Przewodnik leczenia bólu. Metody medycyny komplementarnej i alternatywnej w leczeniu chorych z bólem przewlekłym – cz. 2

15.05.2020
dr n. med. Magdalena Kocot-Kępska, lek. Monika Rybicka, lek. Kamila Mitka, Anna Bagińska, Karolina Moćko

Jak cytować: Kocot-Kępska M., Rybicka M., Mitka K., Bagińska A., Moćko K.: Praktyka kliniczna – przewodnik leczenia bólu. Metody medycyny komplementarnej i alternatywnej w leczeniu chorych z bólem przewlekłym – cz. 2. Med. Prakt., 2020; 2: 102–111

Skróty: ACCP – American College of Chest Physicians, ACP – American College of Physicians, AOA – American Osteopathic Association, CAM (complementary and alternative medicine) – medycyna komplementarna i alternatywna, ChZS – choroba zwyrodnieniowa stawów, CIPN (chemotherapy-induced peripheral neuropathy) – obwodowa polineuropatia indukowana chemioterapią, LBP (low back pain) – ból dolnego odcinka kręgosłupa, NCCIH – National Center for Complementary and Integrative Health, NHIS – National Health Interview Survey, OLM – osteopatyczne leczenie manipulacyjne, TCM (traditional chinese medicine) – tradycyjna medycyna chińska, TENS (transcutaneous electrical nerve stimulation) – przezskórna elektryczna stymulacja nerwów, VAS (Visual Analogue Scale) – wzrokowa skala analogowa, WFC – World Federation of Chiropractic, RZS – reumatoidalne zapalenie stawów, WHO (World Health Organization) – Światowa Organizacja Zdrowia, WOMAC (Western Ontario and McMaster Universities Osteoarthritis Index) – kwestionariusz do oceny bólu u chorych na chorobę zwyrodnieniową stawów kolanowych lub biodrowych

Ćwiczenia fizyczne

Mechanizm przeciwbólowy ćwiczeń fizycznych nie został w pełni poznany, ale korzystny efekt ćwiczeń aerobowych może być związany ze zwiększonym wydzielaniem endorfin i neurotrofin, zmniejszeniem masy ciała, poprawą ogólnego funkcjonowania i nastroju.1

Wpływ różnego rodzaju ćwiczeń badano w wielu chorobach, również w zespołach bólowych. Część ćwiczeń wywodzących się ze wschodnich kultur, takich jak chińskie ćwiczenia zdrowotne, joga i pilates, zyskała w ostatnim czasie na popularności również w Polsce.

Chińskie ćwiczenia zdrowotne

Tai chi

Tai chi to zakorzeniony w tradycyjnej chińskiej medycynie oraz starożytnej filozofii yin i yang system ćwiczeń opracowany jako sztuka walki. Jego metoda treningowa, oparta na płynnych, powolnych i delikatnych ruchach, zgodnie z tradycyjną koncepcją pobudza przepływ energii wewnętrznej, co ma korzystny wpływ na zdrowie – wzmacnia mięśnie, poprawia równowagę, koordynację i koncentrację, wycisza i relaksuje. Tai chi uznaje się za aktywność fizyczną o małym lub umiarkowanym nasileniu i potencjalnie odpowiednie ćwiczenie dla osób w populacji ogólnej, szczególnie w średnim wieku i starszych.2

W zaleceniach dotyczących leczenia chorych z bólem dolnego odcinka kręgosłupa (LBP) Chou i wsp. stwierdzili, że tai chi jest skuteczną metodą leczenia LBP, jednak wiarygodność danych z tej analizy była mała.3

Hall i wsp. przeprowadzili analizę badań skuteczności tai chi w chorobie zwyrodnieniowej stawów (ChZS), LBP i bólu głowy (odpowiednio 80%, 13%, 7% badań). Uzyskane wyniki, niestety bardzo niskiej jakości, pokazały, że tai chi jest tak samo skuteczne jak jakiekolwiek inne leczenie lub skuteczniejsze.4

Podobnie Yuan i wsp. w przeglądzie dotyczącym metod tradycyjnej medycyny chińskiej w leczeniu bólu szyi i LBP stwierdzają, że gua sha, tai chi, qigong i chińska terapia manualna przynoszą dobre efekty terapeutyczne, ale ze względu na brak jednoznacznych, przekonujących danych potrzebne są dalsze badania nad tymi metodami.5

Chen i wsp. przeprowadzili analizę skuteczności tai chi w 4 jednostkach chorobowych, w tym u chorych na ChZS. Stwierdzili, że tai chi było skuteczniejsze w łagodzeniu bólu i sztywności u chorych na ChZS w porównaniu z innymi interwencjami. Tai chi może poprawiać wydolność fizyczną u osób z różnymi przewlekłymi stanami chorobowymi bez nasilania bólu i duszności. Autorzy uznali, że tai chi może być odpowiednim ćwiczeniem dla osób z ChZS i chorobami towarzyszącymi, takimi jak przewlekła obturacyjna choroba płuc czy niewydolność serca.2

W przeglądzie systematycznym (Lauche i wsp.) znaleziono umiarkowanej jakości dane wskazujące na krótkotrwałą poprawę bólu, sprawności fizycznej i sztywności u chorych na chorobę zwyrodnieniową stawu kolanowego praktykujących tai chi. Zakładając więc, że tai chi jest co najmniej krótkoterminowo skuteczne i bezpieczne, autorzy uznali, że może być ono wstępnie zalecane jako leczenie uzupełniające u chorych na chorobę zwyrodnieniową stawu kolanowego. Potrzebne są jednak wysokiej jakości dane z badań klinicznych z randomizacją, które potwierdzą to wskazanie.6

Inny przegląd systematyczny ujawnił, że krótkotrwałe tradycyjne chińskie ćwiczenia (takie jak tai chi, baduanjin, yijinjingwuqinxi) mogą zmniejszać ból, poprawiać sprawność fizyczną i łagodzić sztywność u chorych na chorobę zwyrodnieniową stawu kolanowego. Wyniki te mogą sugerować, że chińskie tradycyjne ćwiczenia mogą się okazać przydatne jako leczenie uzupełniające, jednak potrzebne są dalsze badania w tym kierunku.7

Kong i wsp. analizowali wpływ tai chi w przewlekłych zespołach bólowych. Według tej analizy tai chi może zmniejszać ból przewlekły u chorych na ChZS, LBP i osteoporozę. Wyniki tego przeglądu wskazują ponadto, że minimalny czas stosowania tai chi u cierpiących na przewlekły ból może wynosić 6 tygodni, a dłuższy okres ćwiczeń może przynieść większe korzyści. Analiza podgrup potwierdziła, że 6–10 tygodni ćwiczeń tai chi znacząco zmniejszyło natężenie bólu u chorych na ChZS oraz że długotrwałe stosowanie tai chi (12–20 tyg.) może być skuteczniejsze. Z kolei 10–28 tygodni stosowania tai chi dało lepszy efekt u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) z przewlekłym bólem, LBP i osteoporozą. W związku z tym długotrwałe ćwiczenia tai chi mogą być skuteczniejsze w leczeniu przewlekłych zespołów bólowych.8

