Przewodnik leczenia bólu. Metody medycyny komplementarnej i alternatywnej w leczeniu chorych z bólem przewlekłym – cz. 1

09.04.2020
dr n. med. Magdalena Kocot-Kępska, lek. Monika Rybicka, lek. Kamila Mitka, Anna Bagińska, Karolina Moćko

Jak cytować: Kocot-Kępska M., Rybicka M., Mitka K., Bagińska A., Moćko K.: Praktyka kliniczna – przewodnik leczenia bólu. Metody medycyny komplementarnej i alternatywnej w leczeniu chorych z bólem przewlekłym – cz. 1. Med. Prakt., 2020; 1: 103–108, 117

Skróty: ACCP – American College of Chest Physicians, ACP – American College of Physicians, AOA – American Osteopathic Association, CAM (complementary and alternative medicine) – medycyna komplementarna i alternatywna, ChZS – choroba zwyrodnieniowa stawów, CIPN (chemotherapy-induced peripheral neuropathy) – obwodowa polineuropatia indukowana chemioterapią, LBP (low back pain) – ból dolnego odcinka kręgosłupa, NCCIH – National Center for Complementary and Integrative Health, NHIS – National Health Interview Survey, OLM – osteopatyczne leczenie manipulacyjne, TCM (traditional chinese medicine) – tradycyjna medycyna chińska, TENS (transcutaneous electrical nerve stimulation) – przezskórna elektryczna stymulacja nerwów, VAS (Visual Analogue Scale) – wzrokowa skala analogowa, RZS – reumatoidalne zapalenie stawów, WFC – World Federation of Chiropractic, WHO (World Health Organization) – Światowa Organizacja Zdrowia, WOMAC (Western Ontario and McMaster Universities Osteoarthritis Index) – kwestionariusz do oceny bólu u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów kolanowych lub biodrowych

Wprowadzenie

Medycyna integracyjna polega na połączeniu wszelkich dostępnych i odpowiednio udokumentowanych naukowo metod terapeutycznych, potencjalnie korzystnych dla pacjenta. W praktyce klinicznej polega to na stosowaniu metod medycyny konwencjonalnej, alopatycznej (tzw. zachodniej) w połączeniu z technikami medycyny komplementarnej i alternatywnej (CAM). Podejście integracyjne ma na celu poprawę skuteczności i bezpieczeństwa leczenia chorób przewlekłych. Idea medycyny integracyjnej jest coraz bardziej popularna zarówno wśród pacjentów, jak i w systemach opieki zdrowotnej, a korzyści z takiego postępowania są dla pacjentów znaczące i w leczeniu chorób, i w utrzymaniu ogólnie pojętego dobrego samopoczucia.

National Center for Complementary and Integrative Health (NCCIH), działający w ramach amerykańskiego Department of Health and Human Services, definiuje CAM jako grupę różnorodnych systemów opieki zdrowotnej, praktyk oraz produktów, które nie mieszczą się w ramach medycyny konwencjonalnej.1

Termin „medycyna komplementarna” odnosi się do określonych praktyk medycyny niekonwencjonalnej, które stosuje się łącznie z medycyną konwencjonalną, natomiast termin „medycyna alternatywna” odnosi się do metod niekonwencjonalnych stosowanych zamiast metod medycyny konwencjonalnej.

Według NCCIH techniki CAM można ogólnie podzielić na 2 grupy:1
1) produkty naturalne – zioła, witaminy, mikroelementy oraz probiotyki, które są łatwo dostępne dla pacjentów, zwykle jako suplementy diety
2) terapie umysł – ciało – akupunktura, masaż, medytacja, terapia ruchem, relaksacja, chiropraktyka, zooterapia, tai chi, joga i hipnoterapia.

