Co to jest nefropatia cukrzycowa i jakie są jej przyczyny?
Nefropatia cukrzycowa (inaczej cukrzycowa choroba nerek) należy do przewlekłych powikłań cukrzycy. Ryzyko uszkodzenia nerek u chorych na cukrzycę jest 12-17 razy większe niż u osób na nią niechorujących.
Nefropatia cukrzycowa to strukturalne i czynnościowe zmiany w nerkach, wywołane bezpośrednio przez hiperglikemię (zwiększone stężenia glukozy we krwi) w przebiegu cukrzycy. Tak jak wszystkie powikłania cukrzycy, nefropatia jest efektem braku jej wyrównania. Do innych czynników sprzyjających rozwojowi nefropatii cukrzycowej należą: predyspozycja genetyczna, długi czas trwania cukrzycy, płeć męska, nadciśnienie tętnicze, duże stężenia lipidów surowicy krwi (cholesterolu i triglicerydów), palenie tytoniu i nadmierna podaż białka w diecie. Nadmiar białka może zwiększać filtrację kłębuszkową i przyspieszyć postęp nefropatii cukrzycowej.
Chorzy na cukrzycę nie powinni stosować diet dostarczających ?20% białka (z dziennego zapotrzebowania kalorycznego), takich jak dieta Atkinsa czy South Beach.
Jak lekarz ustala rozpoznanie nefropatii cukrzycowej?
Na początkową nefropatię cukrzycową wskazuje nadmierne wydzielanie albuminy z moczem. Albumina jest białkiem o małej masie cząsteczkowej, które u osób zdrowych występuje w moczu jedynie w niewielkich ilościach. Cukrzyca wywołuje zmiany w kłębuszkach nerkowych, które powodują zwiększoną przepuszczalność drobnych naczyń krwionośnych kłębuszków, co powoduje przedostawanie się albuminy z krwi do moczu, w którym pojawia się w większych ilościach.
Jest to pierwszy sygnał uszkodzenia nerek w przebiegu cukrzycy. Nefropatia oznacza stale utrzymujące się wydalanie albuminy z moczem >0,3 g/dobę (określane jako klinicznie jawny białkomocz) u chorych na cukrzycę typu 1 i 2 przy braku innych chorób nerek i dróg moczowych.
Szczególną uwagę należy zwrócić na dwa elementy tej definicji:
- Stale utrzymujące się wydalanie albuminy z moczem oznacza stwierdzenie nadmiernego jej wydzielania co najmniej w dwóch badaniach moczu wykonanych w ciągu 6 miesięcy. Pojedynczy wynik świadczący o nadmiernej utracie albuminy z moczem nie upoważnia więc do ustalenia rozpoznania nefropatii cukrzycowej.
- Drugi element definicji mówi o wykluczeniu innej choroby nerek, która może być przyczyną mikroalbuminurii. Nie każda choroba nerek u chorego na cukrzycę oznacza nefropatię cukrzycową - może być zupełnie niezależna od cukrzycy. Jeżeli u chorego stwierdzi się nadmierne wydalanie albuminy z moczem, ale nie są obecne inne przewlekłe powikłania cukrzycy, takie jak zmiany cukrzycowe na dnie oczu (retinopatia cukrzycowa), stężenie glukozy we krwi mieszczą się w zalecanych granicach, a ciśnienie tętnicze jest prawidłowe, należy przeprowadzić diagnostykę w kierunku innych chorób nerek, takich jak choroby urologiczne (pęcherz neurogenny, choroby prostaty), zmiany w naczyniach krwionośnych (zmiany na tle miażdżycowym, zwężenie tętnic nerkowych) i przewlekłe choroby nerek (kłębuszkowe zapalenie nerek, zmiany śródmiąższowe). Diagnostyka taka jest też wskazana, gdy u chorego na cukrzycę następuje szybkie zwiększanie się stężenia kreatyniny we krwi.
Badania
Badania w kierunku nefropatii cukrzycowej należy wykonywać u chorych na cukrzycę typu 1 począwszy od piątego roku trwania choroby, a u chorych na cukrzycę typu 2 od chwili jej rozpoznania.
Badania należy powtarzać raz w roku. W celu wykrycia nadmiernego wydalania albuminy bada się mocz. Takie specjalistyczne badanie zawsze należy poprzedzić badaniem ogólnym moczu w celu wykluczenia infekcji dróg moczowych. Pierwsze badanie w kierunku wydalania albuminy z moczem można wykonać za pomocą testu paskowego z porannej próbki moczu lub w ambulatorium z porannego moczu (tzw. wskaźnik albumina/kreatyniny); lekarz może również zlecić dobową zbiórkę moczu. Jeśli pierwsze badanie zostało wykonane za pomocą testu paskowego i dało wynik pozytywny, należy je powtórzyć w laboratorium (mocz poranny lub zbiórka dobowa).
Dodatni wynik badania laboratoryjnego pozwala wysunąć podejrzenie nefropatii cukrzycowej. W ciągu kolejnych 6 miesięcy lekarz zleci kolejne dwa oznaczenia wydalania albuminy w porannym moczu lub w dobowej zbiórce moczu. Jeżeli wyniki dwóch z trzech badań wykonanych w ciągu 6 miesięcy są dodatnie, lekarz ustala rozpoznanie początkowej klinicznie nefropatii cukrzycowej. W celu określenia funkcji nerek oznacza się stężenia kreatyniny i mocznika w surowicy krwi. Ich stężenie zwiększa się wraz ze zmniejszaniem się wydolności nerek. Kolejny parametr to GFR (wskaźnik filtracji kłębuszkowej), który zmniejsza się wraz z rozwojem niewydolności nerek.
