Czy lekarze powinni udzielać wsparcia duchowego swoim pacjentom – przegląd badań

07.04.2017
lek. Maciej Wiktor Klimasiński1, Maria Płocka,2 lek. Natalia Neumann-Klimasińska,3, dr hab. n. med. Jakub Pawlikowski4
1 Oddział Anestezjologii i Intensywnej Terapii, Szpital Miejski im. F. Raszei w Poznaniu, 2 Studenckie Koło Naukowe Onkologii i Hematologii Dziecięcej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, 3 Klinika Neonatologii, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu, 4 Katedra Nauk Humanistycznych, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

pobierz (pdf)

Jak cytować: Klimasiński M.W., Płocka M., Neumann-Klimasińska N., Pawlikowski J.: Czy lekarze powinni udzielać wsparcia duchowego swoim pacjentom – przegląd badań. Med. Prakt., 2017; 3: 128–133

Wprowadzenie

Choroba, zwłaszcza przewlekła i nieuleczalna, a także świadomość nadchodzącej śmierci, należą do najtrudniejszych doświadczeń w życiu człowieka. Określane są jako tzw. sytuacje graniczne.1 Chory przeżywa swoje cierpienie nie tylko w wymiarze biologicznym, psychicznym i społecznym, ale również w wymiarze duchowym, który wiąże się z głębokimi rozterkami egzystencjalnymi. W takiej sytuacji chory szuka wsparcia u osób, które się nim opiekują. Lekarze i pielęgniarki mogą być dobrymi partnerami do rozmowy o problemach duchowych, gdyż chorzy nie mają z nimi bliskiej relacji, która może utrudniać szczerą komunikację (jak np. w obrębie rodziny).2 Chorzy nie oczekują od personelu medycznego gotowych odpowiedzi na fundamentalne pytania, ale troskliwej obecności i spokojnego wysłuchania.3-11
Duchowość i medycyna były przez wieki ściśle ze sobą powiązane.12-15 W dzisiejszych czasach z powodu postępu technologicznego i dominacji modelu biomedycznego w opiece nad pacjentem sprawy duchowe są niekiedy postrzegane jako relikt przeszłości, przeszkoda, niepotrzebny „sentyment” w walce z chorobą.12,13,15 Część lekarzy i innych pracowników medycznych jest sceptycznie nastawionych do ponownego łączenia duchowości z medycyną. Mają wątpliwości, czy pacjenci tego potrzebują. W konsekwencji wielu chorych nie uzyskuje wsparcia w korzystaniu ze swoich duchowych zasobów w zmaganiu z cierpieniem.16 Należy podkreślić, że choroba nie jest tylko biologicznym faktem, ale również wyzwaniem egzystencjalnym, a niekiedy duchową podróżą.16 Niniejsza praca ma na celu omówienie wyników badań dotyczących możliwości uwzględnienia sfery duchowej w opiece nad pacjentami.

Potrzeby duchowe chorych ważne nie tylko w okresie umierania

Badania ankietowe potwierdzają, że potrzeby duchowe czy religijne pacjentów ujawniają się w sposób szczególnie silny w sytuacji znacznego pogorszenia stanu zdrowia czy uświadomienia sobie zbliżającej się śmierci.17 Dlatego w opiece paliatywnej od początku zwracano uwagę na duchowość, traktując ją jako istotną składową leczenia.18,19 Obecnie opieka duchowa jest wpisana w oficjalne standardy postępowania w okresie końca życia.20,23 Pamiętanie o duchowości zalecają również towarzystwa psychiatryczne.24
Wiele badań wykazało, że obecność potrzeb duchowych nie zależy od tego, czy pacjent uważa się za osobę religijną.24-26 Zwraca się uwagę na potrzebę rozróżnienia między potrzebami religijnymi (sakramenty, rytuały) a duchowymi (rozmowy na tematy egzystencjalne, głęboka relacja z Bogiem, z drugim człowiekiem).27 Towarzyszenie drugiej osoby oraz „pokój duchowy” mogą być istotniejsze w czasie umierania niż decyzje dotyczące resuscytacji, zagadnienia finansowe czy społeczne.28 Przekonania duchowe mogą zatem wpływać na wybory odnoszące się do okresu końca życia, związane ze stosowaniem drogiej aparatury medycznej.29 Wśród czynników szczególnie ważnych w tym czasie większość pacjentów wymienia pojednanie się z Bogiem.30,31 Jest to powszechna potrzeba, natomiast podczas krótkiej rozmowy można ją łatwo przeoczyć (tab. 1).24
Potrzeby duchowe nie dotyczą jedynie okresu umierania. W piśmiennictwie można znaleźć wiele doniesień na temat tego, że duchowość pomaga pacjentom radzić sobie z długotrwałym ciężarem choroby,32-34 odnaleźć pewność siebie,33,35 sens życia32,33,35,36 oraz dobre samopoczucie pomimo zmęczenia i bólu.32,40 Z badań ankietowych przeprowadzonych wśród pacjentów onkologicznych, psychiatrycznych oraz osób niepełnosprawnych wynika, że 30–80% z nich uznaje swoją religię za bardzo ważne źródło wsparcia w radzeniu sobie z chorobą (tab. 2).37-42 Autorzy badający polską populację podają, że niemal wszystkie osoby chorujące przewlekle deklarowały, że są wierzące i korzystają z duchowości w przeżywaniu swojej choroby.44,45
Natomiast badania zagraniczne pokazały, że chorzy niechętnie szukają pomocy kapelana, gdyż nie zawsze mają zaufanie do zinstytucjonalizowanej duchowości.40,42 Chociaż nie dla wszystkich chorych odpowiednie są: modlitwa, uczestniczenie w nabożeństwach, czytanie świętych pism itp., to niektórzy odnoszą z tych praktyk religijnych bardzo dużą korzyść.43 Nawet te osoby, które wcześniej nie praktykowały swojej religii, posiadają pewne zasoby duchowe do radzenia sobie z chorobą, ale potrzebują kogoś, kto pomoże je wydobyć. Zatem pracownicy służby zdrowia, a zwłaszcza lekarze i pielęgniarki, powinni być przeszkoleni w tym, jak towarzyszyć pacjentom w korzystaniu z tych wewnętrznych zasobów, a szpital powinien dysponować odpowiednią przestrzenią, w której będzie to możliwe.46

Oczekiwania pacjentów wobec personelu medycznego w zakresie potrzeb duchowych

Czy pacjenci wyrażają wolę, aby członkowie personelu medycznego rozmawiali z nimi na tematy związane z duchowością? Z badań przeprowadzonych w różnych populacjach wynika, że 10–94% chorych życzyłoby sobie takiej rozmowy z lekarzem.26,42,47-56 Bardzo wiele zależy od tego, w jakim momencie i w jaki sposób pacjent zostanie zapytany o tę sferę.57,58 Częściej rozmowy o duchowości pragnęły osoby znajdujące się w sytuacji poważnej choroby, zagrożenia życia, uczęszczające przynajmniej raz w miesiącu na nabożeństwa oraz nawiązujące głębszą relację z pracownikami służby zdrowia.49,51,57,59 Prawdopodobnie nikt nie poczułby się urażony, gdyby zadano mu pytanie o duchowość.5,53 Natomiast pacjenci nie chcieli, aby tego typu rozmowa odbywała się kosztem czasu przeznaczonego na czynności medyczne47 oraz aby lekarz ich „nauczał” bądź „nawracał”.60
Mniej niż jedna trzecia pytanych chorych miała okazję w takiej rozmowie uczestniczyć.45,48,49,51,54,55,61-63 Ci, którzy jej doświadczyli, deklarowali wysoką ogólną satysfakcję z opieki.58,63,64 Nie miało większego znaczenia, czy pracownik medyczny, który rozmawiał z pacjentem o duchowości, był tego samego wyznania.65 Chorzy podkreślali wagę współczucia ze strony lekarza i otwartość na tematy duchowe.26,52,59,60,64 Wskazywali również, że lekarz nie powinien od razu pytać o duchowość, ale najpierw dociec, co stanowi dla pacjenta źródło wsparcia.59 Osoby chore mają nadzieję, że pracownik medyczny będzie rozumiał, w jaki sposób wiara może wpływać na przeżywanie choroby, a jeśli zajdzie taka konieczność – wezwie osobę duchowną (tab. 3).49,51 Badanie na temat oczekiwań pacjentów co do rozmowy o duchowości z lekarzem w Polsce jest obecnie przeprowadzane w ośrodku poznańskim.