W ramach medycyny integracyjnej stosuje się także medycynę ajurwedyjską i tradycyjną medycynę chińską (TCM) obejmującą akupunkturę, bańki, moksę, zioła, tai chi, qigong (zestaw ćwiczeń zdrowotnych starożytnych Chin), daoyin (najstarszy system ćwiczeń zdrowotnych starożytnych Chin).1,2

Badania epidemiologiczne pokazują, że metody CAM są bardzo popularne w krajach rozwiniętych. W przeglądzie National Health Interview Survey (NHIS) ankietowani najczęściej stosowali metody CAM w celu zapobiegania chorobom i poprawy ogólnego stanu zdrowia (77% ankietowanych), leczenia bólu (73%), leczenia konkretnych chorób (59%) lub jako uzupełnienie medycyny konwencjonalnej (53%). Spośród chorób, w których stosowano CAM, na pierwszym miejscu znalazł się ból pleców, w dalszej kolejności ból karku, ból lub sztywność stawów, choroby układu sercowo-naczyniowego, zapalne choroby stawów, zaburzenia lękowe i depresja.1,3

Jak więc wynika z danych epidemiologicznych, metody medycyny integracyjnej są często stosowane przez chorych z bólem przewlekłym, dlatego ich rosnąca popularność jako alternatywy lub uzupełnienia dla medycyny alopatycznej powinna skłonić pracowników ochrony zdrowia do zapoznania się z aktualnym naukowym podejściem do tego rodzaju metod. Należy również na podstawie aktualnej wiedzy umieć doradzić pacjentowi, z których metod może bezpiecznie korzystać, które są przeciwwskazane lub nie wykazano korzyści z ich stosowania, a także jakiego efektu terapeutycznego pacjent może się spodziewać.

Osteopatia

Osteopatia jest podejściem leczniczym, które podkreśla rolę układu mięśniowo-szkieletowego w utrzymaniu dobrego zdrowia i promuje optymalną funkcję tkanek organizmu przez stosowanie technik manualnych. Osteopatyczne leczenie manipulacyjne (OLM) obejmuje różne techniki manualne: rozciąganie tkanek miękkich, terapię manualną kręgosłupa, przeciwdziałanie napięciom izometrycznym (tzw. energii mięśni, czyli energii wytwarzanej przez kurczące się mięśnie), na przykład w obrębie powięzi trzewnej. Leczenie charakteryzuje się całościowym podejściem do pacjenta – OLM może być stosowane w odniesieniu do różnych rejonów i tkanek ciała, czasami niezwiązanych z miejscem występowania objawów, na podstawie oceny klinicznej lekarza.

Najczęstszą przyczyną zgłaszania się do osteopatów jest ból dolnego odcinka kręgosłupa (LBP). W Stanach Zjednoczonych pacjenci z LBP częściej zgłaszali się do lekarzy osteopatów niż do specjalistów medycyny konwencjonalnej.4

W wytycznych American Osteopathic Association (AOA) dotyczących OLM u pacjentów z LBP5 można znaleźć informacje, że stosowanie OLM znacząco zmniejsza ból krzyża – w analizowanych podgrupach stwierdzono znaczące zmniejszenie bólu w grupie OLM w porównaniu z aktywnym leczeniem lub placebo albo brakiem leczenia. Zmniejszenie bólu stwierdzano zarówno w obserwacji krótko-, średnio-, jak i długoterminowej.

W metaanalizie, którą w 2014 roku przeprowadzili Franke i wsp.,4 stwierdzono, że techniki leczenia osteopatycznego wpływają korzystnie na ból i funkcjonowanie u chorych z ostrym i przewlekłym nieswoistym LBP oraz u kobiet w ciąży i w przypadku bólu poporodowego z LBP. W 2 badaniach obserwowano niewielkie skutki niepożądane, takie jak sztywność mięśni i zmęczenie.6,7

Coraz więcej danych wskazuje na to, że OLM może być korzystne u kobiet z LBP związanym z ciążą lub po porodzie. W kolejnej analizie wspomnianych autorów potwierdzono, że OLM zmniejsza natężenie bólu i poprawia funkcjonowanie u kobiet z LBP w czasie ciąży i po porodzie.8 Uzyskane dane były jednak umiarkowanej lub niskiej jakości. Podobnie w analizie Hall i wsp.9 zaobserwowano zmniejszenie natężenia bólu w wyniku zastosowania zarówno samego OLM, jak i OLM w połączeniu z masażem wykonanym przez partnera ciężarnej.

