Kapelani jako specjaliści od opieki duchowej nad pacjentami w Europie

Tłumaczyła Małgorzata Wiesner

Konsultowali: dr hab. n. med. Małgorzata Krajnik prof. UMK, Katedra i Zakład Opieki Paliatywnej, Collegium Medicum, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy; dr hab. Andrzej Muszala prof. UPJPII w Krakowie, Międzywydziałowy Instytut Bioetyki, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie

Jak cytować: Vandenhoeck A.: Kapelani jako specjaliści od opieki duchowej nad pacjentami w Europie. Med. Prakt., 2017; 2: 118–125

Skróty: ENHCC – European Network for Health Care Chaplains

Zobacz także: Komentarz dr. hab. Andrzeja Muszali

Wprowadzenie

Religia, duchowość i zdrowie są ściśle ze sobą powiązane.^1,2 Każdy pacjent czerpie korzyści z dobrej kondycji duchowej, większość pacjentów ma potrzeby duchowe lub szuka oparcia w religii; większość też podejmuje decyzje dotyczące leczenia lub radzi sobie z chorobą i śmiercią, kierując się wiarą i przekonaniami religijnymi. Dlatego też opieka duchowa stanowi niezbędną część całościowej opieki nad pacjentami.³ Nadzwyczaj często jednak opieka duchowa jest przypadkowa. Zwykle pracownicy ochrony zdrowia dostrzegają tę sferę u pacjenta wyłącznie wtedy, gdy on sam otwarcie mówi o swojej wierze i potrzebach religijnych. W wielu przypadkach sfera duchowa pacjenta pozostaje niezauważona, niezdiagnozowana, nieleczona i niewłączona do całościowego planu opieki. Aby świadczyć zintegrowaną, profesjonalną opiekę duchową, wszyscy członkowie zespołu medycznego powinni posiadać odpowiednie kompetencje w tym zakresie, natomiast kapelani powinni być szkoleni w zakresie oceny i reagowania na różnorodne potrzeby duchowe, oczekiwania i nadzieje oraz możliwości pacjentów, ich rodzin i członków zespołu. W niniejszym artykule zostaną omówione zagadnienia związane z profesjonalną opieką duszpasterską w Europie. Kim są zawodowi kapelani i jaki jest ich udział w opiece szpitalnej? Organizacja i rozwój profesjonalnej opieki duszpasterskiej w Europie są wciąż bardzo zróżnicowane i zależą głównie od uwarunkowań religijnych i kulturowych danego kraju. Niemniej jednak możemy zauważyć rosnącą tendencję w kierunku profesjonalizacji kapelaństwa.

Profesjonalne kapelaństwo – przykłady z krajów europejskich

Jednym z przejawów profesjonalizacji kapelaństwa jest włączenie kapelana do zespołu terapeutycznego; świadczą o tym również wyraźne korzyści, jakie przynosi opieka duchowa i sam fakt uznania jej znaczenia dla pacjentów i rozwoju opieki całościowej.
Przykładem jest oddział medycyny paliatywnej w Szpitalu Uniwersyteckim w Leuven w Belgii, gdzie ordynator włączył kapelana do swojego zespołu. Na prośbę ordynatora kapelan i pielęgniarka będący członkami zespołu opracowali listę kontrolną (checklistę) dotyczącą aspektów duchowych, dołączaną do dokumentacji medycznej każdego pacjenta.⁴ W ten sposób opieka duchowa nad pacjentem przestała być przypadkowa i została zintegrowana z działaniami interdyscyplinarnego zespołu. Wprowadzenie „checklisty” dało zespołowi możliwość omawiania potrzeb duchowych pacjentów i zapewnienia opieki w tym zakresie. Kapelan ma porozmawiać z każdym nowym pacjentem o sprawach duchowych, brać udział w cotygodniowych spotkaniach zespołu interdyscyplinarnego oraz uczyć nowych członków zespołu, jak rozpoznawać potrzeby duchowe pacjentów.