Wytyczne American College of Chest Physicians (ACCP) dotyczące stosowania tradycyjnych chińskich ćwiczeń (tai chi, qigong) u chorych na raka płuca wskazują, że zarówno tai chi, jak i qigong są bezpieczne u chorych na nowotwór, jednak z powodu ograniczonej liczby badań z grupą kontrolną w tej populacji nie można wyciągnąć żadnych wiążących wniosków – aczkolwiek kilka opublikowanych badań potwierdza korzystny wpływ ćwiczeń na układ odpornościowy, jakość życia związaną ze zdrowiem, funkcjonowanie i nastrój.9

Qigong

Qigong to zestaw tradycyjnych ćwiczeń chińskich integrujących umysł i ciało. Celem qigong jest poprawa sprawności fizycznej, a także ogólnego samopoczucia.10

Tradycyjne chińskie ćwiczenia zdrowotne qigong (baduanjin, liu zijuewuqinxi) charakteryzują się integracją powolnych pozycji koordynacyjnych i ruchów rozciągających narząd ruchu, medytacji i technik oddechowych. W porównaniu z tai chi, baduanjin jest łatwą do nauczenia formą qigong, którą można samodzielnie praktykować w domu lub w pracy, ponieważ obejmuje tylko 8 ruchów.11

Przegląd Zou i wsp. sugeruje, że ćwiczenia baduanjin mogą skutecznie zmniejszać ból i poprawiać jakość snu u osób z chorobami układu mięśniowo-szkieletowego. Jednakże w analizowanych badaniach stwierdzono znaczące ograniczenia metodologiczne.11

Joga

Joga jest praktyką ciała i umysłu wywodzącą się ze starożytnych Indii, która stała się popularna na Zachodzie w ostatnim stuleciu.12 Istnieje wiele gałęzi i stylów praktykowania jogi, ale wszystkie charakteryzują się integracją pozycji fizycznych (asan) i kontrolowanego oddychania (pranayama), a często także medytacji (dhyana).13 Sugeruje się kilka potencjalnych korzyści płynących z praktykowania jogi przez chorych z bólem przewlekłym.14 Są to: większa elastyczność i siła mięśni, zwiększona relaksacja psychiczna i fizyczna, wynikająca z kontrolowanego oddychania lub ćwiczeń medytacyjnych, oraz lepsza świadomość ciała uzyskana dzięki fizycznym i psychicznym aspektom jogi.15

Przegląd Wieland i wsp. na temat skuteczności jogi u chorych z LBP pokazał, że istnieją dane o niskiej do umiarkowanej jakości, wedle których joga poprawia w niewielkim lub umiarkowanym stopniu czynność kręgosłupa ocenianą po 3 i 6 miesiącach ćwiczeń (grupę kontrolną stanowiły osoby niestosujące żadnych ćwiczeń). Joga nie wiąże się z poważnymi skutkami niepożądanymi. Autorzy przeglądu podsumowali, że potrzebne są badania o wysokiej jakości, które zwiększą pewność oszacowania efektu jogi, ocenią skutki długoterminowe tego rodzaju ćwiczeń oraz dostarczą informacji na temat względnej skuteczności jogi i innych ćwiczeń u chorych z LBP.16

Analiza, której autorami są Goode i wsp., wskazuje na korzyści ze stosowania jogi u osób w średnim wieku z nieswoistym LBP krótkoi długotrwałym, ale wpływ jogi na jakość życia, samopoczucie i natężenie ostrego LBP pozostaje nieustalony.17

Na podstawie wyników przeglądu, którego dokonali Cramer i wsp., można sformułować jedynie słabe zalecenia odnośnie do stosowania jogi jako metody pomocniczej u chorych na fibromialgię, ChZS i RZS.18 W innym przeglądzie (Ward i wsp.) wykazano, że joga znacząco zmniejszała ból u chorych z ChZS, RZS i LBP. Dane te sugerują, że joga jest akceptowalną i bezpieczną interwencją, która może skutecznie zmniejszać ból i poprawiać funkcjonowanie chorych na choroby układu mięśniowo-szkieletowego. 19 Istnieją też dane niskiej jakości, wedle których joga może zmniejszać ból porodowy.20

Pilates

Pilates został opracowany w latach 20. XX wieku przez Josepha Pilatesa – są to kompleksowe ćwiczenia ciała, których celem jest poprawa świadomości ciała oraz postawy. Ćwiczenia te obejmują głównie izometryczne skurcze mięśni osiowych, odpowiedzialnych za stabilizację kręgosłupa, zarówno podczas ruchu, jak i w spoczynku. Korzyści płynące z pilatesu to zwiększenie siły, zakresu ruchów, koordynacji, równowagi, symetrii mięśni, elastyczności, propriocepcji (świadomości postawy) i ogólnego stanu zdrowia.

Dwa przeglądy systematyczne Yamato i wsp. dostarczyły danych o niskiej lub umiarkowanej jakości, według których u osób z LBP pilates jest skuteczniejszy niż minimalna interwencja (np. edukacja). Istnieją pewne dane potwierdzające skuteczność ćwiczenia pilatesu u osób z LBP, ale nie ma jednoznacznych danych, które by wskazywały na to, że przewyższa on inne formy ćwiczeń fizycznych. Decyzja o zastosowaniu pilatesu w leczeniu LBP może być oparta na preferencjach pacjenta i lekarza.21,22

Kamioka i wsp. podsumowali skuteczność terapeutyczną pilatesu. W krótkotrwałej obserwacji pacjentów z LBP stosujących pilates stwierdzono zmniejszenie bólu i poprawę czynnościową. Istnieją również dane mówiące o poprawie elastyczności i równowagi dynamicznej oraz zwiększonej wytrzymałości mięśni u zdrowych osób. Ponadto pilates może wpływać na skład ciała – zmniejszając odsetkową zawartość tłuszczu i zwiększając zawartość masy beztłuszczowej.23

