzo zróżnicowany, a często różnią się także grupy odbiorców.


Ryc. 1. Fiński przewodnik po szczepieniach dla rodziców


Ryc. 2. Niemiecki portal internetowy poświęcony szczepieniom

W Finlandii istnieje wiele różnych źródeł mających na celu promocję szczepień oraz przekazywanie rzetelnych informacji na ich temat. W zakresie samych szczepień oraz ryzyka chorób zakaźnych dostępne są trzy kategorie informacji. Dla lekarzy – na specjalnie przygotowanych stronach internetowych – opublikowane są informacje na temat szczepionek (w tym także np. wyniki niedawno zakończonego badania klinicznego FinIP, dotyczącego oceny szczepionki 10-walentnej przeciwko pneumokokom [p. Skuteczność 10-walentnej szczepionki przeciwko pneumokokom w profilaktyce inwazyjnej choroby pneumokokowej u dzieci – przyp. red.]) oraz dział poświęcony chorobom zakaźnym.7,8 Ten dział zawiera głównie raporty dotyczące występowania chorób zakaźnych w Finlandii.9 Na ministerialnej stronie internetowej można natomiast znaleźć informacje ogólne poświęcone chorobom zakaźnym, sposobom ich profilaktyki i zwalczania.10 Na szczególną uwagę zasługuje strategia promowania szczepień skierowana do rodziców, spójna z fińskim systemem opieki nad matką i dzieckiem. Prawie wszystkie fińskie dzieci uczęszczają w określonym wieku, zgodnie z harmonogramem, do przychodni matki i dziecka w miejskich ośrodkach zdrowia. Organizatorzy tego systemu podkreślają, że wysoki poziom zaszczepienia jest oparty na regularnych kontaktach i komunikacji osobistej między rodzicami i odpowiednio przygotowaną do rozmów z nimi pielęgniarką. Ponadto, specjalnie dla rodziców napisano i opublikowano broszurę – przewodnik po szczepieniach (ryc. 1.).11 Jest on dostępny w tradycyjnej postaci drukowanej oraz w wersji elektronicznej, a kwestie związane ze szczepieniami wyjaśniono w nim jasno i przystępnie. Na 20 stronach autorzy odpowiedzieli na najczęstsze pytania (dlaczego dzieci powinno się szczepić, czym są szczepionki, jak się przygotować do szczepienia) oraz szczegółowo opisali poszczególne szczepienia uwzględnione w programie szczepień.

Z kolei w Szwecji zapewniono dostęp do materiałów utworzonych przez Krajową Radę Zdrowia i Opieki Społecznej oraz Szwedzki Instytut Kontroli Chorób Zakaźnych. Obejmują one – w specjalnym portalu internetowym – ogólną informację o programie szczepień oraz broszurę przygotowaną dla rodziców.12 Szwedzka broszura jest krótsza i graficznie mniej przejrzysta niż fińska, ale również odpowiada na pytania dotyczące najczęstszych problemów, które mogą budzić wątpliwości rodziców (np. czym są szczepionki i jakiego rodzaju ochronę dają dzieciom). W broszurze krótko opisano choroby, przeciwko którym przewidziano szczepienia w szwedzkim kalendarzu szczepień, oraz omówiono typowe działania niepożądane możliwe po szczepieniu. Tak jak w przypadku Finlandii w szwedzkiej broszurze opisano sposób przygotowania do szczepienia oraz postępowanie po nim. Szwedzka Krajowa Rada Zdrowia i Opieki Społecznej opracowała również informacje i materiały edukacyjne dla personelu placówek ochrony zdrowia, w których – między innymi – znalazły się informacje jak postępować z rodzicami odnoszącymi się negatywnie do szczepień.

W Niemczech istnieje wiele organizacji promujących szczepienia (w różnych formach i językach). Wykorzystuje się strony internetowe, ulotki, broszury i specjalną infolinię (to jedyny kraj w UE posiadający centralnie takie narzędzie). Linia telefoniczna jest dostępna przez 2 dni w tygodniu przez 2 godziny. Nowatorskim rozwiązaniem jest także internetowy kurs dotyczący wiedzy o szczepieniach dla nauczycieli. Poza informacjami ogólnymi o szczepieniach na rządowym serwerze utworzono portal internetowy poświęcony wyłącznie szczepieniom, który zawiera kompleksowy opis najważniejszych zagadnień (ryc. 2.): strategię państwa w zakresie szczepień, publikacje na temat korzyści i działań niepożądanych stosowanej profilaktyki, dane medyczne i raporty na temat chorób zakaźnych.13,14 Materiały informacyjne dla obywateli kraju i cudzoziemców publikowane na stronach internetowych (np. krajowy program szczepień ochronnych, słownik najczęściej używanych pojęć z zakresu szczepień, możliwość realizacji szczepień, zalecenia dla rodziców) są tłumaczone na języki obce (aktualnie 15 wersji językowych).