Kolejnym przykładem jest Szpital Reade w Amsterdamie, który się specjalizuje w rehabilitacji i leczeniu chorób reumatycznych. Dwóch kapelanów zatrudnionych w tym szpitalu na pół etatu świadczy opiekę duchową dla 120 pacjentów hospitalizowanych i 500 pacjentów przychodni przyszpitalnych. Czynią to na sposób indywidualny i grupowy. Prowadzą między innymi zajęcia grupowe na oddziale dziennym, gdzie rozmawiają na tematy duchowe i o sensie życia, a także prowadzą grupę medytacyjną dla pacjentów poddawanych rehabilitacji oraz grupę biblijną. Celem tych zajęć jest zachęcenie pacjentów do korzystania z własnej duchowości (bez względu na to, czym jest dla nich duchowość) w procesie rehabilitacji i w radzeniu sobie z chorobą przewlekłą. Ordynator jest świadomy wagi duchowości w procesie leczenia. Z jego inicjatywy kapelani prowadzą wykłady dla lekarzy na temat duchowych potrzeb pacjentów poddawanych rehabilitacji. We współpracy z ordynatorem kapelani rozpoczęli finansowane badania nad radzeniem sobie z bezsilnością w rehabilitacji pacjentów z paraplegią oraz nad zmianami poczucia sensu po uszkodzeniu mózgu lub w paraplegii.⁵

Szkolenie kapelanów w Europie

Istnieją różne drogi do tego, by zostać profesjonalnym kapelanem. W Belgii typowy dobrze wykształcony katolicki kapelan jest absolwentem studiów magisterskich na Wydziale Teologii i Religioznawstwa Katolickiego Uniwersytetu w Leuven. Ponadto ma ukończone roczne studia podyplomowe z teologii ze specjalizacją z zakresu kapelaństwa. W trakcie tego dodatkowego roku specjalizacji kapelani odbywają 3-miesięczny staż w szpitalu, kilka kursów wprowadzających w świat medycyny (m.in. wprowadzenie do wiedzy o chorobach, w tym o chorobach psychicznych) oraz kilka kursów związanych z samą posługą kapelańską (etyka w opiece zdrowotnej, poradnictwo duszpasterskie itd.). Kapelan, który rozpoczął pracę w szpitalu, musi dbać o ciągłe dokształcanie, uczestniczyć w szkoleniach oraz poddawać swoją pracę superwizji. Jednak wymogi dotyczące edukacji i kształcenia ustawicznego kapelanów różnią się w poszczególnych krajach europejskich.⁶
Jak się dowiadujemy ze „Standardów” kapelaństwa w ochronie zdrowia, opracowanych przez Europejską Sieć Kapelanów w Ochronie Zdrowia (European Network for Health Care Chaplains – ENHCC), skupiającą przedstawicieli stowarzyszeń zawodowych i religii: „Posługa kapelańska w poszczególnych krajach europejskich jest zorganizowana na różne sposoby, determinowane przez administrację grup wyznaniowych, instytucje ochrony zdrowia, prawo regulujące system opieki zdrowotnej oraz działalność stowarzyszeń kapelanów. Posługa kapelańska jest świadczona przez osoby duchowne i świeckie, które zostały odpowiednio przeszkolone. (…) Ich działalność jest autoryzowana przez grupę wyznaniową, do której należą, oraz oficjalnie uznana przez system opieki zdrowotnej”.⁷ Na uwagę zasługuje fakt, że większość kapelanów zostaje uznana przez ich grupę wyznaniową za zdolnych do wykonywania zawodu oraz przez szpital, który ich zatrudnia zgodnie ze standardową procedurą rekrutacyjną.