Opinie pracowników medycznych na temat możliwości udzielania wsparcia duchowego

Lekarze, podobnie jak pacjenci, na ogół dostrzegają pozytywny wpływ wiary na radzenie sobie z chorobą,66,67 i ma to silny związek z ich osobistym nastawieniem do religii czy wiary.66 Zdecydowana większość pytanych lekarzy (84,5–92%) uważała, że należy rozmawiać z pacjentami o ich duchowości,68-70 a nawet włączać duchowość w całościową opiekę nad pacjentem (60–88%).71-73 Około połowa faktycznie to robi,67,69,74 ale zdecydowana większość zapytałaby pacjenta o duchowość wprost dopiero gdyby był umierający,51,75 a najchętniej zostawiłaby to zadanie kapelanowi szpitalnemu.58,70,71 Tymczasem niekiedy pacjenci się martwią, czy proponowane im leczenie jest zgodne z ich wiarą, a lekarze nie są świadomi takich dylematów.76 Spośród tych pracowników medycznych, którzy podjęli się rozmowy o duchowości, 38–95% czuła się komfortowo (tab. 4).69,74 Warto również zauważyć, że chorzy inaczej niż lekarze postrzegają wartość wiary w relacji do innych czynników mogących wpłynąć na ich decyzje. Na przykład niektórzy pacjenci onkologiczni i ich opiekunowie uważają wiarę w Boga za ważniejszą niż skuteczność leczenia czy działania niepożądane leków, a ich lekarze – odwrotnie.77

Dyskusja

Wielu badaczy stawiało pytanie, dlaczego tak trudno jest lekarzom rozmawiać o duchowości. Najczęstszą odpowiedzią jest brak czasu.71-74,76,77,79-82 Współczesna polityka zdrowotna zmierza w kierunku zwiększenia dostępności usług medycznych i szybkiej „obsługi” pacjenta. Z tego punktu widzenia skupienie uwagi na duchowości pacjenta może nie być korzystne. Często jednak nie chodzi o dodatkowy czas, lecz o otwartość na drugiego człowieka i poświęcenie mu pełnej uwagi w trakcie wykonywania medycznych czynności. Jeżeli pacjent nabierze zaufania i będzie chciał się podzielić swoimi duchowymi rozterkami, można zaplanować taką rozmowę na inny czas lub przekierować go do innego członka zespołu leczącego.83
Sloan i wsp. opublikowali krytyczny artykuł dotyczący integrowania duchowości w praktykę lekarską.84 Postulowali oni, że ograniczone dane, jakie obecnie posiadamy, nie usprawiedliwiają pytania o religię każdego chorego w każdej sytuacji. Wydaje się, że należy być gotowym do takiej rozmowy, gdy choroba zagraża życiu lub jest ciężka i długotrwała, a także gdy pacjent zapytany o źródła siły do walki z chorobą wymieni np. wiarę czy wspólnotę religijną. Z całą pewnością lekarze zawsze muszą poruszać kwestie duchowe za zgodą pacjenta, robiąc to z wrażliwością i szacunkiem.85 Bergamo i wsp. w 2016 roku pisali o częstości dyskusji na temat wiary i duchowości w świecie medycznym.5 Na pytanie: „Dlaczego lekarze nie chcą o tym rozmawiać?”, uzyskano odpowiedzi: jest to zbyt osobista kwestia, istnieją duże trudności z interpretacją definicji duchowości, „system” wymusza traktowanie pacjentów nie jako osoby lecz procedury, brak wystarczającej wiedzy o tym, jak integrować duchowość z praktyką kliniczną. W ciekawy sposób odpowiadają na to Ehman i wsp.57 oraz Puchalski i Romer.86 Według nich osoby chore często dzielą się z lekarzem osobistymi informacjami – nawet o nietypowych zachowaniach seksualnych czy nielegalnym przyjmowaniu narkotyków, ponieważ rozumieją, że ma to istotny wpływ na właściwe leczenie. Jeżeli pacjent zareagowałby niepewnie na zadane pytanie o wiarę czy duchowość, odpowiednio przygotowany lekarz może wyjaśnić motywy, którymi się kierował.

Podsumowanie

W dzisiejszej kulturze sukcesu zbliżanie się do śmierci jest postrzegane jako porażka, przegrana walka – zarówno osobista chorego, jak i zawodowa lekarzy.87,88 Stając w obliczu śmierci, pacjenci i ich rodziny rzadko mają poczucie, że naprawdę zrobiono wszystko, co było możliwe. Dlatego lekarze, pielęgniarki i inni członkowie personelu medycznego powinni umieć adekwatnie wspierać pacjentów i przygotować ich na nadejście śmierci. Zdarza się też, że pacjenci mają różne żądania natury religijnej dotyczące końca życia. Wysłuchanie ich w postawie pełnego szacunku nie wymaga od lekarza, aby podzielał poglądy pacjenta. Natomiast może sprawić, że chory i jego rodzina poczują się zrozumiani i otoczeni troską lekarza, przez co będą bardziej skłonni posłuchać jego rad.89
W obliczu śmierci lekarz nie powinien nigdy odstąpić od chorego, a jedynie zmienić perspektywę swoich działań – towarzyszyć mu, nie opuszczać, nie zostawiać samego.90-92 Władysław Biegański w swoich „Myślach i aforyzmach o etyce lekarskiej” napisał: „Gdyby medycyna nie posiadała żadnego skutecznego środka w walce z chorobą, to i wtedy lekarze byliby potrzebni, jako pocieszyciele w chorobie”.93 Konstanty Radziwiłł podał przykład pacjenta mieszkającego samotnie: „odwiedzający go lekarz może stać się jego najlepszym przyjacielem, a czasami jedynym partnerem do rozmowy na poważne tematy, takie jak: życie, rodzina, przyszłość itd.”.94 Zauważył również, że „lekarz nie powinien nigdy narzucać swoich poglądów, jednak nie ma też powodu, aby się z nimi ukrywał. Relacja oparta na otwartości i szczerości jest zdecydowanie najlepsza dla chorego”.94
Opieka nad chorymi obejmująca wsparcie duchowe bywa nazywana medycyną holistyczną,95 modelem bio-psycho-społeczno-duchowym,32,73 medycyną zorientowaną na pacjenta czy „opieką pełną współczucia”.2,96,97 Przytoczone wyżej wyniki badań nad duchowością w medycynie wskazują, że pacjenci chcieliby aby pracownicy medyczni rozmawiali z nimi o duchowości, ale członkowie personelu medycznego potrzebują dodatkowego szkolenia w tym zakresie.20,23,24,68,69,75,96,98,99 Lekarz, który już się podjął rozmowy z pacjentem o jego potrzebach duchowych, nie może nadużywać swojej przewagi w relacji z nim i nawracać go na swoją wiarę.24100,101 Pytanie o duchowość nie może być postrzegane jako nachalne,67 lecz powinno być zadane z wyczuciem i w odpowiednim momencie.54 Aby lepiej odpowiadać na potrzeby duchowe pacjentów, można rozważać zwiększenie obecności osób duchownych w placówkach medycznych. Jednak w obliczu zmniejszającej się w Europie liczby takich osób może się to okazać niewykonalne.102 Dlatego pracownicy medyczni powinni posiadać podstawowe umiejętności w zakresie opieki duchowej. Mogliby identyfikować tych chorych, którzy mają poważny kryzys duchowy, i kontaktować ich z kapelanami odgrywającymi rolę profesjonalistów w dziedzinie duchowości.103
Do tego celu mogą wykorzystać uznane narzędzia do oceny duchowości.6,100,101 W ostatnich latach pojawiły się programy edukacyjne dla studentów i pracowników medycznych, m.in. w USA,3,15,97,104 Belgii,105 Holandii,106 Wielkiej Brytanii107 oraz na Malcie.108 Również w Polsce, w Krakowie istnieje Podyplomowa Szkoła Opieki Duszpasterskiej w Służbie Zdrowia,109,110 a w Poznaniu – coroczny Kurs Opieki Duszpasterskiej nad Chorymi.111

Piśmiennictwo:

1. Rudziński R.: Karl Jaspers. Warszawa, Wiedza Powszechna, 1978
2. Johnston-Taylor E.: Co powiedzieć. Wydawnictwo WAM, Kraków, 2008
3. Puchalski C.M.: Touching the spirit: the essence of healing. http://www.spiritual-life. org/id30.htm (dostęp: 19.07.2016)
4. Stockman R.: The hospital chapel: a beating heart of the mission of the church for the sick. Dolentium Hominum N.81–2013
5. Bergamo D., White D.: Frequency of faith and spirituality discussion in health care. J. Relig. Health, 2016; 55: 618–630
6. Anandarajah G., Hight E.: Spirituality and medical practice: using the HOPE questions as a practical tool for spiritual assessment. Am. Fam. Physician, 2001: 63: 81–89
7. Byock I.R.: The nature of suffering and the nature of opportunity at the end of life. Clin. Geriatr. Med., 1996; 12: 237–252
8. https://www2.mariecurie.org.uk/documents/healthcare-professionals/spritual-religious-care-competencies. pdf (dostęp: 19.07.2016)
9. Szczeklik A.: Nieśmiertelność. Kraków, Znak, 2012: 99
10. Biegański W.: Myśli i aforyzmy o etyce lekarskiej. Wyd. IV. Warszawa, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1957: 72
11. Pawlak Z.: Opieka duchowa w terminalnej fazie choroby. Nowa Med. Ból Opieka Paliat., 2000; 1, II
12. Koenig H.G.: Religion and medicine. I. Historical background and reasons for separation. Int. J. Psychiat. Med., 2000; 30: 385–398
13. Morgante J.: An argument against the use of the term spiritual care. Vision, 2002; July
14. Carrel T.: Spiritualität und hochspezialisierte Medizin: Ist das Sterben noch erlaubt? European Conference on Religion, Spirituality and Health, 2010
15. Puchalski C.M.: The role of spitrituality in health care. Baylor Univ. Med. Center Proc., 2001; 14: 352–357
16. Astrow A.B., Puchalski C.M., Sulmasy D.P.: Religion, spirituality, and healthcare: social, ethical, and practical considerations. Am. J. Med., 2001; 74: 1002–1005
17. Reed P.G.: Religiousness among terminally ill and healthy adults. Res. Nurs. Health, 1986; 9: 35–41
18. Saunders C.: Spiritual pain. J. Palliat. Care, 1988; 4: 29–32
19. http://www.who.int/cancer/palliative/definition/en/ (dostęp: 25.02.2017)
20. http://www.nice.org.uk/Guidance/CSGSP/Guidance/pdf/ English (dostęp: 25.02.2017)
21. Williams A.: Perspectives on spirituality at the end of life: a meta-summary. Palliat. Supp. Care, 2006; 4: 407–417
22. Büssing A.: Spirituality as a resource in situations of illness in a secularized society. Dolentium Hominum N.81–2013
23. Lo B., Quill T., Tulsky T., for the ACP-ASIM End-of-Life Care Consensus Panel: Discussing palliative care with patients. Ann. Intern. Med., 1999; 130: 744–749
24. Pawlikowski J.: Problemy metodologiczne w badaniach nad związkiem pomiędzy religijnością a zdrowiem. Stud. Metodol., 2013; 30
25. Pronk K.: Role of the doctor in relieving spiritual distress at the end of life. Am. J. Hosp. Palliat. Care, 2005; 22: 419
26. Yardley S.J., Walshe C.E.: Improving training in spiritual care: a qualitative study exploring patient perceptions of professional educational requirements. Preston Palliat. Med., 2009; 23: 601–607
27. Murray S.A., Kendall M., Boyd K. i wsp.: Exploring the spiritual needs of people dying of lung cancer or heart failure: a prospective qualitative interview study of patients and their carers. Palliat. Med., 2004; 18: 39–45
28. George H.: Spiritual beliefs and the dying process: a report on a National Survey. Conducted by Gallup International Institute for the Nathan Cummings Foundation and the Fetzer Institute, 1997
29. Phelps A.C., Maciejewski P.K., Nilsson M. i wsp.: Religious coping and use of intensive life-prolonging care near death in patients with advanced cancer. J. Am. Med. Assoc., 2009; 301: 1140–1147
30. Steinhauser K.E., Christakis N.A., Clipp E.C. i wsp.: Factors considered important at the end of life by patients, family, physicians and other care providers. JAMA, 2000; 284: 2476–248
31. Baldacchino D.: Prayer in the acute phase of myocardial infarction. European Conference on Religion, Spirituality and Health, 2014
32. Puchalski C.M.: Spirituality in the cancer trajectory. Ann. Oncol., 2012; 23 (suppl. 3): iii49–iii55
33. Szparkowska S.: Opieka duchowa nad pacjentem – zbędny luksus czy niezbędny element leczenia? www.mp.pl (dostęp: 5.04.2013)
34. Thune-Boyle I.C.,. Stygall J.A., Keshtgar M.R., Newman S.P.: Do religious/spiritual coping strategies affect illness adjustment in patients with cancer? A systematic review of the literature. Soc. Sci. Med., 2006; 63: 151–164
35. Moadel A., Morgan C., Fatone A. i wsp.: Seeking meaning and hope: self-reported spiritual and existential needs among an ethnicallydiverse cancer patient population. Psychooncology, 1999; 8: 378–385
36. Brady M.J., Peterman A.H., Fitchett G. i wsp.: A case for including spirituality in quality of life measurement in oncology. Psychooncology, 1999; 8: 417–428
37. Lindgren K.N., Coursey R.D.: Spirituality and serious mental illness: a two-part study. Psychosoc. Rehabil. J., 1995; 18: 93–111
38. Wirth A.-G.: Faith as a resource in german patients with multiple sclerosis. Evid. Based Complement. Alternat. Med., 2013; 12:128 575
39. Roberts J.A., Brown D., Elkins T., Larson D.B.: Factors influencing views of patients with gynecologic cancer about end-of-life decisions. Am. J. Obstetr. Gynecol., 1997; 176: 166–172
40. Fitchett G., Burton L.A., Sivan A.B.: The religious needs and resources of psychiatric patients. J. Nervous Mental Dis., 1997; 185: 320–326
41. Koenig H.G.: Religious beliefs and practices of hospitalized medically ill older adults. International J. Geriatr. Psych., 1998; 13: 213–224
42. Kaldjian L.C., Jekel J.F., Friedland G.: End-of-life decisions in HIV-positive patients: the role of spiritual beliefs. AIDS, 1998; 12: 103–107
43. Büssing A.: Spirituality as a resource in situations of illness in a secularized society. Dolentium Hominum N.81–2013
44. Lipińska M., Łabuzek M., Moździerz K., Romanowska U.: Opieka pielęgniarska wobec pacjenta w terminalnym okresie choroby. W: Krajewska-Kułak E., Nyklewicz W., Lewko J., Łukaszuk C., red.W drodze do brzegu życia. T. II. Białystok, Akademia Medyczna w Białymstoku, 2007
45. Büssing A., Pilchowska I., Surzykiewic J.: J. Relig. Health, 2015; 54: 1524–1542
46. Sternberg EM, Healing spaces: the science of place, spirituality and wellbeing: implications for the hospital environment and health, Dolentium Hominum N.81–2013
47. Oyama O., Koenig H.G.: Religious beliefs and practices in family medicine. Arch. Fam. Med., 1998; 7: 431–435
48. King D.E., Bushwick B.: Beliefs and attitudes of hospital inpatients about faith healing and prayer. J. Fam. Pract., 1994; 39: 349–352
49. Daaleman T., Nease D.: Patient attitudes regarding physician inquiry into spiritual and religious beliefs. J. Fam. Pract., 1994; 39: 564–568
50. MacLean C.D., Susi B., Phifer N. i wsp.: Patient preference for physician discussion and practice of spirituality. J. Gen. Intern. Med., 2003; 18: 38–43
51. McCord G., Gilchrist V.J., Grossman S.D. i wsp.: Discussing spirituality with patients: a rational and ethical approach. Ann. Fam. Med., 2004; 2: 356–361
52. Ellis M.R., Campbell J.D.: Patients’ views about discussing spiritual issues with primary care physicians. South. Med. J., 2004; 97: 1158–1164
53. Bussing A., Ostermann T., Matthiessen P.F.: Role of religion and spirituality in medical patients: Confirmatory results with the SpREUK Questionnaire. Health Qual. Life Outcom., 2005; 3: 1–10
54. Astrow A.B., Wexler A., Texeira K. i wsp.: Is failure to meet spiritual needs associated with cancer patients’ perceptions of quality of care and their satisfaction with care? J. Clin. Oncol., 2007; 25: 5753–5757
55. Summerton C.B., Keong D., Gray V.: Patients’ views on spiritual care – a UK hospital survey. European Conference on Religion, Spirituality and Health, 2008
56. Zahn A., Schütz C., Büssing A.: Spiritual needs of patients in neurology and their expectation towards the therapeutic setting. European Conference on Religion, Spirituality and Health, 2016
57. Ehman J.W., Ott B.B., Short T.H. i wsp.: Do patients want physicians to inquire about their spiritual or religious beliefs if they become gravely ill? Arch. Intern. Med., 1999; 159: 1803–1806