W przeglądzie, którego dokonali Bidonde i wsp., a dotyczącym chorych na fibromialgię, wykazano korzyści ze stosowania ćwiczeń aerobowych: poprawę krążenia, obniżenie ciśnienia krwi oraz lepszą kontrolę glikemii i masy ciała. Dane o umiarkowanej jakości wskazują, że ćwiczenia aerobowe poprawiają jakość życia związaną ze zdrowiem, a dane o niskiej jakości sugerują, że ćwiczenia aerobowe mogą nieco zmniejszyć natężenie bólu, zmęczeni e i sztywność oraz nieznacznie poprawić sprawność fizyczną. Wydaje się, że ćwiczenia aerobowe są na ogół dobrze tolerowane.24

W badaniu Sosa-Reiny i wsp. stwierdzono, że ćwiczenia aerobowe i wzmacniające mięśnie są najskuteczniejszym sposobem zmniejszenia bólu i poprawy ogólnego samopoczucia u chorych na fibromialgię oraz że ćwiczenia rozciągające i aerobowe podnoszą jakość życia związaną ze zdrowiem. Ponadto połączone ćwiczenia mają największy korzystny wpływ na objawy depresji.25

Różnego rodzaju ćwiczenia przyczyniały się do złagodzenia bólu u chorych z chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego,26 bólem mięśniowo-szkieletowym27 i bólem rzepkowo-udowym28.

Ćwiczenia fizyczne u chorych na nowotwór

Ćwiczenia fizyczne mogą być bezpiecznie wykonywane przez chorych na nowotwór, zarówno podczas aktywnego leczenia przeciwnowotworowego, jak i po leczeniu. W przeglądach Cochrane wykazano, że ćwiczenia poprawiają sprawność fizyczną i funkcjonowanie społeczne chorych oraz ich jakość życia (sen, seksualność), a także zmniejszają lęk, zmęczenie i natężenie bólu u osób wyleczonych z choroby nowotworowej.29

W badaniu Courneya i wsp.30 pacjenci poddawani chemioterapii wykonywali ćwiczenia aerobowe przez 30–45 minut 3 razy w tygodniu. Zaobserwowano niewielkie, ale znamienne zmniejszenie natężenia bólu. Aktywność fizyczna nie wpływała niekorzystnie na przebieg leczenia podstawowego i liczbę cykli chemioterapii, nie powodowała też poważnych objawów niepożądanych. Podobnie korzystny wpływ ćwiczeń na kontrolę bólu i zmęczenia wykazano w badaniu Dias Reis u chorych na raka piersi.31

Chorzy na nowotwór mogą też ćwiczyć jogę. Dowiedziono, że joga znamiennie poprawia jakość życia chorych na chorobę nowotworową, zmniejsza lęk, depresję, zmęczenie, ból, nudności i wymioty, poprawia nastrój, sen i apetyt.32 Eksperci podkreślają, że joga, podobnie jak inne metody zmniejszania stresu, jest chętnie wykorzystywana przez chorych na nowotwór. Stosunkowo łatwo także spopularyzować te metody wśród osób, które przebyły chorobę nowotworową.33

Nie jest znany wpływ ćwiczeń fizycznych na przebieg samej choroby nowotworowej i czas przeżycia chorych, jakkolwiek ogólny korzystny wpływ ćwiczeń na funkcjonowanie i jakość życia pozwala na zalecenie regularnej aktywności fizycznej u chorych w trakcie choroby i po przebytej chorobie nowotworowej. Chorzy tacy powinni mieć indywidualnie dobrane programy ćwiczeń (intensywność, częstotliwość, czas trwania i rodzaj ćwiczeń), dostosowane do typu nowotworu i objawów związanych z jego leczeniem.34

Dostępne dane wskazują zatem, że aktywność fizyczna i ćwiczenia mogą zmniejszyć natężenie bólu i poprawić funkcjonowanie, a w konsekwencji jakość życia chorych. Ryzyko objawów niepożądanych jest niewielkie.35

Masaż

Masaż terapeutyczny polega na manipulacji na tkankach miękkich u użyciem technik manualnych (ucisk, trakcja) i ma na celu ogólną poprawę stanu zdrowia, poprawę snu lub łagodzenie bólu pochodzącego z układu mięśniowo-szkieletowego. 36 Oprócz efektu leczniczego masaż zaspokaja u chorego potrzebę dotyku i kontaktu z innym człowiekiem, a tym samym poprawia jakość życia, zmniejsza poziom lęku i stresu, co przekłada się na mniejsze odczuwanie bólu.37

Mechanizm działania masażu nie został dokładnie poznany. Zwraca się uwagę na zwiększenie przepływu chłonki, przejście od napięcia współczulnego do przywspółczulnego, zapobieganie zwłóknieniu tkanek, zwiększenie usuwania mleczanu z krwi oraz wpływ na układ odpornościowy, funkcje poznawcze i ból. Prawdopodobny mechanizm analgetyczny masażu polega na aktywacji obwodowych dotykowych zakończeń nerwowych, a bodźce z tych włókien hamują dośrodkowe przewodzenie bodźców bólowych, podobnie jak w przypadku TENS.38 W trakcie masażu stymulacji podlegają lokalne procesy biochemiczne, co może prowadzić do zwiększonej aktywności nerwowej w rdzeniu kręgowym i jądrach podkorowych, które z kolei wpływają na nastrój i odczuwanie bólu, dlatego masaż może zmniejszyć lęk, depresję i ból przez zwiększenie stężenia serotoniny i endorfin w OUN.38

Decydując się na zastosowanie masażu, należy pamiętać o ogólnych przeciwwskazaniach do tej terapii, przykładaniu odpowiedniej siły nacisku i odpowiednim czasie trwania zabiegu.39

Masaż jako metoda skutecznego leczenia bólu jest szeroko wykorzystywany, zwłaszcza u chorych z LBP. Jednakże w przeglądzie systematycznym 22 badań36 wskazuje się, że tylko w niewielkim stopniu zmniejsza on natężenie bólu pleców – u chorych z ostrym i przewlekłym LBP efekty terapii (zmniejszenie bólu i przywrócenie sprawności) są krótkotrwałe i zanikają do 6 miesięcy. W wytycznych American College of Physicians (ACP) dotyczących postępowania u chorych z LBP potwierdzono, że w porównaniu z nieinwazyjnymi interwencjami (manipulacja, ćwiczenia, terapia relaksacyjna, akupunktura, fizjoterapia, przezskórna elektryczna stymulacja nerwów) masaż skuteczniej zmniejsza natężenie bólu u tych chorych.3

Masaż wykorzystuje się także do opanowania dolegliwości bólowych pleców u kobiet ciężarnych, zwłaszcza w okresie porodu. Także w tym przypadku jakość danych jest bardzo niska, a korzyści z masażu niejednoznaczne. Masaż w pierwszym etapie porodu zmniejszał ból, natomiast w etapie drugim i trzecim nie zaobserwowano takiego efektu.40 Z przeglądu systematycznego Hall i wsp.4 wynika, że masaż przynosi wymierne korzyści u kobiet w ciąży, ale ze względu na brak danych wysokiej jakości potrzebne są dalsze badania, które potwierdziłyby te ustalenia.

