Eutanazja i samobójstwo z pomocą lekarza – biała księga European Association for Palliative Care - strona 4

20.07.2016
Euthanasia and physician-assisted suicide: a white paper from the European Association for Palliative Care
Lukas Radbruch, Carlo Leget, Patrick Bahr, Christof Müller-Busch, John Ellershaw, Franco de Conno, Paul Vanden Berghe; on behalf of the board members of the EAPC
Palliative Medicine, 2016; 30: 104–116

Kwestie zasadnicze na poziomie organizacyjnym

15. Stwierdza się pojawienie w Europie różnych stanowisk wobec eutanazji i PAS; powinno się wspierać otwartą i pełną szacunku debatę nad tymi kwestiami.
Debata ta powinna się przyczynić do naświetlenia obszarów porozumienia, jak i tych, gdzie nie ma zgody w kwestiach eutanazji i PAS w Europie oraz informować o społecznych, egzystencjalnych, duchowych, etycznych i prawnych implikacjach różnych podejść w odniesieniu do pacjentów, opiekunów, personelu opieki zdrowotnej oraz społeczeństwa.
Choć stwierdzenie to otrzymało wysoki poziom zgody w procesie Delphi, nie udało się osiągnąć pełnego konsensusu wśród członków zarządów krajowych towarzystw opieki paliatywnej w Europie.

16. Badania dotyczące postaw wobec eutanazji i PAS wśród specjalistów, pacjentów i ogółu społeczeństwa, a także badania dotyczące ich doświadczeń związanych z tymi procedurami mogą się przyczynić do bardziej rzeczowej i szerszej debaty.
Niestety wiele opublikowanych badań ma niedociągnięcia metodologiczne, w tym nieprecyzyjne definiowanie pojęć, co podaje w wątpliwość ich naukowy charakter.57 Potrzebne jest bardziej skoordynowane podejście do tych badań.
W ramach opieki paliatywnej można prowadzić badania nad zagadnieniami związanymi z eutanazją i PAS, jednak powinny one być osadzone w kontekście opieki paliatywnej, na przykład dotyczyć wiedzy i postaw względem eutanazji i PAS. Trzeba się zatroszczyć o dobrą jakość tych badań i większą możliwość uogólniania ich wyników.
Choć stwierdzenie to uzyskało wysoki poziom zgody w procesie Delphi, to nie udało się osiągnąć konsensusu wśród członków zarządów krajowych towarzystw opieki paliatywnej w Europie.

17. Obawa przed utratą autonomii pod koniec życia może być zminimalizowana poprzez zastosowanie wcześniej sporządzonych oświadczeń woli oraz ACP, które się przyczyniają do poprawy komunikacji i tym samym do zwiększenia autonomii pacjenta.
W nowoczesnym systemie opieki zdrowotnej pacjenci mogą się obawiać, że ich życie będzie bezcelowo przedłużane lub będzie dobiegać końca w nieznośnych cierpieniach. W rezultacie eutanazja lub PAS mogą być przez nich rozpatrywane jako jedna z możliwości. Zgoda pacjenta jest etycznym warunkiem podjęcia leczenia, a prawo pacjenta do odmowy jakiegokolwiek leczenia jest w coraz większym stopniu uznawane w większości państw europejskich.
Sporządzone wcześniej oświadczenia woli, pełnomocnictwo dla osoby udzielającej zgody zastępczej oraz inne instrumenty ACP mogą wzmocnić autonomię pacjenta i zmniejszyć niepokój. Jednak nie we wszystkich krajach europejskich zostały określone ramy prawne dla ACP.