Z niewystępujących w innych omawianych krajach metod promocji można jeszcze wspomnieć dokument odpowiadający na 20 najczęstszych zastrzeżeń dotyczących szczepień, takich jak: brak dowodów na skuteczność szczepień, brak długookresowej ochrony poszczepiennej, wystarczająca ochrona zapewniona podczas karmienia piersią itd.15

W dwóch krajach dobrze rozwiniętych, ale o bardzo małej populacji, także można zauważyć szereg aktywności w zakresie promocji szczepień, choć mają one mniejszy zasięg niż wyżej opisane. Luksemburg zapewnia stronę internetową, która – oprócz krajowego programu szczepień – w sposób ogólny opisuje potrzebę wykonywania szczepień (choć bez szczegółowych wyjaśnień).16 Zawiera ona także zatwierdzone przez Lekarską Radę ds. Chorób Zakaźnych wytyczne dotyczące poszczególnych szczepionek (dokument tekstowy), jednakże mają one charakter bardziej specjalistyczny (m.in. zawierają informacje o epidemiologii zakażeń, skuteczności klinicznej szczepień, bezpieczeństwie itp.) i są raczej adresowane do lekarzy, a nie do przeciętnego rodzica. Z kolei na Malcie opublikowano dwa obszerne dokumenty w postaci broszur. Jeden jest skierowany do lekarzy i pielęgniarek (charakterystyka poszczególnych szczepień, postępowanie z pacjentem przed szczepieniem i zasady kwalifikacji, informacje o łańcuchu chłodniczym w systemie szczepień, krajowe uregulowania prawne w zakresie szczepień), a drugi do rodziców (ryc. 3.). Ten drugi skupia się przede wszystkim na wyjaśnieniu, dlaczego należy szczepić dzieci oraz w krótki i przystępny sposób informuje o chorobach, którym można zapobiegać w ten sposób. Wiele kampanii prowadzi się lokalnie przez cały rok, ze szczególnym naciskiem na Europejski Tydzień Szczepień (szczepienia są wówczas promowane w audycjach radiowych i telewizyjnych) oraz media społecznościowe, takie jak Facebook (Malta to jedyny kraj z omawianych krajów UE, który wskazał na korzystanie z tej formy komunikacji).


Ryc. 3. Strona spisu treści maltańskiego przewodnika po szczepieniach dla rodziców

Na Litwie, kraju o zbliżonym do Polski poziomie rozwoju, krajowe i regionalne instytucje publiczne udzielają na stronach internetowych informacji na temat szczepień dla grup docelowych (pracowników placówek służby zdrowia, opinii publicznej, rodziców itd.). Nie udostępniono jednak materiałów edukacyjnych (broszury, ulotki dla rodziców itp.) tłumaczących rzeczywistą potrzebę realizacji szczepień. Informacje dla rodziców szczepionych dzieci mają przekazywać rutynowo lekarze i specjaliści zdrowia publicznego zaangażowani w tę działalność. Natomiast działania komunikacyjne, imprezy dla dzieci, rodziców i pracowników placówek opieki zdrowotnej coraz częściej są organizowane w Tygodniu Szczepień lub przed sezonem szczepień przeciwko grypie.

Dla porównania w Stanach Zjednoczonych promocja zdrowia znajduje się w gestii Departamentu Zdrowia i Opieki Społecznej. Istnieją dwie instytucje podporządkowane temu Departamentowi, które koordynują promocję szczepień: Biuro ds. Zapobiegania Chorób i Promocji Zdrowia (ODPHP) oraz Centrum Zwalczania i Zapobiegania Chorobom (CDC). ODPHP zostało stworzone z myślą o promocji zdrowia wśród obywateli i misję tę realizuje między innymi za pomocą różnego rodzaju portali internetowych, które w sposób przystępny i – co równie istotne – atrakcyjny, informują o zdrowiu (np. Healthfinder.gov) lub starają się przedstawiać priorytety w szeroko pojętej profilaktyce i promocji zdrowia w nadchodzącej przyszłości (np. HealthyPeople.gov). CDC jest instytucją mającą na celu kontrolę i zwalczanie chorób zakaźnych, a w dziedzinie promocji zdrowia stanowi zaplecze merytoryczne i oferuje przede wszystkim informacje fachowe dla personelu służby zdrowia, ale także przystępne materiały dla pacjentów.