W „Standardach” ENHCC określono 4 wymogi dla kształcenia ustawicznego kapelanów:
1) pogłębianie wiedzy z zakresu duszpasterstwa i refleksji teologicznej;
2) znajomość różnych aspektów w dziedzinie zdrowia;
3) superwizja kliniczna;
4) przewodnictwo duchowe.7
Choć wymagania formalne dla kapelanów są różne w poszczególnych krajach, co wynika z różnic instytucjonalnych, regionalnych i religijnych – to jednak w większości krajów Europy panuje przekonanie, że kapelani powinni być odpowiednio wyszkoleni i przygotowani do świadczenia opieki duchowej nad pacjentami w kontekście ciągle rozwijającej się opieki zdrowotnej. Jakość świadczonej opieki i profesjonalizm kapelanów są gwarantowane nie tylko przez ich formację i wyszkolenie oraz uznanie ich kompetencji przez grupę wyznaniową i instytucje państwowe, ale także przez przynależność do stowarzyszenia zawodowych kapelanów. Takie stowarzyszenia istnieją w większości krajów europejskich. Powstają z inicjatywy jednej lub kilku grup wyznaniowych albo z inicjatywy grupy kapelanów działających na danym terenie lub zespołu kapelanów, których łączy podobna specjalizacja. Na przykład w Wielkiej Brytanii działa Wielowyznaniowa Grupa Kapelaństwa w Ochronie Zdrowia (Multi-Faith Group for Healthcare Chaplaincy), Wyższa Szkoła Kapelanów Ochrony Zdrowia (College of Healthcare Chaplains), Szkockie Stowarzyszenie Kapelanów w Ochronie Zdrowia (Scottish Association of Chaplains in Health Care) oraz Stowarzyszenie Kapelanów w Opiece Hospicyjnej i Paliatywnej (Association of Hospice & Palliative Care Chaplains).^8-11
Szkockie Stowarzyszenie Kapelanów w Ochronie Zdrowia jest dobrym przykładem tego, jak działalność stowarzyszenia może podnosić profesjonalizm kapelanów. Stowarzyszenie to zrzesza kapelanów różnych wyznań pracujących w szkockiej ochronie zdrowia. W statucie doskonale ujęto misję stowarzyszenia działającego na rzecz kapelanów jako: „organizacji reprezentującej interesy kapelanów w opiece zdrowotnej, promującej i dbającej o wysokie standardy kapelaństwa zgodnie z «Kodeksem postępowania kapelanów w opiece zdrowotnej», oferującej wsparcie i poczucie wspólnoty, promującej doskonalenie zawodowe kapelanów oraz refleksję teologiczną i badania w dziedzinie opieki duchowej, nawiązującej i rozwijającej dobre relacje zawodowe z grupami wyznaniowymi i innymi organizacjami zaangażowanymi w rozwój opieki zdrowotnej”.¹² Kilka stowarzyszeń zaproponowało definicję kapelana. Na przykład według definicji duńskiej kapelan to osoba (kobieta lub mężczyzna), która:
1) świadczy usługi w zakresie poradnictwa i opieki nad pacjentami w danej placówce medycznej,
2) opierając się na własnej wierze lub przekonaniach,
3) w porozumieniu ze wspólnotą wyznaniową oraz
4) która posiada wykształcenie wyższe.¹³

Dobrze przygotowany kapelan potrafi nie tylko zapewnić odpowiednią opiekę duchową pacjentom, ich rodzinom i personelowi medycznemu, ale także radzić sobie z różnymi napięciami towarzyszącymi pracy kapelana w szpitalu (ryc.).