18. Jeśli w jakimś społeczeństwie zalegalizowano eutanazję lub PAS, należy zwrócić szczególną uwagę na to, aby unikać: 1) marginalizowania i dewaluowania opieki paliatywnej, oraz 2) konfliktu między regulacjami prawnymi a osobistymi i zawodowymi normami etycznymi lekarzy i innych pracowników opieki zdrowotnej.
Dane empiryczne dotyczące wpływu eutanazji i PAS na społeczeństwo mogą być trudne do uzyskania z kilku powodów: 1) tylko nieliczne kraje zalegalizowały eutanazję i PAS; 2) zanim zmiany prawne znajdą odbicie na poziomie społecznym, upływa wiele czasu; 3) trudno jest uzyskać dowody korelacji między zmianami prawnymi i zmianami na poziomie społecznym; zmiany prawne są osadzone w szerokim społeczno-kulturowym spektrum przyczyn; 4) badania mogą być świadomie lub nieświadomie prowadzone w sposób stronniczy z powodu uprzednich założeń etycznych. Niemniej jednak z punktu widzenia opieki paliatywnej można sformułować szereg obaw w związku z legalizacją eutanazji i PAS, które wskazują na konieczność zwrócenia szczególnej uwagi na działania w celu uniknięcia niepożądanych zmian.
Niewiele jest dostępnych informacji na temat tego, jak często opieka paliatywna jest oferowana i świadczona tym pacjentom, którzy proszą o eutanazję lub PAS. W Belgii i Holandii zaangażowanie specjalistów opieki paliatywnej nie jest warunkiem koniecznym do dokonania eutanazji lub PAS, chociaż przepisy belgijskie stanowią, że pacjent musi być poinformowany o możliwościach opieki paliatywnej. W Belgii, w raportach Komitetu Federalnego58, nie ma jasnej informacji na ten temat, chociaż wszystkie raporty kończy wniosek, aby poza prawnie obowiązkowymi konsultacjami, dobrowolnie konsultowano się jeszcze z lekarzami i zespołami opieki paliatywnej. Liczba konsultacji z zespołami opieki paliatywnej jest zarejestrowana w większości raportów – 710 przypadków w 2013 roku.14 W ostatnim krajowym badaniu ankietowani lekarze zgłosili znacznie większy odsetek zaangażowania usług opieki paliatywnej – 73,7% przypadków w 2013 roku.15 Równocześnie Raporty Komitetu Federalnego stale wyrażają niepokój niektórych jego członków o to, aby konsultacje w zakresie opieki paliatywnej nie stały się powodem ograniczenia autonomii pacjenta.14
Na przestrzeni dziejów jako imperatyw traktowano to, że medycyna obejmuje leczenie i opiekę, a nie celowe zakończenie życia.36 Wielu lekarzy włącza to przekonanie do osobistego i zawodowego systemu wartości, nawet na obszarze tych jurysdykcji, gdzie społeczeństwo popiera lub prawo legalizuje eutanazję bądź PAS. Dlatego też czynienie z lekarzy wykonawców eutanazji lub PAS może prowadzić do konfliktu ról.53,59 Nie oceniono jeszcze wpływu orzekania o eutanazji jako formie terapii na tożsamość zawodową lekarza, na instytucje opieki zdrowotnej oraz prawo.

19. W przypadku legalizacji eutanazji lub PAS należy zwrócić szczególną uwagę także na to, aby unikać: 1) rozszerzania kryteriów klinicznych po to, aby włączać inne grupy osób, 2) wywierania presji na osoby podatne na wpływy zewnętrzne, oraz 3) społecznego przyzwolenia na zabijanie.
Ocena wskaźników wspomagania przy umieraniu w stanie Oregon i w Holandii pokazała, że nie ma danych potwierdzających zwiększone ryzyko dla grup podatnych na wpływy zewnętrzne, takich jak mniejszości rasowe i etniczne, względem społecznej większości.60 Jednak pierwsze badanie populacyjne w Szwajcarii wykazało, że samobójstwo wspomagane było częściej związane z płcią żeńską i z osobami podatnymi na wpływy zewnętrzne, np. prowadzącymi życie samotne lub rozwiedzionymi; było ono również częściej związane z wyższym wykształceniem i wyższym statusem społeczno-ekonomicznym.61
W kontekście eutanazji dyskutuje się również o niebezpieczeństwie „zsuwania się po równi pochyłej”. Oznacza to, że nawet jeśli przepisy dotyczące eutanazji zostały sformułowane z wyraźnymi zastrzeżeniami co do jej wykonywania, to i tak zostaną one z czasem rozszerzone, a w końcu zastąpione aktualną praktyką.38,53 Bernheim i wsp. oraz inni autorzy twierdzą, że dane z Holandii i Belgii nie dostarczają żadnych dowodów na rzecz argumentu równi pochyłej.52,62 Jednakże zakończenie życia pacjenta poprzez podanie środka letalnego, gdy o niego nie prosi – z definicji niebędące eutanazją – i nadużywanie sedacji paliatywnej to tylko dwa wskaźniki pokazujące, że mówienie o równi pochyłej jest uzasadnione.
W Holandii, pomimo uchwalenia nowej ustawy w 2002 roku, 0,4% wszystkich zgonów stanowią przypadki zmedykalizowanego zabijania bez wyraźnej prośby pacjenta.63 Ostatnie doniesienia sugerują, że wzrasta również nadużywanie „sedacji terminalnej” w tym kraju. Lekarze podają, że nieraz wprowadzali pacjentów w ciągłą, głęboką sedację z zamiarem przedawkowania i przyśpieszenia ich śmierci.49 Wyrazem „zsuwania się po równi pochyłej” jest również świadczenie eutanazji lub PAS osobom cierpiącym na depresję oraz pacjentom we wczesnym stadium otępienia, kiedy są jeszcze w stanie sformułować jednoznaczną prośbę, zgodnie z propozycją organizacji Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (NVVE) w Holandii. Ostatni raport RERCs pokazał, że w 2013 roku eutanazję wykonano u 97 pacjentów z otępieniem i u 42 pacjentów z chorobami psychicznymi.12 Ustawodawstwo holenderskie zezwala także lekarzom na zakończenie życia noworodków, jeśli urodziły się z tak poważnymi zaburzeniami, że zakończenie życia uważa się za najlepszą opcję.64
Ponadto szczególnie przypadki odnotowane w Belgii i Holandii pokazały rozszerzenie wskazań do eutanazji i PAS. W Holandii otępienie i depresja są dopuszczonymi wskazaniami do eutanazji.65 W Belgii, od wprowadzenia ustawy w 2002 roku, zaproponowano 25 projektów rozszerzenia prawa.3 Niedawno parlament belgijski przegłosował ustawę zezwalającą na dokonywanie eutanazji lub PAS u dzieci i młodzieży.20
Opisano także tendencję członków rodzin w Belgii do traktowania procesu umierania jako niegodnego, bezużytecznego i bezsensownego, nawet jeśli przebiega spokojnie, w warunkach komfortu i profesjonalnego wsparcia.53