Amerykańskie instytucje przykładają dużą wagę do promocji szczepień (ryc. 4.). ODPHP i CDC organizują Narodowy Miesiąc Wiedzy o Szczepieniach oraz kładą nacisk na współdziałanie z obywatelami, którzy dzięki materiałom edukacyjnym przygotowanym przez CDC mają zarówno w sieci (portale społecznościowe), jak i w swoim środowisku lokalnym informować oraz zachęcać do szczepień, z wykorzystaniem krewnych, znajomych, a nawet mediów lokalnych. Opracowano specjalną broszurę dostępną w sieci, w której zawarto porady – krok po kroku – jak promować szczepienia, gdzie można znaleźć dodatkowe informacje, a także jakie hasła wstawiać na Twittera. Warto również wspomnieć, że przygotowane przez ODPHP portale zawierają nie tylko informacje na temat szczepień, ale także elementy interaktywne (quizy).


Ryc. 4. Portal internetowy amerykańskich CDC poświęcony promocji szczepień (strony adresowane do rodziców)


Ryc. 5. Publikacje edukacyjne dotyczące szczepień wydawane przez amerykańskie CDC

Niezależnie od opisanych powyżej działań, CDC tworzy ulotki i plakaty skierowane między innymi do rodziców, które w przystępny sposób informują o korzyściach wynikających ze szczepień (ryc. 5.). W ramach kampanii na temat grypy stworzono krótki film, który przypomina o podstawowych zasadach leczenia i zapobiegania tej chorobie. Wiele materiałów udostępniono w różnych wersjach językowych, aby uwzględnić etniczną różnorodność społeczeństwa. CDC udostępnia również ulotkę, w której opisano zasady i mechanizmy nadzoru nad bezpieczeństwem szczepionek. Jest też dostępna sekcja dla personelu fachowego, w tym bezpłatne kursy i materiały przydatne podczas kontaktu z pacjentem, a nawet specjalne oprogramowanie na urządzenia mobilne.

Podsumowanie

W ostatnich latach międzynarodowe oraz krajowe publiczne instytucje, takie jak WHO, CDC oraz Europejskie Centrum Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC), aktywnie pracują nad inicjatywami łączącymi doświadczenia i zaangażowanie wielu krajów w zakresie kampanii podkreślających wartość szczepień dla społeczeństw i indywidualnych obywateli. Formułując kilka zasad, na jakich powinna się opierać taka promocja, organizatorzy – w ramach Europejskiego Tygodnia Szczepień i Amerykańskiego Miesiąca Szczepień – pomagają zainteresowanym krajom włączać się w działania i rozpowszechniać wiedzę w społeczeństwie, docierając z informacją także do grup sceptycznych wobec szczepień. Na podstawie tych zaleceń i analizy modeli promocji szczepień w różnych krajach wysoko rozwiniętych, można sformułować listę celów i zasad, jakimi powinna się kierować promocja szczepień ochronnych. Nowoczesny i opłacalny ekonomicznie model promocji szczepień ochronnych powinien się opierać na skutecznych i długofalowych działaniach prowadzonych przez instytucje rządowe przy wsparciu organizacji publicznych i towarzystw naukowych. Należy dążyć do:

  • zapewnienia obywatelom dostępu do bezpłatnych szczepionek w ramach populacyjnych krajowych programów szczepień ochronnych;
  • zwiększenia świadomości obywateli w zakresie możliwości i potrzeby uczestnictwa w publicznych programach szczepień;
  • zwiększenia świadomości społecznej w zakresie zagrożeń związanych z chorobami zakaźnymi;
  • wzmocnienia współpracy rządu, grup zawodowych zaangażowanych w ochronę zdrowia i organizacji pozarządowych w zakresie popularyzacji szczepień.

Mimo istnienia różnych metod zapobiegania i leczenia chorób zakaźnych, wciąż stanowią one istotny problem zdrowia publicznego, niezależnie od poziomu rozwoju danego kraju. Szczepienia są najskuteczniejszym sposobem zapobiegania i kontroli chorób infekcyjnych zarówno na poziomie indywidualnym, jak i populacyjnym, a informowanie i przekonywanie do szczepień jest niezwykle istotnym zadaniem, aby w pełni wykorzystać ich potencjał. Promocja szczepień pozwala na rozwój profilaktyki chorób zakaźnych, co w dłuższej perspektywie owocuje ograniczeniem kosztów zdrowotnych i społecznych dzięki redukcji liczby chorych.