Ryc. Kapelan w sytuacji napięć towarzyszących pracy w szpitalu

Oto 2 przykłady. Pierwsze napięcie, na różnym poziomie, wynika z tego, że kapelan nie może być równocześnie w pełni zintegrowanym członkiem zespołu oraz osobą z zewnątrz. Kapelani zwykle mają pod opieką kilka oddziałów, a ich obowiązki wykraczają poza wizyty u pacjentów (dochodzi do tego opieka duchowa nad innymi członkami zespołu, szkolenia pracowników, udział w komisjach etycznych itp.). W takiej sytuacji nie jest możliwe, by kapelan stał się w pełni zintegrowanym członkiem każdego zespołu. Wyzwaniem dla kapelana jest wyważenie między funkcjonowaniem w zespole i jednocześnie byciem osobą z zewnątrz. Wiąże się z tym rozwaga w przekazywaniu informacji o pacjentach innym członkom zespołu, przy jednoczesnym zachowaniu zasady poufności obowiązującej kapelanów.¹⁴ Drugi rodzaj napięcia wynika z tego, że kapelan jest przedstawicielem określonej wiary lub przekonań i jednocześnie specjalistą w zakresie opieki duchowej. Kapelani zwykle rozpoczynają pracę z pacjentem od poznania jego potrzeb, oczekiwań i możliwości związanych ze sferą duchową.¹⁵ Są specjalistami w dziedzinie duchowości bez względu na to, czym ona jest i jak się wyraża u pacjenta. Jednocześnie muszą dawać świadectwo swojej wiary, jeśli takie są wobec nich oczekiwania pacjentów. Zdarza się, że inni pracownicy medyczni popychają kapelanów w kierunku skrajnych postaw – postrzegają ich wyłącznie jako przedstawicieli danej religii i osoby spoza zespołu (przez co ograniczają ich wkład w opiekę nad pacjentami i ich profesjonalizm) albo przeciwnie (przez co zbytnio uogólniają ich wkład w pracę zespołu i ich punkt widzenia).

Jaki wkład mają kapelani w pracę zespołu medycznego?

Badanie ankietowe przeprowadzone w USA w 2009 roku pokazało, że 90% lekarzy, którzy wzięli w nim udział, docenia możliwość współpracy z kapelanami.¹⁶ A co, zdaniem lekarzy, wnoszą kapelani do opieki nad pacjentem? Na ten temat przeprowadzono badanie w 13 dużych szpitalach uniwersyteckich w USA z udziałem 30 pediatrów i 22 kapelanów.¹⁷ Spośród ankietowanych lekarzy głównie pediatrzy onkolodzy współpracowali z kapelanami i postrzegali ich jako członków zespołu interdyscyplinarnego. Inne przeprowadzone niedawno badanie amerykańskie oceniało z perspektywy lekarzy wkład kapelanów oraz stopień integracji z zespołem medycznym na pediatrycznych oddziałach opieki paliatywnej w 28 ośrodkach.¹⁸ Wyniki obu badań podsumowano w tabeli.

W obu badaniach pediatrzy twierdzili, że postrzegają kapelanów jako „ekspertów w zakresie opieki duchowej, którzy potrafią zapewnić wsparcie, edukację, lepszą komunikację między pacjentami i zespołem leczącym oraz kompetencje kulturowe”.¹⁸ Oba badania wykazały, że lekarze i kapelani używają innego słownictwa, opisując wkład kapelanów. Dlatego też ci ostatni powinni się umieć posługiwać językiem pozwalającym opisywać ich pracę za pomocą uzyskiwanych wyników.¹⁵
Stopień integracji kapelanów w zespole oraz zakres ich obowiązków zależą od placówki, w której pracują, oraz od zatrudnionych w niej lekarzy, dlatego jest niezwykle ważne, aby pozostali członkowie zespołu rozumieli pracę kapelanów oraz uznali ich kompetencje. Niektórzy lekarze stale współpracują z kapelanami, a inni nie. Czasami lekarze słabo się orientują, kim jest kapelan, jak do niego/niej dotrzeć i czym się zajmuje. Przyczyną może być brak wiedzy (gdy religia, duchowość i kapelaństwo nie były uwzględnione w programie nauczania) lub ograniczenia instytucjonalne (gdy szpital nie zatrudnia wystarczającej liczby dobrze przygotowanych kapelanów lub gdy nie wymaga od kapelana pracy w zespole medycznym).¹⁹ Praca profesjonalnych kapelanów jest opisywana przez lekarzy w takich kategoriach jak: przynoszenie ulgi w cierpieniu duchowym, reagowanie na potrzeby duchowe, odprawianie obrzędów religijnych, wsparcie, komunikacja oraz poradnictwo. Kompetencje kapelanów w zakresie opieki duchowej wynikają z ich fachowego przygotowania do oceny potrzeb duchowych pacjentów oraz podejmowania odpowiednich działań na podstawie tej oceny.