20. EAPC zachęca swoich członków do angażowania się w bezpośredni i otwarty dialog z tymi, którzy promują legalizację eutanazji i PAS.
Zrozumienie i szacunek dla odmiennych punktów widzenia nie oznacza etycznej akceptacji eutanazji lub PAS. Otwarty dialog jest potrzebny, aby wyjaśnić leżące u podstaw wartości, priorytety, nakreślić metaetyczne niezgodności oraz kulturowe różnice, które powodują niezrozumienie i napiętnowanie. Dyskusja powinna się koncentrować wokół jak najlepszej holistycznej opieki nad pacjentami i ich opiekunami z punktu widzenia opieki paliatywnej. Etyka opieki zdrowotnej oraz osobiste i zawodowe wartości wyznawane przez personel medyczny mogą również odgrywać istotną rolę i powinny być uwzględnione w dyskusji.
Nawet przy krytycznej ocenie doświadczeń Belgii, Holandii i stanu Oregon, trzeba przyznać, że w krajach tych można liczyć na większą przejrzystość i otwarty dialog w kwestiach związanych z kresem życia aniżeli w innych państwach, w których podobne procedury mogą się odbywać w bardziej zawoalowany sposób.66

21. EAPC szanuje indywidualne wybory eutanazji i PAS, ale podkreśla wagę powrotu do odpowiedzialności wszystkich społeczeństw w kwestii zapewnienia opieki dla swoich starszych, umierających i bezbronnych obywateli.
Podstawowym sposobem osiągnięcia tego celu jest włączenie opieki paliatywnej do głównego nurtu systemu opieki zdrowotnej we wszystkich krajach europejskich, przy wsparciu przez odpowiednie finansowanie, edukację i badania naukowe.
Realizacja tego celu stanowi jedną z najmocniejszych alternatyw dla legalizacji eutanazji i PAS. EAPC opowiada się za tym, aby dostęp do odpowiedniej opieki paliatywnej dla wszystkich, którzy jej potrzebują, był uznany za podstawowe prawo człowieka.67 Dobre świadczenie opieki paliatywnej ma kluczowe znaczenie dla wyeliminowania próśb o eutanazję powodowanych niedostatecznym opanowaniem dolegliwości lub marginalizacją osobistą bądź społeczną.