Politykę promocji szczepień należy tworzyć z poszanowaniem faktów potwierdzonych naukowo i w sposób ułatwiający komunikację z ogółem społeczeństwa. Szczególnie istotne jest:

  • powoływanie się na wyniki wiarygodnych badań naukowych i podkreślanie rzetelności przywoływanych danych i materiałów;
  • położenie nacisku na bezpieczeństwo i skuteczność współczesnych szczepień;
  • zaznaczenie historycznie udokumentowanych doświadczeń i efektów stosowania szczepionek;
  • wskazywanie korzyści indywidualnych i dla społeczeństwa, które wynikają z poddania się tej metodzie profilaktyki, w tym długotrwałej ochrony przed zachorowaniem, ciężkim zachorowaniem i/lub powikłaniami;
  • tworzenie kampanii skierowanych do grup docelowych (np. rodziców dzieci, osób starszych);
  • posługiwanie się w komunikacji językiem zrozumiałym dla grupy docelowej, z uwzględnieniem jej punktu widzenia (wartości, preferencji);
  • wykorzystanie w procesie promocji doświadczenia i wiedzy fachowego personelu medycznego (lekarzy, pielęgniarek).

W dobie narastającej oporności drobnoustrojów na leki i problemów z opracowywaniem nowych generacji antybiotyków, temat szczepień pozostaje niezmiennie aktualny, a promocja tej najefektywniejszej metody profilaktyki nabiera nowego znaczenia.

PIŚMIENNICTWO
1. Karski J.B., Bruśk I., Dąbrowska M., Duda A., Olejniczak D., Słoniewski R.: Promocja zdrowia jako zadanie zdrowia publicznego: skrypt dla studentów. Warszawa, Akademia Medyczna, 2006
2. Cianciara D. (red): Zdrowie publiczne. Przegląd problematyki. Warszawa, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, 2010
3. Czupryna A., Poździoch S., Ryś A., Włodarczyk W.C.: Zdrowie publiczne. Tom II. Kraków, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne, 2001
4. Mandatory and recommended vaccination in the EU Iceland and Norway: results of the Venice 2010 survey on the ways of implementing national vaccination programmes. ECDC, Sztokholm, maj 2012
5. http://www.cdc.gov/vaccines/
6. Matysiak-Klose D., Ahmed F., Duclos P. i wsp.: Report on the 1st international workshop on procedures for the development of evidence-based vaccination recommendations, Berlin, Germany, 22–23 November 2010. Vaccine, 2012; 30: 2399–2404
7. http://www.thl.fi/fi_FI/web/fi/aiheet/rokottaminen
8. http://www.thl.fi/en_US/web/en/research/projects/finip_trial
9. http://www.thl.fi/en_US/web/infektiotaudit-en
10. http://www.stm.fi/sosiaali_ja_terveyspalvelut/terveyspalvelut/rokotukset
11. http://www.julkari.fi/bitstream/handle/10024/103005/Rokotusopas_FI_34701_vedos.pdf?sequence=1
12. http://www.smi.se/in-english/about-smi/the-swedish-vaccination-program/
13. http://www.rki.de/DE/Content/Infekt/Impfen/impfen_node.html
14. http://www.impfen-info.de/
15. http://www.rki.de/EN/Content/Prevention/Vaccination/Vaccination_download.pdf?__blob=publicationFile
16. http://www.sante.public.lu/fr/support/recherche/index.php?q=vaccination
17. http://www.sante.public.lu/fr/recommandations/conseil-maladies-infectieuses/hepatiteb/recommandations-vaccination-2011/2011-12-22-hepatite-b-recommandations-vaccination.pdf

Wybrane treści dla pacjenta
  • Szczepienia przed wyjazdem do Afryki Północnej
  • Szczepienie przeciwko odrze, śwince i różyczce
  • Szczepienie przeciwko środkowoeuropejskiemu odkleszczowemu zapaleniu mózgu
  • Szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi
  • Szczepienia przed wyjazdem do Afryki Południowej
  • Szczepienie przeciwko pałeczce hemofilnej typu b (Hib)
  • Szczepienia przed wyjazdem na Karaiby (Wyspy Karaibskie)
  • Szczepienie przeciwko meningokokom
  • Szczepienie przeciwko gruźlicy
  • Szczepienia obowiązkowe dla podróżnych

Reklama

Napisz do nas

Zadaj pytanie ekspertowi, przyślij ciekawy przypadek, zgłoś absurd, zaproponuj temat dziennikarzom.
Pomóż redagować portal.
Pomóż usprawnić system ochrony zdrowia.

Przegląd badań