Li i wsp.41 oceniali skuteczność masażu jako terapii pomocniczej u chorych na fibromialgię. Stwierdzono, że o ile masaż klasyczny nie przynosi efektów, a wręcz pogarsza stan chorego, o tyle tradycyjny masaż chiński może być skuteczną metodą wspomagającą, niezbędne są jednak dalsze badania w tym kierunku.

Niekiedy masaż łączy się z aromaterapią, co ma zapewnić dodatkowe korzyści dla chorego. W badaniach klinicznych zastosowanie aromaterapii w łagodzeniu bólu u chorych na nowotwór nie przynosiło jednak pożądanych efektów.42

W badaniu Bervoetsa i wsp.38 stwierdzono, że masaż może być opcją leczenia bólu z układu mięśniowo-szkieletowego. Najlepsze efekty obserwowano bezpośrednio po masażu w porównaniu z niestosowaniem żadnej interwencji.

U chorych na nowotwór stosowanie masażu jako terapii przeciwbólowej może być kontrowersyjne. Boyd i wsp. znaleźli dane niskiej jakości potwierdzające skuteczność masażu w redukcji bólu, zmęczenia i lęku u chorych na różne nowotwory o różnym zaawansowaniu.39

W swojej metaanalizie Lee i wsp. stwierdzili, że masaż może wspomagać leczenie bólu u chorych na nowotwór.43 Szczególną skuteczność masażu wykazano w trakcie leczenia choroby nowotworowej (dolegliwości po zabiegu operacyjnym, po chemioterapii), ale może on też stanowić element terapii przeciwbólowej u osób wyleczonych z choroby nowotworowej.44

Masaż terapeutyczny jest zalecany przez ACCP jako składowa terapii multimodalnej u chorych na raka płuca. Jednocześnie podkreśla się, że masaż powinien być wykonywany przez wykwalifikowanego masażystę, nie wolno bowiem stosować głębokiego, mocnego ucisku w pobliżu zmian nowotworowych i przy współistniejących zaburzeniach krzepnięcia.9

Istnieją również badania, w których u chorych po zastosowaniu masażu obserwowano zmniejszenie dolegliwości bólowych o 40% (w skali 0–10) oraz innych dolegliwości związanych z chorobą nowotworową o 50%. Dodatkowo stwierdzono, że masaż oddziałuje też na procesy biochemiczne – u chorych na raka piersi po masażu odnotowano zwiększone stężenia serotoniny i dopaminy we krwi oraz zmniejszone stężenie kortyzolu. Pacjenci zgłaszali też mniejsze odczuwanie lęku, depresji i gniewu.45

Akupunktura

Akupunktura jest jedną z podstawowych metod leczniczych w tradycyjnej medycynie Dalekiego Wschodu. Jest to metoda neuromodulacyjna, polegająca na stymulacji określonych punktów anatomicznych na powierzchni skóry za pomocą nakłuwania cienkimi metalowymi igłami, które mogą być stymulowane ręcznie lub elektrycznie. Efekt akupunktury zależy od stymulacji i polega na uruchomieniu odpowiedzi neuroendokrynnej ustroju z zaangażowaniem mechanizmów obwodowych i ośrodkowych.46 Jak dotąd nie udało się jednoznacznie stwierdzić, jaki jest dokładny mechanizm analgetyczny akupunktury u ludzi, jakkolwiek w badaniach eksperymentalnych wykazano, że akupunktura określonych punktów uaktywnia zstępujące układy antynocyceptywne w ośrodkowym układzie nerwowym i powoduje uwalnianie endogennych substancji przeciwbólowych, w tym endorfin, noradrenaliny, dopaminy i adenozyny.47 Badania z użyciem funkcjonalnego rezonansu magnetycznego u ludzi poddawanych akupunkturze udowodniły, że manualna i elektryczna stymulacja igieł akupunkturowych wpływa na aktywność i plastyczność mózgu, w tym obszarów związanych z afektywnym (gniew, lęk, pamięć bólowa) i sensorycznym aspektem bólu oraz kontrolą bólu.48

Wyniki badań prowadzonych u kobiet z bolesnym miesiączkowaniem wskazują, że akupunktura może zmniejszać natężenie bólu miesiączkowego i objawów towarzyszących skuteczniej niż placebo i niesteroidowe leki przeciwzapalne, aczkolwiek są to dane niskiej jakości.49 Autorzy przeglądu Cochrane natomiast wskazali, że nie ma wystarczających dowodów na skuteczność czy nieskuteczność akupunktury i akupresury u kobiet z bolesnym miesiączkowaniem.50

Dane potwierdzające skuteczność akupunktury w leczeniu bólu u chorych z endometriozą są skąpe. U chorych z małym lub umiarkowanym natężeniem bólu aurikulopunktura była tak samo skuteczna jak zioła, skuteczniejsza zaś u chorych z silnym bólem.51

Do analizy skuteczności akupunktury u chorych z LBP52 włączono 7 badań stosunkowo dobrej jakości. Ich wyniki były niejednoznaczne – w 4 badaniach wykazano skuteczność akupunktury w porównaniu z akupunkturą pozorowaną, leczeniem standardowym lub niestosowaniem żadnego leczenia, natomiast w 3 badaniach nie wykazano różnic. Autorzy wnioskują więc, że istnieją pewne dane sugerujące większą skuteczność akupunktury w porównaniu z niestosowaniem żadnego leczenia, ale nie dowiedziono jej przewagi w porównaniu z innymi metodami leczenia chorych z LBP.

W przeglądzie systematycznym Lam i wsp.53 wykazali, że akupunktura może zmniejszać natężenie bólu i ograniczenia czynnościowe u chorych z nieswoistym przewlekłym LBP, ale wnioski te należy interpretować z ostrożnością ze względu na heterogenność badań i ograniczenia metodologiczne.

W wytycznych ACP dotyczących leczenia niefarmakologicznego chorych z LBP podkreślono, że dane wskazujące na skuteczność akupunktury w ostrym LBP są ograniczone, a jednocześnie istnieją pewne dane potwierdzające skuteczność akupunktury u chorych z przewlekłym LBP.3

Analiza dotycząca stosowania akupunktury u chorych na migrenę objęła 10 badań o wysokiej jakości.54 Akupunktura była skuteczna u większej liczby pacjentów niż akupunktura pozorowana, natomiast nie obserwowano różnic między grupami pod względem natężenia bólu głowy, częstości i czasu trwania napadów migreny, objawów towarzyszących i zużycia analgetyków.