Wnioski

W stanowisku EAPC stwierdzono, że eutanazja nie jest częścią opieki paliatywnej. Oczywiście nawet najlepszy model lub świadczenie opieki paliatywnej nie może zapobiec sytuacji, w której pacjenci czasami poproszą o przyśpieszenie śmierci. Istnieje jednak zasadnicza różnica w odniesieniu do tych pacjentów w przypadku gdy proponuje się im eutanazję, i wówczas gdy obejmuje się ich opieką paliatywną. Zwolennicy legalizacji eutanazji traktują prośbę pacjenta o nią jako wyraz jego autonomii i starają się zadośćuczynić jego osobistej preferencji. Specjaliści opieki paliatywnej powinni również umieć wysłuchać prośby o eutanazję od pacjentów, którzy je wyrażą, jednak po to, by uczynić z niej punkt wyjścia dla holistycznej opieki, poczynając od kompleksowej oceny sytuacji i jak najlepszej komunikacji z pacjentem oraz starając się zrozumieć jego motywację i postawę, jakie kryją się za taką prośbą.

Podsumowując: pacjenci proszący o śmiertelny zastrzyk w celu skrócenia ich cierpienia poprzez spowodowanie śmierci stanowią poważne wyzwanie dla opieki paliatywnej. Ci pacjenci zasługują nie tylko na jak najlepszą formę terapii w celu opanowania przykrych dolegliwości, ale także na szczególne psychospołeczne i duchowe doradztwo, oparte na indywidualnym podejściu, szacunku i zrozumieniu osoby, która znalazła się w nieszczęśliwej, czasem wręcz rozpaczliwej sytuacji.2
Opieka paliatywna bazuje na przekonaniu, że nawet w najbardziej dramatycznych dla pacjenta chwilach nacechowana wrażliwością komunikacja oparta na zaufaniu i partnerstwie może poprawić jego sytuację i odbudować przekonanie, że jednak warto żyć.

Zobacz także: komentarz dr. hab. Andrzeja Muszali oraz dr hab. n. med. Małgorzaty Krajnik

Piśmiennictwo:


1. Roy D.J., Rapin C.H.; EAPC Board of Directors: Regarding euthanasia. Eur. J. Palliat. Care, 1994; 1: 57–59
2. Materstvedt L.J., Clark D., Ellershaw J., et al.: Euthanasia and physician-assisted suicide: a view from an EAPC Ethics Task Force. Palliat. Med., 2003; 17: 97–101; discussion 102–179
3. Commission de Reflexion sur la Fin de Vie en France: Penser solidairement la fin de vie. Rapport a Francois Hollande, President de la Republique Francaise, http://www.elysee. fr/assets/pdf/Rapport-de-la-commission-de-reflexion-sur-lafin-de-vie-en-France.pdf (2012, accessed date 19 February 2014)
4. Northern Territory of Australia. Rights of the terminally ill act 1995, http://www.nt.gov. au/lant/parliamentary-business/committees/rotti/rotti95.pdf (1995, accessed date 18 February 2014)
5. Parliament of Australia. Bills Digest 45 1996–97 Euthanasia Laws Bill 1996, http:// www.aph.gov.au/Parliamentary_Business/Bills_Legislation/bd/BD9697/97bd045 (1996, accessed date 18 February 2014)
6. Oregon Health Authority. The Oregon Death with Dignity Act, Oregon Revised Statutes, http://public.health.oregon.gov/PROVIDERPARTNERRESOURCES/EVALUATIONRESEARCH/ DEATHWITHDIGNITYACT/Pages/ors.aspx (accessed date 18 February 2014)
7. Oregon Health Authority. Oregon’s Death with Dignity Act – 2014. Salem: Oregon Public Health Division, http://public.health.oregon.gov/ProviderPartnerResources/ EvaluationResearch/DeathwithDignityAct/Documents/year17.pdf (2015, accessed date 18 February 2014)
8. Washington State Department of Health 2013 Death with Dignity Act report, http:// www.doh.wa.gov/portals/1/Documents/Pubs/422-109-DeathWithDignityAct2013.pdf (2014, accessed date 27 September 2014)
9. Bundesamt für Statistik. Todesursachenstatistik 2009-Sterbehilfe (assistierter Suizid) und Suizid in der Schweiz. Bern: Eidgenössisches Departement des Inneren, http://www. bfs.admin.ch/bfs/portal/de/index/news/publikationen.html?publicationID=4729 (2013, accessed date 2 March 2014)
10. Steck N., Egger M., Maessen M., et al.: Euthanasia and assisted suicide in selected European countries and US states: systematic literature review. Med. Care, 2013; 51: 938–944
11. Onwuteaka-Philipsen B.D., Brinkman-Stoppelenburg A., Penning C., et al.: Trends in end-of-life practices before and after the enactment of the euthanasia law in the Netherlands from 1990 to 2010: a repeated cross-sectional survey. Lancet, 2012; 380: 908–915
12. Regionale Toetsingsocmmissies Euthanasie. Jaarverslag 2013, https://www.euthanasiecommissie. nl/Images/Jaarverslag2013_NL_tcm52-40 686.pdf (accessed 11. November 2015)
13. Federale Controle- en Evaluatiecommissie Euthanasie. Vijvde Verslag aan de Wetgevende Kamers (2010–2011), http://www.health.fgov.be/eportal/Healthcare/Consultativebodies/ Commissions/Euthanasia/Publications/index.htm#. UxCrGdowddg (2012, accessed date 28 February 2014)
14. Federale Controle- en Evaluatiecommissie Euthanasie. Zesde Verslag aan de Wetgevende Kamers (2012–2013), http://www.dekamer.be/flwb/pdf/54/0135/54K0 135 001.pdf (2014, accessed date 28 February 2014)
15. Chambaere K., Vander Stichele R., Mortier F., et al.: Recent trends in euthanasia and other end-of-life practices in Belgium. N. Engl. J. Med., 2015; 372: 1179–1181
16. Commission Nationale de Contrôle et d’Evaluation de la loi du 16 mars 2009 sur l’euthanasie et l’assistance au suicide. Deuxieme rapport a l’attention de la Chambre des Députés (Années 2011 et 2012). Luxembourg, http://www.sante.public.lu/publications/ sante-fil-vie/fin-vie/deuxiemerapport-loi-16-mars-2009-euthanasie-suicide/deuxiemerapport-loi-16-mars-2009-euthanasie-suicide. pdf (2012, accessed date 19 February 2014)
17. Schmidlin E., Elger B.S., McLennan S.: Assisted suicide in Switzerland: where do we come from and where are we going? Eur. J. Palliat. Care, 2014; 21: 61–65
18. Staten-Generaal EKd. Toetsing van levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding en wijziging van het Wetboek van Strafrecht en van de Wet op de lijkbezorging (Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding). ‘s-Gravenhage: Sdu Uitgevers, https://zoek.officielebekendmakingen. nl/kst-20 002 001-26 691-137b.html (2001, accessed date 18 February 2014)
19. Ministerie van Justitie. Wet betreffende de euthanasie (1) Bruxelles, http://www. ejustice.just.fgov.be/cgi/article_body.pl?language=nl&pub_date=2002-06-22&numac= 2 002 009 590&caller=summary (2002, accessed date 18 February 2014)
20. Dan B., Fonteyne C., de Clety S.C.: Self-requested euthanasia for children in Belgium. Lancet, 2014; 383: 671–672