W rozmowach z pacjentami i ich rodzinami potrafią uchwycić każdy przejaw działania sfery duchowej. Sfera duchowa jest podobna do oddychania. Ludzie są zwykle nieświadomi tego, że oddychają, dopóki nie tracą tchu. Podobnie jest ze sferą duchową. Człowiek pojmuje sens życia lub go nieustannie poszukuje, ale potrzeby sfery duchowej stają się bardziej zauważalne dopiero w obliczu utraty lub braku poczucia sensu życia. W tym kontekście pacjent może wyrażać swoje potrzeby duchowe, a kapelani potrafią odpowiednio na nie zareagować. Rozróżniają oni zazwyczaj 3 poziomy sfery duchowej pacjenta: podstawowy egzystencjalny, duchowy i religijny. Odpowiednio przygotowani kapelani potrafią pracować w szerokim zakresie na każdym z tych poziomów. Współczesna koncepcja teologiczna zachęca kapelanów do pracy w nurcie hermeneutyki narracyjnej. Tam gdzie to możliwe i wskazane, starają się znaleźć powiązanie między indywidualnym doświadczeniem pacjenta a doświadczeniem religijnym, co pozwala nadać znaczenie wydarzeniom i przynosi pacjentowi nadzieję. Podczas spotkania konsultacyjnego ENHCC określono to w ten sposób: „Mając świadomość tego, że życie człowieka jest narażone na liczne zdarzenia niepodlegające jego kontroli, kapelani mogą nadać znaczenie nieuleczalnym, nierozwiązywalnym lub tragicznym sytuacjom w życiu. Mogą pomóc pacjentom znaleźć związek między ich osobistą historią a tym co święte lub uniwersalne w doświadczeniu ludzkim, co jest źródłem poczucia sensu i nadziei”.¹⁴ Zajmując się istotą człowieka i traktując go holistycznie, kapelani przyczyniają się do tego, że system opieki zdrowotnej pozostaje skoncentrowany na pacjencie. Zaspokajanie potrzeb duchowych pacjenta podczas jego pobytu w szpitalu nie może spoczywać wyłącznie na barkach specjalisty. Zapewnienie podstawowej opieki w każdym wymiarze człowieka to zadanie każdego członka zespołu interdyscyplinarnego. Każdy pracownik medyczny powinien posiadać podstawowe kompetencje w zakresie opieki duchowej.²⁰ Posiadanie takich kompetencji jest warunkiem koniecznym do pracy zgodnie z paradygmatem opieki integralnej czy holistycznej. Często się nawiązuje do tego paradygmatu, ale nie podejmuje się żadnych działań w sferze duchowości, ponieważ najtrudniej ją uchwycić. Nie pytamy jednak o to, „czy uwzględnić sferę duchową w opiece, ale jak i w jakim stopniu ta sfera się przejawia”.²¹ Na przykład wielu pacjentów podejmuje decyzje dotyczące leczenia, kierując się swoim światopoglądem, nadziejami na przyszłość lub swoim rozumieniem sensu życia – a są to ważne elementy sfery duchowej. Nabycie umiejętności rozpoznawania przejawów działania wynikającego z duchowości pacjenta może pomóc pracownikom medycznym lepiej uchwycić sferę duchową.