Nowsze dane sugerują, że połączenie akupunktury z leczeniem objawowym migreny może zmniejszyć częstość napadów. Akupunktura może być przynajmniej tak samo skuteczna jak farmakoterapia profilaktyczna migreny. Można więc rozważać stosowanie akupunktury u chorych z migreną, którzy akceptują tę formę leczenia.55 Może być ona ponadto skuteczna u chorych z epizodycznymi i napięciowymi bólami głowy.56

Akupunktura jest stosunkowo często stosowana przez chorych na fibromialgię; przyjmuje się, że przynajmniej 20% z nich korzysta z tej metody. Akupunktura może zmniejszać natężenie bólu i sztywność mięśni, aczkolwiek jakość danych na ten temat jest niska lub umiarkowana. U chorych na fibromialgię elektroakupunktura jest prawdopodobnie skuteczniejsza niż akupunktura manualna pod względem łagodzenia bólu, zmniejszenia sztywności mięśni i zmęczenia, poprawy ogólnego samopoczucia i snu. Korzystny efekt utrzymywał się do miesiąca, dlatego chorzy na fibromialgię mogą rozważać stosowanie elektroakupunktury samej lub w połączeniu z ćwiczeniami fizycznymi i medytacją.57

Seo i wsp. wykazali, że u chorych z bólem karku akupunktura była podobnie skuteczna pod względem łagodzenia bólu i niesprawności jak metody medycyny konwencjonalnej. Z kolei połączenie akupunktury, a zwłaszcza elektroakupunktury z medycyną konwencjonalną dawało lepszy efekt przeciwbólowy niż sama medycyna konwencjonalna. Trudno jednak wyciągać jednoznaczne wnioski dotyczące skuteczności akupunktury w tym wskazaniu, gdyż badania włączone do analizy były obciążone dużym ryzykiem błędu.58

Liczne badania dotyczące skuteczności przeciwbólowej akupunktury przeprowadzono u chorych na ChZS. Analiza Cochrane59 wskazała, że skuteczność akupunktury manualnej była podobna lub tylko nieco większa w porównaniu z akupunkturą pozorowaną pod względem zmniejszenia bólu i poprawy funkcjonowania u chorych na chorobę zwyrodnieniową stawu biodrowego. Pojedyncze badania włączone do analizy wskazywały jednak, że połączenie akupunktury z leczeniem standardowym jest korzystne u tych chorych, może zmniejszać natężenie bólu i poprawiać funkcjonowanie. W analizie podkreślono, że objawy niepożądane związane z akupunkturą występowały rzadko.

U chorych na chorobę zwyrodnieniową stawu kolanowego60 akupunktura sama lub w połączeniu z innymi metodami znamiennie zmniejszała natężenie bólu kolana w skali WOMAC i VAS do 12 tygodni, może więc być rozważana jako opcja lecznicza w tej grupie chorych. Ryzyko objawów niepożądanych związanych z akupunkturą było podobne jak w grupie placebo. Biorąc pod uwagę zastrzeżenia metodologiczne, autorzy przeglądu mimo wszystko nie formułują jednoznacznych zaleceń co do stosowania akupunktury u chorych na chorobę zwyrodnieniową stawu kolanowego.

U chorych na chorobę zwyrodnieniową stawów obwodowych (biodrowego, kolanowego i rąk) akupunktura znamiennie zmniejszała natężenie bólu w porównaniu z brakiem leczenia i z akupunkturą pozorowaną, choć w tym drugim przypadku różnica była niewielka.61

Do analizy Manyanga i wsp. włączono 12 badań obejmujących łącznie 1763 pacjentów, którzy stosowali akupunkturę w leczeniu bólu w przebiegu ChZS.62 Analiza dowiodła, że akupunktura znamiennie zmniejsza natężenie bólu, poprawia ruchomość stawu i jakość życia. Poprawa nie jest duża, ale dostępne dane wskazują, że akupunktura może być alternatywą dla tradycyjnych analgetyków u chorych na ChZS.

Chen i wsp. ujawnili, że u chorych na chorobę zwyrodnieniową stawu kolanowego nieco lepszy efekt analgetyczny w porównaniu z farmakoterapią i akupunkturą manualną można uzyskać, stosując elektroakupunkturę. Oprócz efektu analgetycznego obserwowano także poprawę funkcjonowania ocenianą w skali WOMAC. Autorzy wskazują, że elektroakupunktura powinna być stosowana przez co najmniej 4 tygodnie i jest metodą bezpieczną.63

Przeprowadzono niewiele badań dotyczących skuteczności akupunktury w porównaniu z akupunkturą pozorowaną lub innym leczeniem u chorych z bólem neuropatycznym, dlatego nie można wyciągnąć jednoznacznych wniosków na temat jej skuteczności w tych chorobach.64

U chorych z bólem mięśniowo-powięziowym (analiza 33 badań, łącznie 1692 pacjentów) w badaniach klinicznych najczęściej stosowano suche igłowanie i akupunkturę manualną, zarówno w punktach akupunkturowych, jak i w mięśniowo-powięziowych punktach spustowych. Uzyskane wyniki wskazują, że akupunktura w połączeniu z innymi metodami leczenia może zmniejszać natężenie bólu i poprawiać sprawność fizyczną u tych chorych, zwłaszcza gdy stymulowane są punkty spustowe.65 Stymulacja punktów spustowych może także podwyższać próg bólu dla bodźców uciskowych, co potwierdza wpływ akupunktury na ośrodkowe mechanizmy kontroli bólu.66

Akupunktura ma udowodnioną skuteczność u chorych z LBP, bólem głowy i bólem w przebiegu ChZS, ale co do jej skuteczności analgetycznej u chorych na nowotwór pojawiły się wątpliwości. W ostatnich latach przeprowadzono przeglądy systematyczne badań oceniających skuteczność i bezpieczeństwo akupunktury w leczeniu bólu u chorych na nowotwór.67-71 Chiu i wsp. potwierdzili skuteczność akupunktury w leczeniu bólu spowodowanego guzem nowotworowym lub zabiegiem chirurgicznym.70 Szczególnie korzystny analgetyczny efekt akupunktury obserwowano u chorych z większym natężeniem bólu i bardziej zaawansowaną chorobą nowotworową.72 Analizowane badania nie potwierdziły skuteczności akupunktury w leczeniu bólu spowodowanego chemio-, radio- lub hormonoterapią.70

Analiza badań, w których stosowano akupunkturę u chorych z polineuropatią obwodową indukowaną chemioterapią (CIPN), nie dała jednoznacznej odpowiedzi na temat skuteczności czy nieskuteczności akupunktury, choć ze względu na jej łatwość stosowania i duże bezpieczeństwo może być ona metodą leczenia bólu zalecaną u takich chorych.71