21. Ysebaert D., Van Beeumen G., De Greef K., et al.: Organ procurement after euthanasia: Belgian experience. Transplant. Proc., 2009; 41: 585–586
22. Levenseinde Kliniek. Levenseindekliniek helpt opnieuw meer mensen. http://www. levenseindekliniek.nl/ (2015, accessed date 15 March 2015)
23. Ministre de al Santé et de la Sécurité Sociale. Legislation reglementant les soins palliatifs ainsi que l’euthanasie et l’assistance au suicide. Luxembourg, http://www.legilux.public. lu/leg/a/archives/2009/0046/a046.pdf#page=7 (2009, accessed date 18 February 2015)
24. Director of Public Prosecutions. Policy for Prosecutors in respect of Cases of Encouraging or Assisting Suicide, http://www.cps.gov.uk/publications/prosecution/assisted_suicide_ policy.pdf (2014, accessed date 16 March 2015)
25. Supreme Court of Canada. Carter v. Canada (Attorney General), 2015 SCC 5, http:// scc-csc.lexum.com/scc-csc/scc-csc/en/item/14 637/index.do (2015, accessed date 16 February 2015)
26. Sepulveda C., Marlin A., Yoshida T., et al.: Palliative Care: the World Health Organization’s global perspective. J. Pain Symptom. Manag., 2002; 24: 91–96
27. Radbruch L., Payne S., Bercovitch M., et al.: White paper on standards and norms for hospice and palliative care in Europe: part 2 – recommendations from the European Association for Palliative Care. Eur. J. Palliat. Care, 2010; 17: 22–33
28. Radbruch L., Payne S., Bercovitch M., et al.: White paper on standards and norms for hospice and palliative care in Europe: part 1 – recommendations from the European Association for Palliative Care. Eur. J. Palliat. Care, 2009; 16: 278–289
29. Centeno C., Lynch T., Donea O., et al.: EAPC Atlas of Palliative Care in Europe 2013 (Full Edition), http://www.eapcnet.eu/Themes/Organisation/DevelopmentinEurope/ EAPCAtlas2013.aspx (2013, accessed date 18 February 2015)
30. Centeno C., Clark D., Lynch T., et al.: Facts and indicators on palliative care development in 52 countries of the WHO European region: results of an EAPC Task Force. Palliat. Med., 2007; 21: 463–471
31. Hume D.: A treatise of human nature. Oxford, Oxford University Press, 1958
32. Materstvedt L.J., Kaasa S.: Euthanasia and physicianassisted suicide in Scandinavia – with a conceptual suggestion regarding international research in relation to the phenomena. Palliat. Med., 2002; 16: 17–32
33. Kimsma G.K., van Leeuwen E.: Comparing two euthanasia protocols: the Free University of Amsterdam Academic Hospital and the Medical Center of Alkmaar. In: Thomasma D.C., Kimbrough-Kushner T., Kimsma G.K., et al. (eds): Asking to die: inside the Dutch debate about euthanasia. Dordrecht, Kluwer, 1998: 115–133
34. Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst. The role of the physician in the voluntary termination of life (KNMG position paper). Utrecht, http:// knmg.artsennet.nl/web/file?uuid=9075af1d-e5de-47a1-a139-e07ef4a7c4f4&owner= a8a9ce0e-f42b-47a5-960ebe08025b7b04&contentid=100 970 (2011, accessed date 18 February 2015)
35. Paris J.J.: Why involve physicians in assisted suicide? Am. J. Bioeth., 2009; 9: 32–34
36. Boudreau J.D., Somerville M.A.: Euthanasia is not medical treatment. Br. Med. Bull., 2013; 106: 45–66
37. Delbeke E.: The way assisted suicide is legalised: balancing a medical framework against a demedicalised model. Eur. J. Health Law, 2011; 18: 149–162
38. Leget C.: Assisted dying – the current debate in the Netherlands. Eur. J. Palliat. Care, 2013; 20: 168–171
39. Materstvedt L.J.: Palliative care ethics: the problems of combining palliation and assisted dying. Progr. Palliat. Care, 2013; 3: 158–164
40. Cherny N.I., Radbruch L.: European Association for Palliative Care (EAPC) recommended framework for the use of sedation in palliative care. Palliat. Med., 2009; 23: 581–593
41. Pastrana T., Junger S., Ostgathe C., et al.: A matter of definition – key elements identified in a discourse analysis of definitions of palliative care. Palliat. Med., 2008; 22: 222–232
42. Emanuel E.J., Fairclough D.L., Emanuel L.L.: Attitudes and desires related to euthanasia and physician-assisted suicide among terminally ill patients and their caregivers. JAMA, 2000; 284: 2460–2468
43. Coyle N., Sculco L.: Expressed desire for hastened death in seven patients living with advanced cancer: a phenomenologic inquiry. Oncol. Nurs. Forum, 2004; 31: 699–709
44. Pestinger M., Stiel S., Elsner F., et al.: The desire to hasten death: using Grounded Theory for a better understanding ‘When perception of time tends to be a slippery slope’. Palliat. Med., 2015; 28: 711–719