Prawne aspekty integracji kapelaństwa w opiece zdrowotnej w Belgii i Holandii

W niektórych krajach europejskich, takich jak Holandia i Belgia, wolność wyznania zagwarantowana przez konstytucję stanowi podstawę innych przepisów prawnych dotyczących opieki duchowej nad pacjentami lub klientami. Istnienie tych przepisów podkreśla znaczenie opieki duchowej i roli kapelanów.
Według konstytucji Królestwa Niderlandów każdy ma prawo do wyznawania wybranej religii.²² Artykuł 6 Konstytucji „dotyczy wolności religijnej i wolności przekonań. Każdy ma prawo do swobodnego wyznawania swojej religii lub przekonań, indywidualnie lub zbiorowo, z zachowaniem odpowiedzialności przed prawem”.²³ Obecność kapelanów w placówkach ochrony zdrowia, takich jak szpitale czy domy opieki, w których są zatrudnieni, wynika pośrednio z powyższego zapisu w konstytucji. W 1996 roku parlament holenderski uchwalił ustawę dotyczącą jakości opieki w placówkach ochrony zdrowia.²⁴ Artykuł 3 tej ustawy nawiązuje do artykułu 6 Konstytucji i mówi, że jeśli pacjent lub klient zostaje przyjęty na ponad 24 godziny, placówka musi mu zapewnić dostęp do kapelana. Opieka duchowa musi być jak najbardziej zbliżona do wyznawanej przez pacjenta czy klienta religii. Według holenderskiego stowarzyszenia zawodowego kapelanów w opiece zdrowotnej (Vereniging van Geestelijk Verzorgers in Zorginstellingen) w Holandii ogólnie przyjęto, że pacjent ma prawo do opieki duchowej zgodnie z konstytucyjnym zapisem o wolności religijnej.²⁵ Jeśli pacjent chce skorzystać z tego prawa podczas pobytu w placówce ochrony zdrowia, to oczekiwana opieka kapelana powinna być w tej placówce dostępna. Opieka duchowa świadczona w szpitalach, domach opieki i innych placówkach jest więc zagwarantowana przez konstytucję. Prawo jest po to, żeby chronić wolność człowieka w zakresie wyznawanej wiary i przekonań, a opieka duchowa jest podstawowym sposobem egzekwowania tego prawa. Wadą obowiązujących przepisów jest to, że nie precyzują, w jaki sposób opieka duchowa powinna być zapewniona. Innymi słowy: dana placówka ochrony zdrowia może dowolnie interpretować przepisy, tzn. może zatrudnić kapelanów zawodowych i świadczyć profesjonalną opiekę duchową albo może prosić miejscowych duchownych, jak tylko pojawi się taka potrzeba. Jednak większość instytucji postępuje zgodnie z duchem prawa i zatrudnia kapelanów, którzy zapewniają profesjonalną opiekę duchową w danej placówce. Ustawa z 1996 roku dotycząca jakości opieki zdrowotnej prawdopodobnie zostanie wkrótce zastąpiona przez nowy zbiór przepisów, nad którym obecnie pracuje rząd i parlament holenderski. Nowe przepisy będą nosić nazwę „prawa klienta” i, w przeciwieństwie do ustawy o jakości opieki zdrowotnej, nie będą określać, co takiego ma zapewnić opieka zdrowotna, ale do czego mają prawo klienci. Najprawdopodobniej nie zmienią się zapisy dotyczące świadczenia opieki duchowej.

Podobnie wygląda sytuacja w Belgii. Artykuł 19 konstytucji belgijskiej zapewnia wolność wyznania i praktykowania religii w miejscu publicznym. 26 Parlament Flamandzki przyjął dekret o jakości opieki zdrowotnej w lutym 1997 roku, który zobowiązuje wszystkie placówki do zapewnienia opieki duchowej pacjentom i klientom bez względu na wiek, płeć, przekonania i status materialny, tym samym realizując konstytucyjny zapis o wolności religijnej oraz o wolności przekonań.²⁷ Opieka duchowa w szpitalach jest regulowana przez dekrety królewskie (dokumenty rządu federalnego podpisywane przez króla) z października 1964 roku i ze stycznia 1970 roku, na podstawie których przedstawiciele grup wyznaniowych mają prawo do wizyt u pacjentów na ich życzenie.²⁸ List Ministra De Saeghera z 1973 roku szczegółowo wyjaśnia, w jakim celu dekrety zostały wydane. Każdy pacjent ma prawo do opieki duchowej świadczonej przez przedstawiciela wyznawanej przez niego religii (katolicy, protestanci, prawosławni, żydzi, muzułmanie) albo systemu filozoficznego (ateiści, buddyści). W obu dekretach wolność osobista pacjenta jest kluczowa. Pacjent sam decyduje, czy sobie życzy wizyty przedstawiciela danej religii lub systemu filozoficznego. Jeśli nie, jego wola musi zostać uszanowana. W ten sposób placówki medyczne są zobowiązane do poszanowania religijnych i filozoficznych przekonań pacjentów. Podobnie jak w Holandii placówki te nie mają prawnego obowiązku zatrudniania kapelanów, ale większość to czyni. Szpitale katolickie zatrudniają kapelanów katolickich, szpitale wielowyznaniowe lub publiczne zatrudniają głównie kapelanów katolickich oraz osoby ateistyczne zawodowo trudniące się opieką duchową. W obu krajach wszyscy kapelani otrzymują wynagrodzenie za swoją pracę w placówce, w której są zatrudnieni, a stowarzyszenia zawodowych kapelanów ciągle dążą do poprawy ich statusu prawnego w ochronie zdrowia.