Przezskórna elektryczna stymulacja nerwów

Przezskórna elektryczna stymulacja nerwów (TENS) to metoda lecznicza polegająca na użyciu pulsującego prądu elektrycznego przez nienaruszoną powierzchnię skóry w celu stymulacji nerwów obwodowych. Metoda jest szeroko stosowana w leczeniu dolegliwości bólowych.

Analgetyczny mechanizm TENS nie został w pełni wyjaśniony. Uważa się, że TENS pobudza grube, niebólowe włókna Aβ (przewodzą dotyk), co hamuje na poziomie rdzenia kręgowego dośrodkowe przewodzenie bodźca bólowego płynącego przez cieńsze włókna bólowe Aδ i C (tzw. teoria bramki kontrolnej). Dodatkowo TENS uruchamia neurony hamujące GABA-ergiczne na poziomie rdzenia kręgowego i zstępujące układy antynocyceptywne, podobnie jak akupunktura.10,11

TENS jest metodą tanią, łatwo dostępną, z możliwością samodzielnego stosowania w warunkach domowych. Objawy niepożądane (skórne odczyny alergiczne, oparzenia skóry, obrzęk, nasilenie bólu) występują rzadko. Przeciwwskazania do stosowania TENS to ciąża, wszczepiony rozrusznik serca, padaczka i choroby psychiczne.12 Ponadto pewnym ograniczeniem terapii TENS jest fakt, że elektrod nie powinno się umieszczać na niektórych częściach ciała (w pobliżu oczu, z przodu szyi, w okolicy genitaliów, otwartych ran, zmian o charakterze infekcyjnym, nowotworowym). 13

Nie ma dostatecznych danych wysokiej jakości, które pozwoliłyby poprzeć lub odrzucić stosowanie TENS u chorych na fibromialgię14 i u chorych z bólem neuropatycznym15.

TENS może łagodzić ból u chorych na chorobę zwyrodnieniową stawu kolanowego, jednak potrzebne są długoterminowe badania z randomizacją obejmujące większą liczbę chorych.16,17

Korzystne działanie TENS wykazano u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) – może być stosowana u chorych z dolegliwościami ze strony ręki, jako leczenie przeciwbólowe i leczenie wspomagające (uzupełniające np. farmakoterapię).18

Nadoczodołowa TENS jest bezpieczną i skuteczną terapią w profilaktyce migreny epizodycznej, chociaż efekt może być niewielki. Część pacjentów może odczuwać dyskomfort podczas korzystania z urządzenia (w badaniu użyto urządzenia Cefaly, które jest obecnie stosowane w Europie i USA w profilaktyce migreny).19 Na skuteczność i dobrą tolerancję TENS w migrenie wskazuje także metaanaliza Tao i wsp., jednak jakość dostępnych danych jest niska.20

Skuteczność TENS u chorych z bólem po amputacji (fantomowym i kikuta) udokumentowano tylko w pojedynczych doniesieniach i opisach serii przypadków. W analizie Cochrane stwierdzono, że nie ma wystarczających danych z badań klinicznych z randomizacją, by można było zalecić lub odradzić stosowanie TENS u takich chorych, choć wykazano trend w kierunku łagodzenia bólu.21

Analizie poddano również kobiety z pierwotnym bolesnym miesiączkowaniem. Dostępne dane sugerują, że TENS o wysokiej częstotliwości skutecznie zmniejsza pierwotne bolesne miesiączkowanie – tym samym może być alternatywną opcją leczenia dla kobiet z dolegliwościami bólowymi w trakcie miesiączki, które nie chcą stosować niesteroidowych leków przeciwzapalnych, doustnych środków antykoncepcyjnych ani innych leków przeciwbólowych (z powodu ich nieskuteczności, działań niepożądanych lub z osobistego wyboru).22