58. Kristeller J.L., Rhodes M., Cripe L.D. i wsp.: Oncologist Assisted Spiritual Intervention Study (OASIS): patient acceptability and initial evidence of effects. Int. J. Psychiatry Med.; 2005; 35: 329–347
59. Hebert R.S., Jenckes M.W., Ford D.E. i wsp.: Patient perspectives on spirituality and the patient-physician relationship. J. Gen. Intern. Med., 2001; 16: 685–692
60. Hart A. Jr, Kohlwes R.J., Deyo R. i wsp.: Hospice patients’ attitudes regarding spiritual discussions with their doctors. Am. J. Hosp. Palliat. Care, 2003; 20: 135–139
61. Balboni T.A., Vanderwerker L.C., Block S.D. i wsp.: Religiousness and spiritual support among advanced cancer patients and associations with end-of-life treatment preferences and quality of life. J. Clin. Oncol., 2007; 25: 555–560
62. Ernecoff N.C., Curlin F.A., Buddadhumaruk P. i wsp.: Health care professionals’ responses to religious or spiritual statements by surrogate decision makers during goals-of-care discussions. JAMA Intern. Med., 2015; 175: 1662–1669
63. Williams J.A., Meltzer D., Arora V. i wsp.: Attention to inpatients’ religious and spiritual concerns: predictors and association with patient satisfaction. J. Gen. Intern. Med., 2011; 26: 1265–1271
64. Clark P.A., Drain M., Malone M.P.: Addressing patients’ emotional and spiritual needs. Jt Comm. J. Qual. Patient Saf., 2003; 29: 659–670
65. Hanson L., Dobbs D., Usher B. i wsp.: Providers and types of spiritual care during serious illness. J. Palliat. Med., 2008; 11: 907–914
66. Curlin F.A., Sellergren S.A., Lantos J.D., Chin M.H.: Physicians’ observations and interpretations of the influence of religion and spirituality on health. Arch. Intern. Med., 2007; 167: 649–654
67. Wermuth I., Schultze A.: The role of religion/spirituality in medical management and decision making in obstetrics and neonatology: a survey among medical professionals. European Conference on Religion, Spirituality and Health, 2014
68. Kristeller J.L., Zumbrun C.S., Schilling R.F.: ‘I would if I could’: how oncologists and oncology nurses address spiritual distress in cancer patients. Psychooncology, 1999; 8: 451–458
69. Summerton C.B.: Staff attitudes to the delivery of spiritual care in a UK District General Hospital. European Conference on Religion, Spirituality and Health, 2008
70. Koenig H.G., Bearon L., Dayringer R.: Physician perspectives on the role of religion in the physician-older patient relationship. J. Fam. Pract., 1989; 28: 441–448
71. Ellis M.R., Vinson D.C., Ewigman B.: Addressing spiritual concerns of patients: family physicians’ attitudes and practices. J. Fam. Pract., 1999; 48: 105–109
72. Balboni M.J., Sullivan A., Enzinger A.C. i wsp.: Nurse and physician barriers to spiritual care provision at end of life. J. Pain Symptom Manage., 2014; 48: 400–410
73. Smyre C.L., Yoon J.D., Rasinski K.A., Curlin F.A.: Limits and responsibilities of physicians addressing spiritual suffering in terminally ill patients. J. Pain Symptom. Manage., 2015; 49: 562–569
74. Lee-Poy M., Stewart M., Ryan B.L., Brown J.B.: Asking patients about their religious and spiritual beliefs: cross-sectional study of family physicians. Can. Fam. Phys., 2016; 62: e555–e561
75. Monroe M.H., Bynum D., Susi B. i wsp.: Primary care physician preferences regarding spiritual behavior in medical practice. Arch. Intern. Med., 2003; 163: 2751–2756
76. Huguelet P., Mohr S., Brandt P.-Y. i wsp.: Spirituality and religious practices among outpatients with schizophrenia and their clinicians. Psychiatr. Services, 2006; 57: 366–372
77. Silvestri G.A., Knittig S., Zoller J.S., Nietert P.J.: Importance of faith on medical decisions regarding cancer care. J. Clin. Oncol., 2003; 21: 1379–1382
78. Gonçalves L.M., Scholz Osório I.M., Oliveira L.L. i wsp.: Learning from listening: helping healthcare students to understand spiritual assessment in clinical practice. J. Relig. Health, 2016; 55: 986–999
79. Büssing A., Koenig H.G.: Spiritual needs of patients with chronic diseases. Religions, 2010; 1: 18–27
80. Gruszka B.: Białe pianino w szpitalu. Gość Niedzielny, 14.04.2013
81. Molzahn A.E., Sheilds L.: Why is it so hard to talk about spirituality? Can. Nurse, 2008; 104: 25–29
82. Szczeklik A.: Kore. Kraków, Znak, 2007: 254
83. https://www.youtube.com/watch?v=vQtbk1x0SB0 od 48-ej minuty (dostęp: 25.02.2017)
84. Sloan R.P., Bagiella E., VandeCreek L. i wsp.: Should physicians prescribe religious activities? N. Engl. J. Med., 2000; 342: 1913–1916
85. Post S.G. Puchalski C.M., Larson D.B.: Physicians and patient spirituality: professional boundaries, competency, and ethics. Ann. Intern. Med., 2000; 132: 578–583
86. Puchalski C., Romer A.L.: Taking a spiritual history allows clinicians to understand patients more fully. J. Palliat. Med., 2000; 3: 129–137
87. Terribile D.: Hospital workers: evangelisers of life, the medical doctor. Dolentium Hominum N.81–2013
88. Szczeklik A.: Katharsis. Kraków, Znak, 2008: 92
89. Lo B., Ruston D., Kates L.W. i wsp.: Working Group on Religious and Spiritual Issues at the End of Life: discussing religious and spiritual issues at the end of life: a practical guide for physicians. JAMA, 2002; 287: 749–754
90. Debata „Granice Terapii”, 2015 rok, Poznań. http://wil.org.pl/event/granice-terapii-perspektywa-medyczna-prawna-i-etyczna (dostęp: 19.07.2016)
91. Szczeklik A. Katharsis. Kraków, Znak, 2008: 98
92. Szczeklik A.: Kore. Kraków, Znak, 2007: 271
93. Biegański W.: Myśli i aforyzmy o etyce lekarskiej. Wyd. IV. Warszawa, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1957: 66
94. Radziwiłł K.: Home care for the sick. Dolentium Hominum N.81–2013
95. Sulmasy D.P.: The Rebirth of the clinic: an introduction to spirituality in health care. Georgetown University Press, Washington, DC, 2009
96. Puchalski C.M., Vitillo R., Hull S.K., Reller N.: Improving the spiritual dimension of whole person care: reaching national and international consensus. J. Palliat. Med., 2014; 17: 642–656
97. Puchalski C.M.: Integrating spirituality into patient care: an essential element of person-centered care. Pol. Arch. Med. Wewn., 2013; 123: 491–497
98. Molzahn A.E., Sheilds L.: Why is it so hard to talk about spirituality? Can. Nurse, 2008; 104: 25–29
99. Cobb M.: The dying soul. Buckingham, Open University Press, 2001
100. Borneman T., Ferrell B., Puchalski C.M. Evaluation of the FICA tool for spiritual assessment. J. Pain Symptom Manage., 2010; 40: 163–173
101. Maugans T.A.: The SPIRITual history. Arch. Fam. Med., 1996; 5: 11–16
102. https://press.vatican.va/content/salastampa/en/bollettino/pubblico/2016/03/05/160305b. html (dostęp 25.02.2017)
103. Vandenhoeck A.: Chaplains as specialists in spiritual care for patients in Europe. Pol. Arch. Med. Wewn., 2013; 123: 552–557
104. King D.E., Blue A., Mallin R., Thiedke C.: Implementation and assessment of a spiritual history taking curriculum in the first year of medical school. Teach. Learn. Med., 2004; 16: 64–68
105. Lengele B.: On the pathway of learning and charity: the human and spiritual accompanying of medical students. Dolentium Hominum N.81–2013
106. van Leeuwen R.: Development and measurement of spiritual care competences in nursing. European Conference on Religion, Spirituality and Health, 2016
107. Lynch S.M., Gander M.-L., Walach H.: Mindfulness-based coping with university life: a new intervention. European Conference on Religion, Spirituality and Health, 2008
108. Baldacchino D.: Spiritual care education of health care professionals. Religions, 2015; 6: 594–613
109. Krakowiak P.: From religious assistance to spiritual care for patients in Poland. European Network of Research on Religion, Spirituality and Health Newsletter, Fall 2013; 8 (3)
110. https://www.facebook.com/Podyplomowe-Studia-Zespołowej-Opieki-Duszpasterskiej-św-Jana-Bożego-603 735 489 703 360/ (dostęp: 25.02.2017)
111. http://niewidzialnyklasztor.pl/index.php?option=com_content&view=article& id=141:kurs-opieki-duszpasterskiej-nad-chorymi-dla-osob-wieckich-i-duchownych& catid=17:informacje&Itemid=34 (dostęp: 25.02.2017)