Czytaj więcej o badaniach biochemicznych »
Stadia nefropatii cukrzycowej
Stwierdzenie nadmiernego wydalania albuminy z moczem w dwóch z trzech przeprowadzonych pod tym kątem badaniach w ciągu 6 miesięcy pozwala rozpoznać początkową nefropatię cukrzycową - tzw. stadium III. Pierwsze dwa stadia nie dają żadnych objawów klinicznych ani biochemicznych, tzn. nie ma badań służących do ich diagnostyki. Ze stadium III może nastąpić progresja do kolejnych stadiów (IV i V), czyli stopniowy rozwój niewydolności nerek, lub do końca życia utrzyma się jedynie albuminuria. Albuminurii może towarzyszyć nadciśnienie tętnicze (30-80% pacjentów) i zmniejszenie filtracji kłębuszkowej (wskaźnika filtracji kłębuszkowej - GFR - który można ocenić na podstawie oznaczenia stężenia kreatyniny w surowicy krwi).
Cukrzycowa choroba nerek przyspiesza postęp choroby wieńcowej. Najczęstszą przyczyną zgonów osób z nefropatią cukrzycową są choroby układu sercowo-naczyniowego.
Stadium IV, czyli jawna klinicznie nefropatia cukrzycowa, charakteryzuje się stałym białkomoczem, nadciśnieniem tętniczym, obrzękami oraz zwiększonymi stężeniami lipidów w surowicy krwi.
Stadium V nefropatii cukrzycowej oznacza niewydolność nerek. Oprócz cech charakterystycznych dla stadium IV stwierdza się zwiększenie stężenia mocznika i kreatyniny w surowicy krwi. Zwykle w krótkim czasie konieczne jest leczenie nerkozastępcze, czyli dializoterapia.
Objawy nefropatii cukrzycowej
W stadium początkowej nefropatii cukrzycowej (stadium III) nie stwierdza się typowych objawów, a nadciśnienie tętnicze może wynikać z innych przyczyn. Dlatego też ustalenie rozpoznania początkowej nefropatii opiera się wyłącznie na wynikach badań biochemicznych (nadmierne wydalanie albumin z moczem). Kolejne stadia manifestują się ogólnym osłabieniem, łatwym męczeniem się, obrzękami, wysokim ciśnieniem tętniczym i szaroziemistym zabarwieniem skóry. Chory z takimi objawami wymaga specjalistycznej opieki diabetologiczno-nefrologicznej.
Dializoterapia
Leczenie nerkozastępcze u osoby z nefropatią cukrzycową rozpoczyna się wcześniej niż u pacjentów z niewydolnością nerek spowodowaną przez inne choroby. Do metod leczenia nerkozastępczego zalicza się hemodializę, dializę otrzewnową albo przeszczepienie nerki. Wskazaniem do leczenia nerkozastępczego jest GFR <20 ml/min/1,73 m2 i stężenie kreatyniny w surowicy krwi >442 µmol/l (5 mg/dl). Nefropatia cukrzycowa jest najczęstszą przyczyną schyłkowej niewydolności nerek wymagającej leczenia nerkozastępczego.
Chorzy przygotowujący się do dializoterapii powinni się wcześniej zaszczepić przeciwko wirusowemu zapalenia wątroby typu B (ryzyko infekcji tym wirusem podczas dializoterapii jest duże, a skuteczność szczepienia przeprowadzanego podczas dializoterapii mała). Specjalista nefrolog musi również wybrać właściwą metodę leczenia: hemodializę lub dializę otrzewnową, i przygotować odpowiedni dostęp do dializy (do otrzewnej w jamie brzusznej lub wytworzyć przetokę tętniczo-żylną na przedramieniu). Jeżeli istnieją wskazania do dializoterapii, nie należy zwlekać z jej rozpoczęciem, ponieważ powoduje to pogorszenie stanu ogólnego pacjenta.
Leczenie nefropatii cukrzycowej
W zapobieganiu i leczeniu nefropatii cukrzycowej najważniejsze jest utrzymywanie stężeń glukozy we krwi w zalecanych granicach. Należy podkreślić, że w przypadku żadnego innego przewlekłego powikłania cukrzycy intensyfikacja leczenia poprawiającego wyrównanie metaboliczne nie daje tak dobrego efektu, jak w nefropatii, znacznie zmniejszając ryzyko jej rozwoju i postępu. Należy także znormalizować ciśnienie tętnicze, unikać nadmiaru białka w pożywieniu i zaprzestać palenia papierosów.
Dwie grupy leków stosowanych w leczeniu nadciśnienia tętniczego - inhibitory konwertazy angiotensyny i blokery receptora angiotensynowego - wykazują także efekt spowalniający rozwój lub postęp nefropatii cukrzycowej. U chorych z nefropatią cukrzycową lek z jednej z tych grup powinien być stosowany nawet przy prawidłowym ciśnieniu tętniczym z uwagi na ich działanie ochronne na nerki, a diabetolog powinien zwrócić uwagę, czy pacjent te leki otrzymuje.
Leczenie nefropatii cukrzycowej zależy od jej stadium. W przypadku zmniejszenia filtracji kłębuszkowej (mierzonej wskaźnikiem GFR) <60 ml/min/1,73 m2 lub wystąpienia trudności w leczeniu nadciśnienia tętniczego należy rozważyć konsultację nefrologiczną. Jeśli GFR wynosi <30 ml/min/1,73 m2, konsultacja nefrologiczna jest obowiązkowa. Tak więc jeśli nastąpi zmniejszenie filtracji kłębuszkowej, konieczna jest współpraca dwóch specjalistów: diabetologa i nefrologa.