TENS jako metoda leczenia przeciwbólowego znajduje zastosowanie również w bólu porodowym – kobiety stosujące TENS rzadziej zgłaszały odczuwanie silnego bólu porodowego w porównaniu z kobietami w grupach kontrolnych (jednak dane były słabe i niespójne). Około 2/3 kobiet stosujących TENS zadeklarowało, że chce ponownie użyć TENS podczas kolejnego porodu. Wykorzystanie TENS nie miało wpływu na przebieg porodu i jego czas trwania ani na interwencje położnicze (brak mocnych danych). Podkreślono fakt, że stosowanie TENS we wczesnym okresie porodu może pomóc kobietom radzić sobie z bólem w domu, przed przyjęciem do szpitala, oraz pomóc zachować mobilność podczas porodu – pozycja stojąca (pionowa) wiąże się bowiem z krótszym pierwszym etapem porodu i mniejszym zapotrzebowaniem na zastosowanie znieczulenia zewnątrzoponowego.23

Warto odnotować wykorzystanie TENS w leczeniu bólu pooperacyjnego – istnieją dane wskazujące na to, że zmniejsza natężenie bólu, a tym samym zapotrzebowanie na analgetyki przez pierwsze 3 dni po operacji oraz pozwala zmniejszyć ryzyko objawów niepożądanych wywoływanych przez opioidy (nudności, sedacja).24

Osobnym aspektem jest zastosowanie TENS u osób w podeszłym wieku. American Geriatrics Society (AGS) zaleca wykorzystanie TENS u chorych z bólem przewlekłym jako samodzielnej metody leczenia lub w połączeniu z farmakoterapią. Wiek pacjenta nie wpływa na komfort podczas stosowania TENS.25 W badaniu Weinera i wsp. wykazano, że elektroakupunktura w połączeniu z fizjoterapią może skutecznie zmniejszać ból nawet do 3 miesięcy u starszych osób z LBP.26

Badania dotyczące skuteczności TENS w leczeniu bólu u chorych na nowotwór są nieliczne, zwykle małe i niespójne metodologicznie. Trudno więc przeprowadzić metaanalizy, co przekłada się na brak konkretnych zaleceń klinicznych.27 W analizie Hurlowa i wsp.28 podkreślono, że nie ma wystarczających danych z badań klinicznych, by w pełni ocenić przydatność TENS u chorych na nowotwór. Jednakże w badaniu kohortowym, które przeprowadzili Loh i wsp., TENS zmniejszała w niewielkim stopniu natężenie bólu i poprawiała jakość życia u około 70% chorych na różne nowotwory, a efekt ten był widoczny zwłaszcza u chorych z przerzutami do kości.29 TENS może być użyteczną opcją w leczeniu bólu u chorych na nowotwór, zwłaszcza w przypadku bólu trudnego do opanowania standardowymi metodami i znacznie pogarszającego jakość życia.30

Zastrzeżenia odnośnie do bezpieczeństwa i wpływu TENS na chorobę nowotworową dotyczą możliwego zwiększonego lokalnego ukrwienia tkanek na skutek stymulacji elektrycznej, ale uważa się, że zwiększenie ukrwienia wynika ze skurczów mięśni, więc stymulacja elektryczna poniżej progu ruchowego nie powinna zwiększać przepływu krwi w danym obszarze ciała.31

Chiropraktyka

Pierwsze wzmianki na temat manipulacji kręgosłupa sięgają czasów Hipokratesa i Galena.32 W sztuce i pismach starożytnych kultur zostały przedstawione procedury manipulacyjne wykonywane na kręgosłupie. Jednakże oficjalnie początek tej metody datuje się na 18 września 1895 roku, kiedy Daniel Palmer zastosował ją po raz pierwszy w Stanach Zjednoczonych.33

Chiropraktyka, nazywana również kręgarstwem, według definicji World Federation of Chiropractic (WFC) z 1999 roku to zawód zajmujący się rozpoznawaniem, leczeniem i profilaktyką chorób układu mięśniowo-szkieletowego oraz skutkami tych chorób dla układu nerwowego i ogólnego stanu zdrowia. W metodzie tej nacisk kładzie się na leczenie manualne, w tym manipulację lub regulację kręgosłupa.