Tabele

Tabela 1. Potrzeby duchowe w okresie umierania
Rok publikacji, autorzyCharakterystyka grupy, narzędzia i metodaWyniki
1986, Reed 57 terminalnie chorych osób, 57 zdrowych, USA. Badania ilościowe. Narzędzia: Religious Perspective Scale, Index of Well-Being.Osoby umierające cechowały się wyższą religijnością w porównaniu ze zdrowymi.
1997, George i wsp.1200 zdrowych osób, USA. Narzędzia: ogólnokrajowy sondaż przeprowadzony przez Gallup International InstituteTowarzyszenie drugiej osoby oraz pokój duchowy są istotniejsze w czasie umierania niż decyzje odnośnie do resuscytacji, zagadnienia finansowe czy społeczne. Źródła pokoju duchowego: obecność Boga czy wyższej siły, poczucie, że śmierć to nie koniec wędrówki duszy oraz przekonanie, że życie będzie toczyć się dalej poprzez dzieci i potomków.
2000, Steinhauser i wsp.340 ciężko chorych pacjentów, 332 członków rodzin w żałobie, 361 lekarzy, 429 innych pracowników medycznych, USA. Badanie ilościowe. Narzędzie: ankieta autorska.Wśród czynników szczególnie ważnych w okresie końca życia 89% pacjentów oraz 65% lekarzy wymieniło pojednanie się z Bogiem.
2004, Murray i wsp.20 pacjentów z nieoperacyjnym rakiem płuca, 20 z krańcową niewydolnością serca i ich opiekunowie, Wielka Brytania. Badanie jakościowe. Narzędzie: wywiad standaryzowany.Potrzeby duchowe okazały się bardzo istotne na każdym etapie choroby. Pacjenci i opiekunowie podawali potrzebę miłości, znalezienia sensu życia oraz niekiedy potrzebę transcendencji. Generalnie osoby niechętnie mówiły o swojej duchowości, ale w miarę postępu badania – nawiązywały relację z badaczami i otwierały się coraz bardziej.
2014, Baldacchino 53 osoby po ostrym zawale mięśnia sercowego, Malta. Badanie jakościowe. Narzędzie: wywiad standaryzowany.53% mężczyzn oraz 84% kobiet modliło się w czasie transportu do szpitala. Treść modlitw obejmowała: dziękczynienie Bogu, prośbę o przebaczenie grzechów i wypełnienie się Woli Bożej.
na podstawie:
Baldacchino D.: Prayer in the acute phase of myocardial infarction. European Conference on Religion, Spirituality and Health, 2014
George H.: Spiritual beliefs and the dying process: a report on a national survey. Conducted by Gallup International Institute for the Nathan Cummings Foundation and the Fetzer Institute, 1997
Murray S.A., Kendall M., Boyd K. i wsp.: Exploring the spiritual needs of people dying of lung cancer or heart failure. A prospective qualitative interview study of patients and their carers. Palliat. Med.: 2004; 18: 39–45
Reed P.G.: Religiousness among terminally ill and healthy adults. Res. Nurs. Health, 1986; 9: 35–41 Steinhauser K.E., Christakis N.A., Clipp E.C. i wsp.: Factors considered important at the end of life by patients, family, physicians and other care providers. JAMA, 2000; 284: 2476–2482

Tabela 2. Potrzeby duchowe w chorobach przewlekłych
Rok publikacji, autorzyCharakterystyka grupy, metoda, narzędziaWyniki
1995, Lindgren, Coursey30 uczestników programu rehabilitacji psychospołecznej, USA. Badanie ilościowe, Narzędzia: Spiritual Support Scale.Dla 80% religia i duchowość były bardzo pomocne w czasie leczenia.
1997, Roberts i wsp.108 kobiet z rakiem narządów płciowych, USA. Badanie ilościowe. Narzędzie: ankieta autorska76% pacjentek uważało, że religia stanowi bardzo ważną część ich życia, a 49% przyznało, że stały się bardziej religijne, odkąd dowiedziały się, że chorują na raka.
Żadna osoba nie stała się mniej religijna. Aż 93% podało, że zaangażowanie w religię daje im nadzieję.
1997, Fitchett i wsp.51 pacjentów psychiatrycznych, USA. Badanie ilościowe. Narzędzie: Multidimensional conceptualization of religion (Williams, 1994)88% chorych zgłaszało na bieżąco potrzeby religijne. 3 z nich nie rozmawiało z osobą duchowną.
1998, Koenig 455 hospitalizowanych osób starszych, USA. Narzędzia: Religious Coping Index (Koenig i wsp., 1992); Center for Epidemiologic Studies -Depression scale; Hospital Stress Index (Koenig i wsp., 1995); Cumulative Illness Rating Scale (Conwell i wsp., 1993)Ponad 40% zgłasza, że ich wiara jest najważniejszym czynnikiem, który pozwala im radzić sobie z ciężarem choroby.
1998, Kaldjian i wsp.90 hospitalizowanych pacjentów, zakażonych wirusem HIV, USA. Badanie ilościowe. Narzędzie: ankieta autorska98% wierzy w Boga, 84% ma osobistą relację z Bogiem. 82% chorych wiara w Boga pomaga, gdy myślą o śmierci. Tylko 30% rozmawiało ze szpitalnym kapelanem.
1999, Moadel i wsp.248 osób chorujących na raka, o bardzo zróżnicowanym pochodzeniu etnicznym, USA. Narzędzia: ankieta autorskaPotrzeby duchowe pacjentów: pomoc w przezwyciężeniu strachu (51%), znalezienie nadziei (42%), znalezienie sensu życia (40%), znalezienie treści duchowych (39%), rozmowa o: odzyskania pokoju wewnętrznego (43%), sensu życia (28%), śmierci i umieraniu (25%).
2013, Bussing 848 przewlekle chorych (ból przewlekły, nowotwory), Niemcy. Badanie ilościowe, narzędzia: kwestionariusz SpREUK53% ma zaufanie do siły wyższej, a 23% szuka dostępu do takiego wsparcia. Aż 49% osób nie wskazywało żadnego źródła nadziei, inspiracji ani swoich poglądów, 22% wskazało rodzinę, 12% Boga i wiarę, 17% coś innego (miłość, życie, nadzieja, karma, szczęście, natura, czynienie dobra). Wiara była wskazywana jako ta, która przynosi najwięcej korzyści: możliwość postrzegania choroby jako szansę na zmiany, nowe priorytety w życiu i osobisty rozwój.
2013, Wirth 213 pacjentów ze stwardnieniem rozsianym, Niemcy. Badanie ilościowe. Narzędzia: Adaptive Coping with Disease, SpREUK-P, Fatigue Scale for Motor and Cognitive Functions, Expanded Disability Status Scale, Brief Multidimensional Life Satisfaction Scale, Aktuelle Stimmungslage Skala.Aż 52% całkowicie odrzuca wiarę, dla 29% wiara jest ostoją w trudnych czasach, a 19% było niezdecydowanych. Pytani o źródło nadziei, światopoglądu i inspiracji, jedynie 10% chorych podało wiarę, 18% wskazało różne źródła, głównie filozoficzne, 22% rodzinę i bliskich i aż 53% nie podało żadnego źródła. Pacjenci wierzący podali, że duchowość jest dla nich zachętą do tego, aby szukać sensu swojej choroby – traktować ją jako możliwość rozwoju, drogę do większego doceniania życia.
2015, Bussing i wsp.275 pacjentów chorych przewlekle, Polska. Badanie ilościowe. Narzędzia: Spiritual Needs Questionnaire w wersji polskiej, SpREUK-15, Self-description Questionnaire of Spirituality, Brief Multidimensional Life Satisfaction Scale, Escape from Illness Scale, “Meaning of Illness”100% chrześcijanie, 13% nie uznaje się ani za osoby duchowe, ani religijne. Podają przekonania związane z pozytywną interpretacją choroby, że śmierć nie kończy wszystkiego, potrzeby pogłębiania duchowości.
na podstawie:
Büssing A., Pilchowska I., Surzykiewic J.: Spiritual Needs of Polish Patients with Chronic Diseases. J. Relig. Health, 2015; 54: 1524–1542. doi: 10.1007/s10 943-014-9863-x PMCID: PMC4 506 456
Büssing A.: Spirituality as a Resource in Situations of Illness in a Secularized Society. Dolentium Hominum N. 81–2013
Fitchett G., Burton L.A., Sivan A.B.: The religious needs and resources of psychiatric patients. J. Nervous Mental Dis., 1997; 185: 320–326
Kaldjian L.C., Jekel J.F., Friedland G.: End-of-life decisions in HIV-positive patients: the role of spiritual beliefs. AIDS, 1998; 12: 103–107
Koenig H.G.: Religious beliefs and practices of hospitalized medically ill older adults. Int. J. Geriat. Psychiat., 1998; 13: 213–224
Lindgren K.N., Coursey R.D.: Spirituality and serious mental illness: a two-part study. Psychosoc. Rehabil. J., 1995; 18: 93–111
Moadel A., Morgan C., Fatone A. i wsp.: Seeking meaning and hope: self-reported spiritual and existential needs among an ethnicallydiverse cancer patient population. Psychooncology, 1999; 8: 378–385
Roberts J.A., Brown D., Elkins T., Larson D.B.: Factors influencing views of patients with gynecologic cancer about end-of-life decisions. Am. J. Ob