Objawy niepożądane spowodowane przewlekłą hormonoterapią (inhibitorami aromatazy) w leczeniu raka piersi u kobiet to głównie ból i sztywność stawów, występujące u około 50% leczonych. Dolegliwości te znacząco pogarszają jakość życia, trudno je opanować, są przyczyną przerwania leczenia i nawrotu choroby nowotworowej. Dotychczas nie opracowano zaleceń dotyczących leczenia bólu stawów indukowanego hormonoterapią, aczkolwiek w badaniach klinicznych oceniano skuteczność akupunktury, ćwiczeń aerobowych, standardowej farmakoterapii bólu, stosowania kwasów tłuszczowych omega i witaminy D.68,73 W badaniach z randomizacją akupunktura znamiennie zmniejszała natężenie bólu stawów w porównaniu z brakiem leczenia, ale dostępne dane są zbyt niskiej jakości, by można było zalecać akupunkturę jako standardowe leczenie w tym zespole bólowym. Eksperci proponują raczej, by akupunkturę stosować u osób, u których inne standardowe metody leczenia, takie jak analgetyki i ćwiczenia, okazały się nieskuteczne.74

Hu i wsp. stwierdzili, że akupunktura u chorych na nowotwór zwiększa skuteczność standardowej farmakoterapii bólu zgodnej z zaleceniami WHO.69 Zastosowanie akupunktury w połączeniu ze standardową farmakoterapią skraca czas do wystąpienia efektu analgetycznego i wydłuża jego trwanie w porównaniu z samą farmakoterapią. Dodatkowo akupunktura poprawia jakość życia u chorych na nowotwór. Objawy niepożądane związane z akupunkturą występowały tylko u 8% pacjentów i miały niewielkie nasilenie (wylewy i wybroczyny podskórne oraz omdlenia).

Jak wynika z piśmiennictwa, akupunkturę można stosować w leczeniu bólu u chorych na nowotwór, zwłaszcza w bólu spowodowanym samym guzem lub zabiegiem chirurgicznym. Nie można także wykluczyć jej skuteczności w innych, trudnych do leczenia zespołach bólowych, takich jak neuropatia po chemioterapii czy ból stawów wywołany hormonoterapią.

Akupunktura jest zalecana przez ekspertów ACCP w leczeniu bólu u chorych na raka płuca, szczególnie gdy standardowe metody leczenia bólu są nieskuteczne lub nietolerowane.9 Jest zalecana także przez American Society of Clinical Oncology do leczenia bólu przewlekłego nie tylko u kobiet w trakcie leczenia i po leczeniu raka piersi,75 ale też u wszystkich osób wyleczonych z choroby nowotworowej44,76.

Akupunktura może być skuteczna u chorych (dane średniej jakości):
1) na chorobę zwyrodnieniową stawu kolanowego
2) z LBP.

Akupunktura może być stosowana (dane niskiej jakości):
1) w leczeniu bólu u chorych na nowotwór – szczególnie gdy ból jest źle kontrolowany za pomocą standardowej farmakoterapii
2) u chorych z bólem głowy
3) u chorych na fibromialgię
4) u chorych z bólem mięśniowo-powięziowym.

Piśmiennictwo:

1. Sullivan A.B., Scheman J., Venesy D., Davin S.: The role of exercise and types of exercise in the rehabilitation of chronic pain: specific or nonspecific benefits. Curr. Pain Headache Rep., 2012; 16: 153–161
2. Chen Y.W., Hunt M.A., Campbell K.L. i wsp.: The effect of tai chi on four chronic conditions-cancer, osteoarthritis, heart failure and chronic obstructive pulmonary disease: a systematic review and meta-analyses. Br. J. Sports Med., 2016; 50: 397–407
3. Chou R., Deyo R., Friedly J. i wsp.: Nonpharmacologic therapies for low back pain: a systematic review for an American College of Physicians Clinical practice guideline. Ann. Intern. Med., 2017; 166: 493–505
4. Hall A., Copsey B., Richmond H. i wsp.: Effectiveness of tai chi for chronic musculoskeletal pain conditions: updated systematic review and meta-analysis. Phys. Ther., 2017; 97: 227–238
5. Yuan Q.L., Guo T.M., Liu L. i wsp.: Traditional Chinese medicine for neck pain and low back pain: a systematic review and meta-analysis. PLoS One, 2015; 10: e0 117 146
6. Lauche R., Langhorst J., Dobos G., Cramer H.: A systematic review and meta-analysis of tai chi for osteoarthritis of the knee. Complement. Ther. Med., 2013; 21: 396–406
7. Zhang Y., Huang L., Su Y. i wsp.: The effects of traditional chinese exercise in treating knee osteoarthritis: a systematic review and meta-analysis. PLoS One, 2017; 12: e0 170 237
8. Kong L.J., Lauche R., Klose P. i wsp.: Tai chi for chronic pain conditions: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Sci. Rep., 2016; 6: 25325
9. Deng G.E., Rausch S.M., Jones L.W. i wsp.: Complementary therapies and integrative medicine in lung cancer: diagnosis and management of lung cancer. 3rd ed. American College of Chest Physicians evidence-based clinical practice guidelines. Chest, 2013; 143 (5 supl.): e420S–e436S
10. Bai Z., Guan Z., Fan Y. i wsp.: The effects of qigong for adults with chronic pain: systematic review and meta-analysis. Am. J. Chin. Med., 2015; 43: 1525–1539
11. Zou L., Yeung A., Quan X. i wsp.: A systematic review and meta-analysis of mindfulness-based (baduanjin) exercise for alleviating musculoskeletal pain and improving sleep quality in people with chronic diseases. Int. J. Environ. Res. Public Health, 2018; 15: E206
12. Saper R.B., Eisenberg D.M., Davis R.B. i wsp.: Prevalence and patterns of adult yoga use in the United States: results of a national survey. Altern. Ther. Health Med., 2004; 10: 44–49
13. Hayes M., Chase S.: Prescribing yoga. Prim. Care, 2010; 37: 31–47
14. Wren A.A., Wright M.A., Carson J.W., Keefe F.J.: Yoga for persistent pain: new findings and directions for an ancient practice. Pain, 2011; 152: 477–480
15. Sorosky S., Stilp S., Akuthota V.: Yoga and pilates in the management of low back pain. Curr. Rev. Musculoskelet. Med., 2008; 1: 39–47
16. Wieland L.S., Skoetz N., Pilkington K. i wsp.: Yoga treatment for chronic non-specific low back pain. Cochrane Database Syst. Rev., 2017; 1: CD010 671
17. Goode A.P., Coeytaux R.R., McDuffie J.: An evidence map of yoga for low back pain. Complement. Ther. Med., 2016; 25: 170–177
18. Cramer H., Lauche R., Langhorst J., Dobos G.: Yoga for rheumatic diseases: a systematic review. Rheumatology (Oxford), 2013; 52: 2025–2030
19. Ward L., Stebbings S., Cherkin D., Baxter G.D.: Yoga for functional ability, pain and psychosocial outcomes in musculoskeletal conditions: a systematic review and meta-analysis. Musculoskeletal Care, 2013; 11: 203–217
20. Smith C.A., Levett K.M., Collins C.T. i wsp.: Relaxation techniques for pain management in labour. Cochrane Database Syst. Rev., 2018; 3: CD009 514
21. Yamato T.P., Maher C.G., Saragiotto B.T. i wsp.: Pilates for low back pain. Cochrane Database Syst Rev., 2015; 7: CD010 265
22. Yamato T.P., Maher C.G., Saragiotto B.T. i wsp.: Pilates for low back pain: complete republication of a Cochrane review. Spine (Phila Pa 1976), 2016; 41: 1013–1021
23. Kamioka H., Tsutani K., Katsumata Y. i wsp.: Effectiveness of Pilates exercise: a quality evaluation and summary of systematic reviews based on randomized controlled trials. Complement. Ther. Med., 2016; 25: 1–19
24. Bidonde J., Busch A., Schachter C.L. i wsp.: Aerobic exercise training for adults with fibromyalgia. Cochrane Database Syst. Rev., 2017; 6: CD012700
25. Sosa-Reina M.D., Nunez-Nagy S., Gallego-Izquierdo T. i wsp.: Effectiveness of therapeutic exercise in fibromyalgia syndrome: a systematic review and meta-analysis of randomized clinical trials. Biomed. Res. Int., 2017; 2017: 2 356 346
26. Fransen M., McConnell S., Harmer A.R. i wsp.: Exercise for osteoarthritis of the knee: a Cochrane systematic review. Br. J. Sports Med., 2015; 49: 1554–1557
27. O’Connor S.R., Tully M.A., Ryan B. i wsp.: Walking exercise for chronic musculoskeletal pain: systematic review and meta-analysis. Arch. Phys. Med. Rehabil., 2015; 96: 724–734.e3
28. Clijsen R., Fuchs J., Taeymans J.: Effectiveness of exercise therapy in treatment of patients with patellofemoral pain syndrome: systematic review and meta-analysis. Phys. Ther., 2014; 94: 1697–1708
29. Mishra S.I., Scherer R.W., Geigle P.M. i wsp.: Exercise interventions on health-related quality of life for cancer survivors. Cochrane Database Syst. Rev., 2012; 8: CD007 566
30. Courneya K.S., McKenzie D.C., Mackey J.R. i wsp.: Effects of exercise dose and type during breast cancer chemotherapy: multicenter randomized trial. J. Natl. Cancer Inst., 2013; 105: 1821–1832
31. Dias Reis A., Silva Garcia J.B., Rodrigues Diniz R. i wsp.: Effect of exercise training and detraining in autonomic modulation and cardiorespiratory fitness in breast cancer survivors. J. Sports Med. Phys. Fitness, 2017; 57: 1062–1068
32. Cramer H., Lauche R., Klose P. i wsp.: Yoga for improving health-related quality of life, mental health and cancer-related symptoms in women diagnosed with breast cancer. Cochrane Database Syst. Rev., 2017; 1: CD010 802
33. Chandwani K.D., Ryan J.L., Peppone L.J., Janelsins M.M., Sprod L.K., Devine K., Trevino L., Gewandter J., Morrow G.R., Mustian K.M.: Cancer-Related Stress and Complementary and Alternative Medicine: A Review. Hindawi Publishing Corporation Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine. Volume 2012, Article ID 979 213, 15 pages
34. Patel A.V., Friedenreich C.M., Moore S.C. i wsp.: American College of Sports Medicine roundtable report on physical activity, sedentary behavior, and cancer prevention and control. Med. Sci. Sports Exerc., 2019; 51: 2391–2402
35. Geneen L.J., Moore R.A., Clarke C. i wsp.: Physical activity and exercise for chronic pain in adults: an overview of Cochrane reviews. Cochrane Database Syst. Rev., 2017; 4: CD011 279
36. Furlan A.D., Brosseau L., Imamura M., Irvin E.: Massage for low-back pain. Cochrane Database Syst. Rev., 2002; 2: CD001 929
37. Russell N.C., Sumler S.S., Beinhorn C.M., Frenkel M.A.: Role of massage therapy in cancer care. J. Altern. Complement. Med., 2008; 14: 209–214
38. Bervoets D.C., Luijsterburg P.A.J., Alessie J.J.N. i wsp.: Massage therapy has short-term benefits for people with common musculoskeletal disorders compared to no treatment: a systematic review. J. Physiother., 2015; 61: 106–116