Podstawowym działaniem chiropraktyków jest manipulacja kręgosłupa. Kręgarze zdecydowanie wolą termin „dostosowanie kręgosłupa”, co odzwierciedla ich przekonanie o terapeutycznym i poprawiającym zdrowie działaniu korekcji nieprawidłowości stawów kręgosłupa. Procedura w najszerszym rozumieniu polega na przyłożeniu siły do określonych tkanek ciała z intencją terapeutyczną. Obciążenie to, tradycyjnie aplikowane ręcznie, może się różnić prędkością, wielkością, czasem trwania i częstotliwością, a także umiejscowieniem anatomicznym, wyborem dźwigni i kierunkiem siły.33

Teoria chiropraktyki utrzymuje, że manipulacja i subluksacja mogą mieć ważne skutki fizjologiczne, takie jak zwiększenie zakresu ruchu w stawach,34,35 zmiany w kinematyce stawów żebrowo-poprzecznych,36 zwiększona tolerancja na ból,37 zwiększenie siły mięśni,38 obniżenie aktywności &-motoneuronów,39 wzmożone zachowanie proprioceptywne40 oraz zmiany stężeń endorfin41 i substancji P42.

Podejście neurofizjologiczne sugeruje, że chiropraktyka wpływa na pierwotne neurony czuciowe z tkanek przykręgosłupowych, a także na układ kontroli motorycznej i przetwarzania bólu. Faktyczny mechanizm działania chiropraktyki u chorych z bólem nadal jest dyskutowany.43

Najwięcej badań nad zastosowaniem chiropraktyki przeprowadzono u chorych z LBP. Przegląd systematyczny, który przeprowadzili Paige i wsp. w 2017 roku, dostarczył danych umiarkowanej jakości na temat skuteczności chiropraktyki.44 Wśród pacjentów z ostrym LBP stosowanie chiropraktyki wiązało się z istotną statystycznie niewielką poprawą w zakresie bólu i funkcjonowania do 6 tygodni obserwacji.

Natomiast w analizie Rubinstein i wsp. u chorych z ostrym LBP wykazano, że chiropraktyka nie jest skuteczniejsza niż placebo lub leczenie wspomagające. Według tej analizy chiropraktyka nie wydaje się również lepszą metodą niż inne zalecane metody leczenia. Ograniczeniem w tym wypadku była jednak mała liczba badań włączonych do przeglądu.43

W leczeniu LBP u kobiet ciężarnych chiropraktyka okazała się skuteczną metodą leczenia, ale ze względu na pilotażowy charakter badania oraz duże ryzyko błędu nie można na tej podstawie wyciągnąć wniosków o faktycznej skuteczności tej metody w tej populacji.45,46

W przeglądzie Macfarlane i wsp. dotyczącym zastosowania CAM u chorych z chorobą zwyrodnieniową stawów (ChZS) w 2 z 3 badań włączonych do analizy wykazano skuteczność zabiegów chiropraktycznych w łagodzeniu bólu, jednakże jakość dowodów była niska. Nie ma więc wiarygodnych danych potwierdzających skuteczność chiropraktyki w leczeniu bólu u chorych na chorobę zwyrodnieniową stawów.47

Przegląd systematyczny Perry i wsp. nie dostarczył wystarczających danych potwierdzających skuteczność chiropraktyki u chorych z fibromialgią.48

Z wymienionych przeglądów systematycznych wynika, że nie można jednoznacznie potwierdzić skuteczności chiropraktyki w analizowanych zespołach bólowych. Badania nad tą metodą często mają istotne niedociągnięcia metodologiczne i dostarczają danych niskiej jakości.

Zapamiętaj

Osteopatia jest skuteczna w leczeniu bólu dolnego odcinka kręgosłupa:
  1) ostrego i przewlekłego nieswoistego
  2) u kobiet w ciąży i po porodzie.
Przezskórna elektryczna stymulacja nerwów (TENS) jest skuteczna w leczeniu bólu:
  1) u chorych na chorobę zwyrodnieniową stawu kolanowego
  2) dolnego odcinka kręgosłupa u osób starszych
  3) u chorych na nowotwór złośliwy, zwłaszcza z przerzutami do kości.
Chiropraktyka może być skuteczna w łagodzeniu ostrego bólu krzyża, natomiast nie wykazano jej skuteczności u chorych na fibromialgię lub chorobę zwyrodnieniową stawów.