Wnioski

W większości krajów europejskich placówki ochrony zdrowia zatrudniają zawodowych kapelanów jako specjalistów od opieki duchowej, którzy stają się członkami zespołów interdyscyplinarnych. W pozostałych krajach musi to dopiero nastąpić. Nie ze względu na Kościół czy religię i nie dla kapelanów, ale dla pacjentów, których sfera duchowa jest bardziej aktywna w czasie pobytu w szpitalu lub w innej placówce medycznej i którym się należy profesjonalna opieka duchowa. Wciąż pozostaje wiele do zrobienia w zakresie dalszego szkolenia kapelanów, uświadamiania innym ich roli, a także szkolenia lekarzy, pielęgniarek i innych osób zaangażowanych w opiekę nad pacjentem, aby mogli w sposób profesjonalny i zintegrowany świadczyć podstawową opiekę duchową.

Komentarz

dr hab. Andrzej Muszala prof. UPJPII
Międzywydziałowy Instytut Bioetyki, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie

Jak cytować: Muszala A.: Komentarz. W: Vandenhoeck A.: Kapelani jako specjaliści od opieki duchowej nad pacjentami w Europie. Med. Prakt., 2017; 2: 124–125

Dr Anna Vandenhoeck, specjalista opieki duchowej w medycynie, kierownik Akademickiego Centrum Teologii Praktycznej na Wydziale Teologii i Religioznawstwa Uniwersytetu Katolickiego w Leuven w Belgii, były koordynator Europejskiej Sieci Kapelanów w Ochronie Zdrowia (European Network for Health Care Chaplains – ENHCC), w swoim artykule pt. „Kapelani jako specjaliści od opieki duchowej nad pacjentami w Europie” naświetla rolę kapelanów w opiece zdrowotnej, opierając się także na swoim własnym doświadczeniu – pracowała przez kilkanaście lat jako katolicki kapelan w szpitalach w Belgii i w USA.
Artykuł ten stanowi kontynuację cyklu poświęconego opiece duchowej w medycynie, który otworzyła w numerze 5/2016 „Medycyny Praktycznej” publikacja uznanego w świecie eksperta w tej dziedzinie, prof. Christiny M. Puchalski z Waszyngtonu (USA).¹ Z obu tekstów przebija jedno zasadnicze przesłanie: opieka duchowa jest integralnym i niezbędnym elementem całościowej (holistycznej) opieki nad pacjentem. Opieka duchowa jest tak samo ważna jak opieka stricte medyczna czy psychologiczna; nie może być traktowana jako jakiś „dodatek” albo ostatnie słowo, gdy lekarz bezradnie rozkłada ręce i mówi, że „nic się już nie da zrobić”.
Pacjent to nie tylko zbiór tkanek i narządów. Oprócz sfery cielesnej (ciało – gr. soma), którą się zajmuje zespół medyczny, posiada on także bogatą sferę ducha (gr. psyche) – psychiki, której zasadniczymi władzami są rozum, wola, pamięć oraz uczucia wyższe. Obszar ludzkiego psyche jest szczególnie istotny dla psychologa, który niejednokrotnie okazuje się bardzo ważnym współpracownikiem lekarza w całym procesie leczenia: pomaga pacjentowi znaleźć motywację do podjęcia terapii, odpowiada na jego pytania egzystencjalne, przygotowuje do podjęcia trudnych decyzji. W człowieku istnieje jeszcze jedna, najgłębsza sfera – nadprzyrodzona – dostrzegalna w pryzmacie wiary: to ludzka dusza (pneuma). Jest ona otwarta na nadprzyrodzoność – to poprzez nią człowiek wchodzi w relacje z Bogiem. To właśnie ludzka dusza jest „terenem” posługi kapelana. Opieka nad nią okazuje się równie ważna, co działania lekarzy i psychologów wobec ciała i psychiki pacjentów. Sami pracownicy służby zdrowia najlepiej wiedzą, jak wiele wewnętrznej siły można nieraz znaleźć u chorych głęboko wierzących. Z obu wspomnianych wyżej artykułów jasno wynika jednak, że opieki duchowej potrzebują także ci pacjenci, którzy nie wierzą w to, że mają duszę – im również kapelan powinien umieć pomóc.