45. Stiel S., Pestinger M., Moser A., et al.: The use of Grounded theory in palliative care: methodological challenges and strategies. J. Palliat. Med., 2010; 13: 997–1003
46. Ohnsorge K., Keller H.R., Widdershoven G.A., et al.: ‘Ambivalence’ at the end of life: how to understand patients’ wishes ethically. Nurs. Ethics, 2012; 19: 629–641
47. Masso M., Allingham S.F., Banfield M., et al.: Palliative Care Phase: inter-rater reliability and acceptability in a national study. Palliat. Med., 2015; 29: 22–30
48. Broeckaert B., Nunez-Olarte J.M.: Sedation in palliative care: facts and concepts. In: Ten Have H., Clark D. (eds): The ethics of palliative care European perspectives. Buckingham, Open University Press, 2002: 166–180
49. Rietjens J.A., van der Heide A., Vrakking A.M., et al.: Physician reports of terminal sedation without hydration or nutrition for patients nearing death in the Netherlands. Ann. Intern. Med., 2004; 141: 178–185
50. Maltoni M., Scarpi E., Rosati M., et al.: Palliative sedation in end-of-life care and survival: a systematic review. J. Clin. Oncol., 2012; 30: 1378–1383
51. Barathi B., Chandra P.S.: Palliative sedation in advanced cancer patients: does it shorten survival time? A systematic review. Indian J. Palliat. Care, 2013; 19: 40–47
52. Bernheim J.L., Deschepper R., Distelmans W., et al.: Development of palliative care and legalisation of euthanasia: antagonism or synergy? BMJ, 2008; 336: 864–867
53. Vanden Berghe P., Mullie A., Desmet M., et al.: Assisted dying – the current situation in Flanders: euthanasia embedded in palliative care. Eur. J. Palliat. Care, 2013; 20: 266–272
54. Ferrand E., Dreyfus J.F., Chastrusse M., et al.: Evolution of requests to hasten death among patients managed by palliative care teams in France: a multicentre cross-sectional survey (DemandE). Eur. J. Cancer, 2012; 48: 368–376
55. Ohnsorge K., Gudat H., Rehmann-Sutter C.: Intentions in wishes to die: analysis and a typology – a report of 30 qualitative case studies of terminally ill cancer patients in palliative care. Psychooncology, 2014; 23: 1021–1026
56. Guirimand F., Dubois E., Laporte L., et al.: Death wishes and explicit requests for euthanasia in a palliative care hospital: an analysis of patients files. BMC Palliat. Care, 2014; 13: 53
57. Materstvedt L.J.: Inappropriate conclusions in research on assisted dying. J. Med. Ethics, 2009; 35: 272
58. Lewis P.: Euthanasia in Belgium five years after legalisation. Eur. J. Health Law, 2009; 16: 125–138
59. Randall F.: Commentary on ‘Assisted dying – the current situation in Flanders: euthanasia embedded in palliative care’. Eur. J. Palliat. Care, 2013; 20: 273–276
60. Battin M.P., van der Heide A., Ganzini L., et al.: Legal physician-assisted dying in Oregon and the Netherlands: evidence concerning the impact on patients in ‘vulnerable’ groups. J. Med. Ethics, 2007; 33: 591–597
61. Steck N., Junker C., Maessen M., et al.: Suicide assisted by right-to-die associations: a population based cohort study. Int. J. Epidemiol. Epub ahead of print 18 February 2014. doi: 10.1093/ije/dyu010
62. Rietjens J.A., van der Maas P.J., Onwuteaka-Philipsen B.D., et al.: Two decades of research on euthanasia from The Netherlands: what have we learnt and what questions remain? J. Bioeth. Inq., 2009; 6: 271–283
63. van der Heide A., Onwuteaka-Philipsen B.D., Rurup M.L., et al.: End-of-life practices in the Netherlands under the Euthanasia Act. N. Engl. J. Med., 2007; 356: 1957–1965
64. Government of the Netherlands. Euthanasia and newborn infants, http://www.government. nl/issues/euthanasia/euthanasia-and-newborn-infants (2014, accessed 18 March 2015)
65. Mortier T.: Opinion: Belgium’s experience with euthanasia teaches bitter lessons, http:// www.montrealgazette.com/story_print.html?id=9 251 721&sponsor= (2013, accessed 19 February 2015)
66. Lofmark R., Nilstun T., Cartwright C., et al.: Physicians’ experiences with end-of-life decision-making: survey in 6 European countries and Australia. BMC Med., 2008; 6: 4 
67. Radbruch L., de Lima L., Lohmann D., et al.: The Prague Charter: urging governments to relieve suffering and ensure the right to palliative care. Palliat. Med., 2013; 27: 101–102

strona 4 z 4
Zobacz także
  • Komentarz do artykułu: Eutanazja i samobójstwo z pomocą lekarza
  • RPO: Eutanazja sprzeczna z godnością człowieka
  • "Eutanazja jest moralnie niedopuszczalna"
  • Kiedy lekarz może pozwolić choremu umrzeć? Głosy w dyskusji
  • Rezygnacja z uporczywej terapii w świetle polskiego prawa
  • Rezygnacja z uporczywej terapii w świetle nauki Kościoła