Tabela 3. Oczekiwania pacjentów wobec personelu medycznego w zakresie potrzeb duchowych
Rok publikacji, autorzyCharakterystyka grupy, metoda, narzędziaCzy pacjenci chcą, aby zwrócono uwagę na duchowość?Pozostałe wyniki
1991, Oyama, Koenig380 pacjentów poradni lekarza rodzinnego, USA. Badanie ilościowe. Narzędzia: Springfield Religiosity Scale, the Hoge Intrinsic Religiosity Scale, ankieta autorska.tak (73%) 43% pacjentów chce znać wyznanie lekarza, 67% chciałoby w pewnych sytuacjach modlić się z lekarzem
1994, King, Bushwick203 hospitalizowanych pacjentów, USA. Narzędzia: brak danych.tak (77%) 98% wierzy w Boga, 73% modli się codziennie, 58% deklaruje bardzo silną wiarę. 94% zdrowie duszy uważa za tak samo ważne jak ciała. 48% chciałoby modlić się z lekarzem. W 68% przypadków lekarz nie zwrócił uwagi na potrzeby duchowe pacjentów.
1994, Daaleman, Nease80 pacjentów poradni lekarza rodzinnego, USA. Badanie ilościowe. Narzędzia: Spiritual and Religious Inquiry (SRI).Jeśli pacjent uczęszcza na nabożeństwa co najmniej raz w miesiącu – częściej zaakceptuje rozmowę z lekarzem o duchowości oraz skierowanie do osoby duchownej – 63% (nieuczęszczający 13%)
1998, Kaldjian i wsp.90 osób hospitalizowanych, zakażonych wirusem HIV, USA. Badanie ilościowe. Narzędzie: ankieta autorska tak (56%)
1999, Ehman i wsp.177 dorosłych pacjentów poradni pulmonologicznej, USA. Badanie ilościowe. Narzędzie: ankieta autorska.tak (94% osób religijnych, 45% bez przekonań duchowych; łącznie 66%)51% deklarowało się jako religijni, 90% określiło, że modlitwa może wpłynąć na wyzdrowienie. Dla 45% duchowość ma znaczący wpływ na ważne decyzje medyczne. 15% dotychczas zapytano o wpływ wiary na decyzje medyczne. Im poważniejsza czy przedłużająca się choroba, tym bardziej pacjenci chcieli dzielić się z lekarzem osobistymi przemyśleniami. Wiele zależy od tego, jak zostanie ubrane w słowa takie pytanie.
2001, Hebert i wsp.22 ciężko chorych pacjentów, USA. Badanie jakościowe. Narzędzie: ankieta autorska, “grupy fokusowe”Źródła siły/wsparcia/uzdrowienia: modlitwa, relacja z Bogiem, duchowe przekonania. Ważne przy rozmowie o duchowości: silna relacja z lekarzem, współczucie, szacunek do wartości wyznawanych przez pacjenta, komunikacja interpersonalna. Lekarz powinien spytać o źródło wsparcia i sposób radzenia sobie z chorobą.
2003, Hart i wsp.16 pacjentów hospicyjnych, USA. Badanie jakościowe. Narzędzie: wywiad standaryzowany.Istotne przy rozmowach o duchowości: leczenie holistyczne, delikatność, pozytywne nastawienie do rozmowy – lekarz nie może nauczać ani nawracać.
2003, Clark i wsp.1 732 562 pacjentów zarejestrowanych w krajowej bazie danych pacjentów hospitalizowanych, Press Ganey Associates’ 2001, USA. Metoda: analiza danych wtórnych Silna korelacja pomiędzy stopniem odpowiedzi pracowników medycznych na potrzeby emocjonalne i duchowe pacjentów a satysfakcją z opieki medycznej. Szczególnie ważna wrażliwość na trudności, które może wywołać choroba i hospitalizacja pacjenta.
2003, MacLean i wsp.456 pacjentów poradni lekarza rodzinnego, USA. Badanie ilościowe. Narzędzia: Medical Outcomes Trust Short Form, Spiritual Well Being, ankieta autorska. tak, w stanie zagrożenia życia (50%)1/3 chciała być zapytana o religię u lekarza, 2/3 uważało, że lekarz powinien być świadomy przekonań pacjenta. Preferowany rodzaj interakcji: 33% rozmowa, 28% modlitwa lekarza w ciszy, 19% wspólna modlitwa z pacjentem, 10% rozmowa o duchowości zamiast spraw medycznych.
2004, McCord i wsp.921 pacjentów, USA. Badanie ilościowe. Narzędzia: SF-12 Health Survey, ankieta autorska.tak, w trudnej sytuacji (63%), zawsze (20%)Spośród tych, którzy chcieli o tym rozmawiać: 87% pragnie, aby lekarz rozumiał, jak wiara wpływa na przeżywanie choroby. Czy taka rozmowa dotychczas miała miejsce: nie (91%). Oczekiwania wobec lekarza: współczucie, podtrzymanie nadziei, zalecenie rozmowy z duchownym.
2004, Ellis i Campbell10 pacjentów chorujący przewlekle / terminalnie, USA. Badanie jakościowe. Narzędzie: wywiad standaryzowany.tak Duchowość bardzo ważną częścią życia. Potrzebny szacunek i wyrozumiałość lekarza.
2005, Bussing i wsp.257 pacjentów z chorobami przewlekłymi związanymi z bólem, Niemcy. Badanie ilościowe. Narzędzie: SpREUK 1.1.tak (37%) 23% rozmawiało z kapelanem, 20% nie miało z kim porozmawiać.
2005, Kristeller i wsp.118 pacjentów poradni onkologicznej, USA. Badanie ilościowe. Narzędzia: Functional Assessment of Cancer Therapy, Depression sub-scale of the Brief Symptom Inventory, Duke University Index of Religiosity, Spiritual Well-Being scale of the FACT, Primary Care Assessment Survey.Odpowiednie pytania dot. duchowości i choroby akceptowane przez chorych – pozytywny odbiór opieki medycznej, dobre samopoczucie.
2006, Lipińska, i wsp.40 pacjentów hospicjum i oddziału dla przewlekle chorych, Polska. Badanie ilościowe i jakościowe. Narzędzie – sondaż diagnostyczny: ankieta autorska i wywiad.Określano rolę pielęgniarki w zapewnieniu komfortu pacjentowi w terminalnym okresie choroby. 25% badanych uważało, że pielęgniarka wspierała ich duchowo.
2007, Balboni i wsp.230 pacjentów z zaawansowanym nowotworem, USA. Badanie ilościowe. Narzędzia: Pargament’s Brief RCOPE, McGill Quality of Life.88% uznaje religię za ważną, 72% podało, że ich potrzeby są niezauważone.
2007, Astrow i wsp.369 pacjentów poradni onkologicznej, USA. Badanie ilościowe. Narzędzia: Quality of End-of-Life Care and Satisfaction with Treatment Sale (QUEST)tak (58%) 73% zgłasza potrzeby duchowe, 52% uważa, że lekarze powinni pytać o potrzeby religijne. Mniej niż 1% dotychczas rozmawiało o duchowości, Gdy potrzeby duchowe niezaspokojone – niższa ocena jakości opieki.
2008, Hanson i wsp.38 poważnie chorych pacjentów i 65 członków rodzin, USA. Badanie ilościowe. Narzędzia: Donabedian Quality-of-Care Framework, ankieta autorska.Opieka duchowa została dostarczona osobom badanym przez: rodzinę i przyjaciół (41%), pracowników medycznych (29%), a najrzadziej przez duchownych (17%). Obojętne jakiego wyznania opiekun.
2008, Summerton i wsp.270 pacjentów z oddziałów i poradni szpitalnych, Wielka Brytania. Badanie ilościowe. Narzędzia: Zaadaptowano ankietę z badania McCord i wsp.tak (45%) Rozmowa o duchowości zwiększa zrozumienie i współczucie lekarza, ułatwia pacjentowi kontakt z duchownym. Tylko 3,3% dotychczas rozmawiało o tym z lekarzem.