Piśmiennictwo:

1. National Center for Complementary and Integrative Health. https://nccih.nih.gov/
2. Bonakdar R.A.: Integrative pain management. Med. Clin. North. Am., 2017; 101: 987–1004
3. Falci L., Shi Z., Greenlee H.: Multiple chronic conditions and use of complementary and alternative medicine among US adults: results from the 2012 National Health Interview Survey. Prev. Chronic Dis., 2016; 13: 150 501
4. Franke H., Franke J.D., Fryer G.: Osteopathic manipulative treatment for nonspecific low back pain: a systematic review and meta-analysis. BMC Musculoskelet. Disord., 2014, 15: 286
5. American Osteopathic Association guidelines for osteopathic manipulative treatment (OMT) for patients with low back pain, Clinical Guideline Subcommittee on Low Back Pain. J. Am. Osteopath. Assoc., 2010; 110: 653–666
6. Heinze G.: The effectiveness of a holistic osteopathic treatment in subacute low back pain. A randomized controlled trial, unpublished d.o. thesis. Akademie für Osteopathie, 2006
7. Adorjan-Schaumann K., Höhrhan G., Wille H., Wolff A.: osteopathic treatment of chronic low back pain. A randomized controlled trial, unpublished d.o. thesis. Akademie für Osteopathie, 1999
8. Franke H., Franke J.D., Belz S., Fryer G.: Osteopathic manipulative treatment for low back and pelvic girdle pain during and after pregnancy: a systematic review and metaanalysis. J. Bodywork Mov. Ther., 2017; 21: 752e–762e
9. Hall H., Cramer H., Sundberg T. i wsp.: The effectiveness of complementary manual therapies for pregnancy-related back and pelvic pain: a systematic review with meta-analysis. Medicine (Baltimore), 2016; 95: e4723
10. Vance C.G., Dailey D.L., Rakel B.A. i wsp.: Using TENS for pain control: the state of the evidence. Pain Manag., 2014; 4: 197–209
11. Ma Y.T., Sluka K.A.: Reduction in inflammation induced sensitization of dorsal horn neurons by transcutaneous electrical nerve stimulation in anesthetized rats. Exp. Brain Res., 2001; 137: 94–102
12. Wordliczek J.: Przezskórna elektrostymulacja nerwów. W: Wordliczek J., Dobrogowski J., red.: Leczenie bólu. Warszawa, PZWL, 2017: 228–238
13. Singh P., Chaturvedi A.: Complementary and alternative medicine in cancer pain management: a systematic review. Indian J. Palliat. Care, 2015; 21: 105–115
14. Johnson M.I., Claydon L.S., Herbison G.P. i wsp.: Transcutaneous electrical nerve stimulation (TENS) for fibromyalgia in adults. Cochrane Database Syst. Rev., 2017; 10: CD012 172
15. Gibson W., Wand B.M., O’Connell N.E.: Transcutaneous electrical nerve stimulation (TENS) for neuropathic pain in adults. Cochrane Database Syst. Rev., 2017; 9: CD011 976
16. Rutjes A.W.S., Nüesch E., Sterchi R. i wsp.: Transcutaneous electrostimulation for osteoarthritis of the knee. Cochrane Database Syst. Rev., 2009; 4: CD002 823
17. Chen L.X., Zhou Z.R., Li Y.L. i wsp.: Transcutaneous electrical nerve stimulation in patients with knee osteoarthritis evidence from randomized-controlled trials. Clin. J. Pain, 2016; 32: 146–154
18. Brosseau L., Yonge K.A., Welch V. i wsp.: Transcutaneous electrical nerve stimulation (TENS) for the treatment of rheumatoid arthritis in the hand. Cochrane Database Syst. Rev., 2003; 2: CD004 377
19. Robbins M.S., Lipton R.B.: Transcutaneous and percutaneous neurostimulation for headache disorders. Headache, 2017; 57 (supl. 1): 4–13