39. Boyd C., Crawford C., Paat C.F. i wsp.: Evidence for Massage Therapy (EMT) Working Group: The Impact of massage therapy on function in pain populations – a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials: part II, cancer pain populations. Pain Med., 2016; 17: 1553–1568
40. Smith C.A., Levett K.M., Collins C.T. i wsp.: Massage, reflexology and other manual methods for pain management in labour. Cochrane Database Syst. Rev., 2018; 3: CD009 290
41. Li Y.H., Wang F.Y., Feng C.Q. i wsp.: Massage therapy for fibromyalgia: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials.PLoS One, 2014; 9: e89 304
42. Shin E.S., Seo K.H., Lee S.H. i wsp.: Massage with or without aromatherapy for symptom relief in people with cancer. Cochrane Database Syst. Rev., 2016; 6: CD009 873
43. Lee S.H., Kim J.Y., Yeo S. i wsp.: Meta-analysis of massage therapy on cancer pain. Integr. Cancer Ther., 2015; 14: 297–304
44. Paice J.A., Portenoy R., Lacchetti C. i wsp.: Management of chronic pain in survivors of adult cancers: American Society of Clinical Oncology Clinical Practice guideline. J. Clin. Oncol., 2016; 34: 3325–3345
45. Cassileth B., Trevisan C., Gubili J.: Complementary therapies for cancer pain. Curr. Pain Headache Rep., 2007; 11: 265–269
46. Cheng K.J.: Neurobiological mechanisms of acupuncture for some common illnesses: a clinician’s perspective. J. Acupunct. Meridian Stud., 2014; 7: 105–114
47. Silberstein M.: Is acupuncture “stimulation” a misnomer? A case for using the term “blockade”. BMC Complement. Altern. Med., 2013; 13: 68
48. Huang W., Pach D., Napadow V. i wsp.: Characterizing acupuncture stimuli using brain imaging with FMRI – a systematic review and meta-analysis of the literature. PLoS One, 2012; 7: e32 960
49. Woo H.L., Ji H.R.,Pak Y.K. i wsp.: The efficacy and safety of acupuncture in women with primary dysmenorrhea. A systematic review and meta-analysis. Medicine, 2018; 97: 23 (e11 007)
50. Smith C.A., Armour M., Zhu X. i wsp.: Acupuncture for dysmenorrhoea. Cochrane Database Syst. Rev., 2016; 4: CD007 854
51. Zhu X., Hamilton K.D., McNicol E.D.: Acupuncture for pain in endometriosis. Cochrane Database Syst. Rev., 2011; 9: CD007 864
52. Hutchinson A.J.,Ball S., Andrews J.C., Jones G.G.: The effectiveness of acupuncture in treating chronic non-specific low back pain: a systematic review of the literature. J. Orthopaed. Surg. Res., 2012, 7: 36
53. Lam M., Galvin R., Curry P.: Effectiveness of acupuncture for nonspecific chronic low back pain: a systematic review and meta-analysis. Spine, 2013; 38: 2124–2138
54. Yang Y., Que Q., Ye X. i wsp.: Verum versus sham manual acupuncture for migraine: a systematic review of randomised controlled trials. Acupunct. Med., 2016; 34: 76–83
55. Linde K., Allais G., Brinkhaus B. i wsp.: Acupuncture for the prevention of episodic migraine. Cochrane Database Syst. Rev., 2016; 6: CD001 218
56. Linde K., Allais G., Brinkhaus B i wsp.: Acupuncture for the prevention of tension-type headache. Cochrane Database Syst. Rev., 2016; 4: CD007 587
57. Deare J.C., Zheng Z., Xue C.C.L. i wsp.: Acupuncture for treating fibromyalgia. Cochrane Database Syst. Rev., 2013; 5: CD007 070
58. Seo S.Y., Lee K.B., Shin J.S. i wsp.: Effectiveness of acupuncture and electroacupuncture for chronic neck pain: a systematic review and meta-analysis. Am. J. Chin. Med., 2017; 45: 1–23
59. Manheimer E., Cheng K., Wieland L.S. i wsp.: Acupuncture for hip osteoarthritis. Cochrane Database Syst. Rev., 2018; 5: CD013 010
60. Zhang Q., Yue J., Golianu B. i wsp.: Updated systematic review and meta-analysis of acupuncture for chronic knee pain. Acupunct. Med., 2017; 35: 392–403
61. Manheimer E., Cheng K., Linde K. i wsp.: Acupuncture for peripheral joint osteoarthritis. Cochrane Database Syst. Rev., 2010; 1: CD001 977
62. Manyanga T., Froese M., Zarychanski R. i wsp.: Pain management with acupuncture in osteoarthritis: a systematic review and meta-analysis. BMC Complement. Altern. Med., 14: 312
63. Chen N., Wang J., Mucelli A. i wsp.: Electro-acupuncture is beneficial for knee osteoarthritis: the evidence from meta-analysis of randomized controlled trials. Am. J. Chin. Med., 2017; 45: 1–21
64. Ju Z.Y., Wang K., Cui H.S. i wsp.: Acupuncture for neuropathic pain in adults. Cochrane Database Syst. Rev., 2017; 12: CD012 057
65. Li X., Wang R., Xing X. i wsp.: Acupuncture for myofascial pain syndrome: a network meta-analysis of 33 randomized controlled trials. Pain Physician., 2017; 20: E883–E902
66. Wang R., Li X., Zhou S. i wsp.: Manual acupuncture for myofascial pain syndrome: a systematic review and meta-analysis. Acupunct. Med., 2017; 35: 241–250
67. Paley C.A., Johnson M.I., Tashani O.A., Bagnall A.M.: Acupuncture for cancer pain in adults. Cochrane Database Syst. Rev., 2015; 10: CD007 753
68. Bae K., Yoo H.S., Lamoury G. i wsp.: Acupuncture for aromatase inhibitor-induced arthralgia: a systematic review. Integr. Cancer Ther., 2015; 14: 496–502
69. Hu C., Zhang H., Wu W. i wsp.: Acupuncture for pain management in cancer: a systematic review and meta-analysis. Evid. Based Complement. Alternat. Med., 2016; 2016: 1 720 239
70. Chiu H.Y., Hsieh Y.J., Tsai P.S.: Systematic review and meta-analysis of acupuncture to reduce cancer-related pain. Eur. J. Cancer Care (Engl.), 2017; 26(2).
71. Li K., Giustini D., Seely D.: A systematic review of acupuncture for chemotherapy-induced peripheral neuropathy. Curr. Oncol., 2019; 26: e147–e154
72. Miller K.R., Patel J.N., Symanowski J.T. i wsp.: Acupuncture for cancer pain and symptom management in a palliative medicine clinic. Am. J. Hosp. Palliat. Care, 2019; 36: 326–332
73. Kim T.H., Kang J.W., Lee T.H.: Therapeutic options for aromatase inhibitor-associated arthralgia in breast cancer survivors: a systematic review of systematic reviews, evidence mapping, and network meta-analysis. Maturitas, 2018; 118: 29–37
74. Anand K., Niravath P.: Acupuncture and vitamin D for the management of aromatase inhibitor-induced arthralgia. Curr. Oncol. Rep., 2019; 21: 51
75. Lyman G.H., Greenlee H., Bohlke K. i wsp.: Integrative therapies during and after breast cancer treatment: ASCO endorsement of the SIO clinical practice guideline. J. Clin. Oncol., 2018; 36: 2647–2655
76. Lu W., Rosenthal D.S.: Oncology acupuncture for chronic pain in cancer survivors: a reflection on the American Society of Clinical Oncology Chronic Pain guideline. Hematol. Oncol. Clin. North Am., 2018; 32: 519–533

Zobacz także
Wybrane treści dla pacjenta
  • Ćwiczenia na kręgosłup – przykładowe zestawy ćwiczeń na ból kręgosłupa - ilustracje
  • Reumatoidalne zapalenie stawów
  • Pęcherzyca
  • Zakwasy – jak się pozbyć zakwasów?
  • Mieszana choroba tkanki łącznej
  • Choroba zwyrodnieniowa stawów a reumatoidalne zapalenie stawów - różnice
  • Seronegatywne zapalenie stawów
  • Produkty żywnościowe pomocne w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów
  • Liszaj lśniący
  • Przyczyny bólu łokcia

Napisz do nas

Zadaj pytanie ekspertowi, przyślij ciekawy przypadek, zgłoś absurd, zaproponuj temat dziennikarzom.
Pomóż redagować portal.
Pomóż usprawnić system ochrony zdrowia.

Patronat