2009, Yardley i wsp.20 pacjentów hospicyjnych, Wielka Brytania. Badanie jakościowe. Narzędzie: wywiad standaryzowany.tak Oczekiwania względem lekarza: aktywny słuchacz, oferta rozmowy o duchowości, ostrożny, troskliwy, empatyczny, nie osądza, nie pospiesza, otwarty. Pozytywnie odbierane były pytania o: wyznawane zasady, bycie osobą wierzącą, modlitwę.
2011, Williams i wsp.3141 pacjentów, USA. Badanie ilościowe. Narzędzia: Inpatient Interview Survey, Duke Religion Index, Brief Multidimensional Measure of Religiousness/Spirituality, Medical Outcomes Study 12-Item Short Form (SF-12), Charlson Comorbidity Index scores, Picker- Commonwealth patient satisfaction survey.tak, w szpitalu (41%)32% rozmawiało dotychczas o duchowości z lekarzem. Bardziej zainteresowani pacjenci religijni i odczuwający ból, po rozmowie lepiej oceniali jakość opieki.
2015, Ernecoff i wsp.Wieloośrodkowe prospektywne badanie kohortowe obejmowało analizę 249 nagranych rozmów pomiędzy 651 bliskimi pacjenów hospitalizowanymi na OIT i 441 pracownikami medycznymi w USA 77,6% osób badanych uważała religię /duchowość za ważne w ich życiu. Taka tematyka pojawiła się w 16,1% rozmów z pracownikami medycznymi, w większości przypadków to bliscy pacjentów podnieśli tę kwestę. Rozmawiano o przekonaniach religijnych czy duchowych, takich jak: cuda, praktyki religijne, poglądy, że lekarz jest Bożym narzędziem, oraz o tym, że koniec życia jest nowym początkiem. Na takie oświadczenia pracownicy medyczni:
1. zmieniali temat na bardziej związany z medycyną,
2. proponowali rozmowę ze szpitalnym specjalistą w zakresie opieki duchowej lub przedstawicielem wspólnoty duchowej pacjenta,
3. wyrażali empatię,
4. potwierdzali odbiór informacji lub
5. mówili o własnych przekonaniach.
Tylko w 13% rozmów medycy próbowali rozwinąć te kwestie, np zadając pytania.
2016, Bergamo i wsp.22 pacjentów poradni, USA. Metoda: badanie ankietowe. Narzędzie: Autorski kwestionariusz ankiety 0% urażonych przez pytanie o duchowość.
2016, Zahn i wsp.189 pacjentów neurologicznych, Niemcy. Metoda: badanie ankietowe. Narzędzia: SpNQ, SpREUK-, SpREUK-P, BMLSS.tak (10%) 21% religia/duchowość ważna w medycynie, 55% niezbyt ważna, 25% nieważna. Z kim chcieliby rozmawiać o duchowości: 38% rodzina i przyjaciele, 25% duchowni, 19% psychoterapeuci, 6% inni pacjenci.
Astrow A.B., Wexler A., Texeira K. i wsp.: Is failure to meet spiritual needs associated with cancer patients’ perceptions of quality of care and their satisfaction with care? J. Clin. Oncol., 2007; 25: 5753–5757
Balboni M.J., Sullivan A., Enzinger A.C. i wsp.: Nurse and physician barriers to spiritual care provision at end of life. J. Pain Symptom Manag., 2014; 48: 400–410
Bergamo D., White D.: Frequency of Faith and Spirituality Discussion in Health Care. J. Religion Health, 2016; 55: 618–630
Clark P.A., Drain M., Malone M.P.: Addressing patients’ emotional and spiritual needs. Jt. Comm. J. Qual. Saf., 2003; 29): 659–670
Ehman J.W., Ott B.B., Short T.H. i wsp.: Do patients want physicians to inquire about their spiritual or religious beliefs if they become gravely ill? Arch. Intern. Med., 1999; 159: 1803–1806
Ellis M.R., Campbell J.D. :Patients’ views about discussing spiritual issues with primary care physicians. South. Med. J; 2004; 97: 1158–1164
Ernecoff N.C., Curlin F.A., Buddadhumaruk P. i wsp.: Health Care Professionals’ Responses to Religious or Spiritual Statements by Surrogate Decision Makers During Goals-of-Care Discussions. JAMA Intern. Med., 2015; 175: 1662–1669. doi:10.1001/jamainternmed.2015.4124
Fitchett G., Burton L.A., Sivan A.B.: The religious needs and resources of psychiatric patients. J. Nervous Mental Dis., 1997; 185: 320–326
Hanson L., Dobbs D., Usher B. i wsp.: Providers and types of spiritual care during serious illness. J. Palliat. Med., 2008; 11: 907–914
Hart A. Jr, Kohlwes R.J., Deyo R. i wsp.: Hospice patients’ attitudes regarding spiritual discussions with their doctors. Am. J. Hosp. Palliat Care, 2003; 20: 135–139
Hebert R.S., Jenckes M.W., Ford D.E. i wsp.: Patient perspectives on spirituality and the patient-physician relationship. J. Gen. Intern. Med., 2001; 16: 685–692
Kaldjian L.C., Jekel J.F., Friedland G.: End-of-life decisions in HIV-positive patients: the role of spiritual beliefs. AIDS, 1998; 12: 103–107
King D.E., Bushwick B.: Beliefs and attitudes of hospital inpatients about faith healing and prayer. J. Fam. Pract., 1994; 39: 349–352
Koenig H.G.: Religious beliefs and practices of hospitalized medically ill older adults. Int. J. Geriatr. Psychiat., 1998; 13: 213–224
Kristeller J.L., Rhodes M., Cripe L.D. i wsp.: Oncologist Assisted Spiritual Intervention Study (OASIS): patient acceptability and initial evidence of effects. Int. J. Psychiat. Med., 2005; 35: 329–347
Lindgren K.N., Coursey R.D.: Spirituality and serious mental illness: A two-part study. Psychosoc. Rehabil. J., 1995; 18: 93–111
Lipińska M., Łabuzek M., Moździerz K., Romanowska U.: Opieka pielęgniarska wobec pacjenta w terminalnym okresie choroby. W: Krajewska-Kułak E., Nyklewicz W., Lewko J., Łukaszuk C., red.: W drodze do brzegu życia. T. II
MacLean C.D., Susi B., Phifer N. i wsp.: Patient preference for physician discussion and practice of spirituality. J. Gen. Intern. Med., 2003; 18: 38–43
McCord G., Gilchrist V.J., Grossman S.D. i wsp.: Discussing spirituality with patients: A rational and ethical approach. Ann. Fam. Med., 2004; 2: 356–361
Oyama O., Koenig H.G.: Religious beliefs and practices in family medicine. Arch. Fam. Med., 1998; 7: 431–435
Roberts J.A., Brown D., Elkins T., Larson D.B.: Factors influencing views of patients with gynecologic cancer about end-of-life decisions. Am. J. Obstet. Gynecol., 1997; 176 (1 Pt 1): 166–172
Summerton C.B., Keong D., Gray V.: Patients’ Views on Spiritual Care – A UK Hospital Survey, European Conference on Religion, Spirituality and Health, 2008
Williams J.A., Meltzer D., Arora V. i wsp.: Attention to inpatients’ religious and spiritual concerns: predictors and association with patient satisfaction. J. Gen. Intern. Med., 2011; 26: 1265–1271. doi: 10.1007/s11 606-011-1781-y. Epub 2011 Jul
Yardley S.J., Walshe C.E.: Improving training in spiritual care: a qualitative study exploring patient perceptions of professional educational requirements. Preston Palliat. Med., 2009; 23: 601–607
Zahn A., Schütz C., Büssing A.: Spiritual Needs of Patients in Neurology and their Expectation Towards the Therapeutic Setting, European Conference on Religion, Spirituality and Health, 2016