20. Tao H., Wang T., Dong X. i wsp.: Effectiveness of transcutaneous electrical nerve stimulation for the treatment of migraine: a meta-analysis of randomized controlled trials. J. Headache Pain, 2018; 19: 42
21. Johnson M.I., Mulvey M.R., Bagnall A.M.: Transcutaneous electrical nerve stimulation (TENS) for phantom pain and stump pain following amputation in adults. Cochrane Database Syst. Rev., 2015; 8: CD007 264
22. Proctor M., Farquhar C., Stones W. i wsp.: Transcutaneous electrical nerve stimulation for primary dysmenorrhoea. Cochrane Database Syst. Rev., 2002; 1: CD002 123
23. Bedwell C., Dowswell T., Neilson J.P., Lavender T.: The use of transcutaneous electrical nerve stimulation (TENS) for pain relief in labour: a review of the evidence. Midwifery, 2011; 27: e141–e148
24. Bjordala J.M., Johnson M.I., Ljunggreena A.E.: Transcutaneous electrical nerve stimulation (TENS) can reduce postoperative analgesic consumption. A meta-analysis with assessment of optimal treatment parameters for postoperative pain. Eur. J. Pain, 2003; 7: 181–188
25. AGS Panel on Persistent Pain in Older Persons: The management of persistent pain in older persons. JAGS, 2002; 50: S205–S224
26. Weiner D.K., Rudy T.E., Glick R.M. i wsp.: Efficacy of percutaneous electrical nerve stimulation for the treatment of chronic low back pain in older adults. J. Am. Geriatr. Soc., 2003; 51: 599–608
27. Paice J.A., Portenoy R., Lacchetti C. i wsp.: Management of chronic pain in survivors of adult cancers: American Society of Clinical Oncology Clinical Practice guideline. J. Clin. Oncol., 2016; 34: 3325–3345
28. Hurlow A., Bennett M.I., Robb K.A. i wsp.: Transcutaneous electric nerve stimulation (TENS) for cancer pain in adults. Cochrane Database Syst. Rev., 2012; 3: CD006 276
29. Loh J., Gulati A.: The use of transcutaneous electrical nerve stimulation (TENS) in a major cancer center for the treatment of severe cancer-related pain and associated disability. Pain Med., 2015; 16: 1204–1210
30. Lee J.E., Anderson C.M., Perkhounkova Y. i wsp.: Transcutaneous electrical nerve stimulation reduces resting pain in head and neck cancer patients: a randomized and placebo-controlled double-blind pilot study. Cancer Nurs., 2019; 42: 218–228
31. Sandberg M.L., Sandberg M.K., Dahl J.: Blood flow changes in the trapezius muscle and overlying skin following transcutaneous electrical nerve stimulation. Phys. Ther., 2007; 87: 1047–1055
32. Anderson R.: Spinal manipulation before chiropractic. W: Haldeman S., red.: Principles and Practice of Chiropractic. Norwalk, CT, Appleton & Lange, 1992: 3–14
33. Meeker W.C., Haldeman S. Chiropractic: a profession at the crossroads of mainstream and alternative medicine. Ann. Intern. Med., 2002; 136: 216
34. Nansel D.D., Cremata E., Carlson J., Szlazak M.: Effect of unilateral spinal adjustments on goniometrically-assessed cervical lateral-flexion end-range asymmetries in otherwise asymptomatic subjects. J. Manipulative Physiol. Ther., 1989; 12: 419–427
35. Mierau D.: Manipulation and mobilization of the third metacarpophalangeal joint: a quantitative radiographic and range of motions study. Manual Medicine, 1988; 3: 135–140
36. Cramer G.D., Tuck N.R. Jr, Knudsen J.T. i wsp.: Effects of side-posture positioning and side-posture adjusting on the lumbar zygapophysial joints asevaluated by magnetic resonance imaging: a before and after study with randomization. J. Manipulative Physiol. Ther., 2000; 23: 38 094