Musimy na nowo spojrzeć na pacjenta holistycznie, całościowo, uwzględniając w nim współistnienie trzech sfer – ciała, psychiki i duszy – które się wzajemnie przenikają i na siebie oddziałują. Jak mówił jeden z nestorów polskiej etyki medycznej, Teodor Heiman: „medycyna ma za zadanie pomagać ludziom chorym oraz potrzebującym pomocy. Jej problemem właściwym jest i pozostanie nie choroba, lecz człowiek chory”.² Doświadczenia północnoamerykańskie i zachodnioeuropejskie pokazują, że dobra opieka duchowa przynosi wymierne korzyści, np. zwiększając jakość i skuteczność leczenia, oraz odgrywa ogromną rolę w końcowym okresie ludzkiego życia. Człowiek jest jedyną istotą na Ziemi, która poszukuję sensu; jeśli go nie znajduje, traci wszelką motywację do dalszej walki o wartości, często rezygnuje z leczenia i się poddaje; wówczas żaden lekarz nie jest w stanie mu pomóc. I tu właśnie potrzebny jest kompetentny opiekun duchowy – kapłan, diakon lub osoba świecka, która potrafi podjąć rozmowę na najtrudniejsze tematy, wejść z delikatnością na czuły teren religijny pacjenta (wesprzeć modlitwą i sakramentami, jeśli pacjent sobie tego życzy), a przez to podnieść go na duchu oraz przywrócić wiarę i nadzieję. W świetle przywołanych tu publikacji w pełni uzasadniony wydaje się postulat tworzenia profesjonalnych zespołów opieki duchowej w szpitalach, hospicjach i innych placówkach medycznych. Ich powołanie powinno się stać przedmiotem troski zarówno Ministerstwa Zdrowia, jak i dyrektorów poszczególnych placówek. Kapelan wraz z zespołem opieki duchowej nie może być jakimś ciałem obcym, intruzem lub w najlepszym wypadku kimś z boku, którego rola sprowadza się tylko do krótkiej wizyty w celu udzielenia pacjentom sakramentów. Nie może być też w swej posłudze osamotniony, gdyż poważny kontakt z chorym, pozwalający odkryć jego często nieuświadamiane potrzeby duchowe, wymaga czasu, uwagi i oddania.
W Polsce – z inicjatywy Medycyny Praktycznej, Prowincji Polskiej Zakonu Szpitalnego Św. Jana Bożego (bonifratrów) i Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie – powstała kilka lat temu Szkoła Opieki Duszpasterskiej w Medycynie, która ma za zadanie kształcić kapelanów i liderów zespołów duszpasterskich dla szpitali i innych placówek medycznych. W grudniu 2015 roku powstało Polskie Towarzystwo Opieki Duchowej w Medycynie (PTODM), którego celem jest poprawa jakości opieki duchowej nad pacjentami w naszym kraju.³ Czas teraz na decydentów w ochronie zdrowia, by dostrzegli tę potrzebę i ułatwili pacjentom dostęp do fachowej i zintegrowanej opieki duchowej, w której główną rolę będą odgrywać dobrze przygotowani kapelani.