37. Terrett A.C., Vernon H.: Manipulation and pain tolerance. A controlled study of the effect of spinal manipulation on paraspinal cutaneous pain tolerance levels. Am. J. Phys. Med., 1984; 63: 217–225
38. Keller T.S., Colloca C.J.: Mechanical force spinal manipulation increases trunk muscle strength assessed by electromyography: a comparative clinical trial. J. Manipulative Physiol. Ther., 2000; 23: 585–595
39. Dishman J.D., Bulbulian R.: Spinal reflex attenuation associated with spinal manipulation. Spine, 2000; 25: 2519–2524; discussion 2525
40. Heikkila H., Johansson M., Wenngren B.I.: Effects of acupuncture, cervical manipulation and NSAID therapy on dizziness and impaired head repositioning of suspected cervical origin: a pilot study. Man Ther., 2000; 5: 151–157
41. Vernon H.T., Dhami M.S., Howley T.P., Annett R.: Spinal manipulation and beta-endorphin: a controlled study of the effect of a spinal manipulation on plasma beta-endorphin levels in normal males. J. Manipulative Physiol. Ther., 1986; 9: 115–123
42. Brennan P.C., Triano J.J., McGregor M. i wsp.: Enhanced neutrophil respiratory burst as a biological marker for manipulation forces: duration of the effect and association with substance P and tumor necrosis factor. J. Manipulative Physiol. Ther., 1992; 15: 83–89
43. Rubinstein S.M., Terwee C.B., Assendelft W.J. i wsp.: Spinal manipulative therapy for acute low back pain: an update of the Cochrane review. Spine (Phila Pa 1976), 2013; 38: E158–E177
44. Paige N.M., Miake-Lye I.M., Booth M.S. i wsp.: Association of spinal manipulative therapy with clinical benefit and harm for acute low back pain: systematic review and meta-analysis. JAMA, 2017; 317: 1451–1460
45. Peterson D., Haas M., Gregory T.: A pilot randomized controlled trial comparing the ef?- cacy of exercise, spinal manipulation and Neuro Emotional Technique for the treatment of pregnancy related low back pain: a randomized controlled trial. Chiropr. Man. Ther., 2012; 20, doi: 10.1186/2045-709X-20-18
46. Close C., Sinclair M., Liddle S.D. i wsp.: A systematic review investigating the effectiveness of Complementary and Alternative Medicine (CAM) for the management of low back and/or pelvic pain (LBPP) in pregnancy. J. Adv. Nurs., 2014; 70: 1702–1716, doi: 10.1111/jan.12 360
47. Macfarlane G.J., Paudyal P., Doherty M. i wsp.: A systematic review of evidence for the effectiveness of practitioner-based complementary and alternative therapies in the management of rheumatic diseases: osteoarthritis.; Arthritis Research UK working group on Complementary and Alternative Therapies for Management of Rheumatic Diseases. Rheumatology (Oxford), 2012; 51: 2224–2233
48. Perry R., Leach V., Davies P. i wsp.: An overview of systematic reviews of complementary and alternative therapies for fibromyalgia using both AMSTAR and ROBIS as quality assessment tools. Syst. Rev., 2017; 6: 97

Zobacz także
Wybrane treści dla pacjenta
  • Ćwiczenia na kręgosłup – przykładowe zestawy ćwiczeń na ból kręgosłupa - ilustracje
  • Ból krzyża
  • Kolano skoczka
  • Zwyrodnienie stawu kolanowego – choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego
  • Ból kolana
  • Bóle kręgosłupa lędźwiowego, lumbago
  • Urazy stawu kolanowego, uraz w obrębie kolana
  • Artroskopia kolana
  • Ból pleców
  • Ból podczas oddawania moczu (mikcji)

Napisz do nas

Zadaj pytanie ekspertowi, przyślij ciekawy przypadek, zgłoś absurd, zaproponuj temat dziennikarzom.
Pomóż redagować portal.
Pomóż usprawnić system ochrony zdrowia.

Patronat