Tabela 4. Opinie pracowników medycznych na temat możliwości udzielania wsparcia duchowego
Rok publikacji, autorzyCharakterystyka grupy, metoda, narzędziaWyniki
1989, Koenig i wsp.160 lekarzy, USA. Narzędzia: ankieta autorska. Czy lekarz powinien rozmawiać o religii z pacjentem? tak (92%), gdy pacjent poprosi (88%), gdy prośba nie wprost (82%), nawet gdy pacjent nie prosi (66%), pozostawić tę kwestię tylko duchownym (31%).
1999, Kristeller i wsp.267 pielęgniarek, 94 onkologów, USA. Narzędzia: ankieta autorska37,5% onkologów, 47,5% pielęgniarek uznało siebie za odpowiedzialnych za kryzys duchowy pacjenta, więcej niż 85% stwierdziło, że najlepszego wsparcia udzieli kapelan. Pielęgniarki chętnie konsultowały pacjentów z kapelanem, lekarze nie.
1999, Ellis i wsp. 231 lekarzy rodzinnych, USA. Badanie ilościowe. Narzędzia: Ellison Spiritual Well-being Scale.Pokój duchowy ważny dla zdrowia (96%). Istotne jest, aby kierować pacjentów hospitalizowanych do kapelanów (86%), lekarz też powinien wspierać duchowo swojego pacjenta (58%). Barierami w opiece duchowej były: brak czasu (71%), niedostateczne szkolenie (59%) oraz trudności identyfikacji pacjentów, którzy chcą, aby rozmawiać o duchowości (56%).
2003, Monroe i wsp.476 lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej, USA. Badanie ilościowe. Narzędzia: Spiritual Well-Being Scale, ankieta autorska.84,5% podało, że powinni być świadomi duchowości pacjentów, ale nie zapytaliby o nią, chyba że chory byłby umierający. W takim wypadku 31% zaproponowałoby wspólną modlitwę, 77,1% podjęłoby modlitwę, gdyby pacjent ją zainicjował.
2004, McCord i wsp.921 lekarzy POZ, USA. Badanie ilościowe. Narzędzia: SF-12 Health Survey, ankieta autorska. Lekarze powinni być świadomi przekonań swoich pacjentów (85%). Należy pytać o duchowość podczas rutynowej wizyty (31%), gdy pacjent umiera (74%).
2007, Curlin i wsp.2000 lekarzy różnych specjalności, USA. Badanie ilościowe. Narzędzia: Hoge’s Intrinsic Religious Motivation Scale, ankieta autorska.Duchowość / religijność ma duży wpływ na zdrowie (56%). Duchowość pomaga radzić sobie z chorobą (76%), daje pozytywne nastawienie (75%), wsparcie emocjonalne oraz praktyczne poprzez wspólnoty religijne (55%). Lekarze bardzo religijni częściej niż mało religijni podawali, że ich pacjenci wspominali o swojej duchowości (36% vs 11%). Częściej też zauważali, że pacjenci wierzą, że duchowość/religijność znacznie wpływa na zdrowie (82% vs 16%) oraz postrzegają ten wpływ jako pozytywny.
2008, Summerton281 pracowników medycznych, Wielka Brytania. Badanie ilościowe. Narzędzia: ankieta Spirituality and Health in Education and Research: National Survey of Academic Leaders. 2008, Koenig HG, Meador K, Duke University, USAPracownicy medyczni powinni interesować się duchowością pacjentów (82,7%), dotychczas nigdy/rzadko podejmowali temat duchowości (41,8%), mniejszość czuje się komfortowo rozmawiając o potrzebach duchowych (38,3%).
2014, Wermuth oraz Schulze1500 pracowników medycznych (położnictwo, neonatologia), Niemcy. Badanie ilościowe. Narzędzia: zaadaptowana ankieta CurlinaWiększość uznała wpływ religijności na zdrowie jako: znaczny/umiarkowany, raczej pozytywny lub – zależnie od przypadku – pozytywny lub negatywny. Prawie nikt: głównie negatywny. Religijność/duchowość odgrywa ważną rolę w radzeniu sobie z chorobą/cierpieniem. Dotychczas 1/3 rozmawiała o duchowości z rodzinami.
2014, Balboni i wsp.339 lekarzy i pielęgniarek, USA. Badanie ilościowe. Narzędzie: ankieta autorska60% lekarzy, 74% pielęgniarek chciałoby włączać duchowość w opiekę, 40% uważa, że robi to za rzadko.
2015, Smyre i wsp.1156 lekarzy opiekujących się umierającymi pacjentami, USA. Badanie ilościowe. Narzędzie: ankieta autorskaCierpienie duchowe pogarsza ból fizyczny (81%), lekarz powinien uśmierzać ból duchowy (88%). Ci, którzy uważali, że nie powinien – częściej nie mogli pomóc w cierpieniu (54% vs 27%).
2016, Gonçalves i wsp.50 studentów medycyny rozmawiało z 362 pacjentami, Brazylia. Badanie ilościowe. Narzędzie: ankieta autorskaPo zdobyciu wiedzy o tym jak zebrać wywiad na temat duchowości: 60,1% studentów czuło się komfortowo przy zbieraniu takiego wywiadu, 85,1% uważa, że pacjentom podobało się to podejście, 72,1% podaje, że monitorowanie duchowości dałoby jeszcze więcej korzyści.
2016, Lee-Poy i wsp.155 lekarzy rodzinnych, Ontario, Kanada 82% lekarzy posiada przekonania duchowe, religijne, 51,8% stwierdziło, że pytają swoich pacjentów o duchowość przynajmniej czasami (4,4% wskazało, że w większości przypadków). Większość respondentów (95%) czuła się komfortowo, rozmawiając na ten temat, prawie 2/3 wskazało, że przynajmniej czasami jest to bardzo istotne, aby zwrócić uwagę na przekonania religijne/duchowe swojego pacjenta. Z drugiej strony, 51,5% stwierdziło, że takie przekonania nie są istotne dla zdrowia, a 22,4% stwierdziło, że to nie jest ich sprawa, aby poruszać taki temat. Większość (58,2%) wskazała, że brak czasu był głównym powodem niezadawania takich pytań, natomiast brak przygotowania merytorycznego był kolejną najczęstszą przyczyną (17,2%). Dla 12,7% dyskomfort, a dla 8,2% negatywne doświadczenia z przeszłości były powodami, dla których nie poruszali tematu duchowości.
Balboni T.A., Vanderwerker L.C., Block S.D. i wsp.: Religiousness and spiritual support among advanced cancer patients and associations with end-of-life treatment preferences and quality of life. J. Clin. Oncol., 2007; 25: 555–560
Curlin F.A., Sellergren S.A., Lantos J.D., Chin M.H.: Physicians’ observations and interpretations of the influence of religion and spirituality on health. Arch. Intern. Med., 2007; 167: 649–654
Ellis M.R., Vinson D.C., Ewigman B.: Addressing spiritual concerns of patients: family physicians’ attitudes and practices. J. Fam. Pract., 1999; 48: 105–109
Gonçalves L.M., Scholz Osório I.M., Oliveira L.L. i wsp.: Learning from Listening: Helping Healthcare Students to Understand Spiritual Assessment in Clinical Practice. J. Religion Health, 2016; 55: 986–999
Koenig H.G., Bearon L., Dayringer R.: Physician perspectives on the role of religion in the physician-older patient relationship. J. Fam. Pract., 1989; 28: 441–448
Kristeller J.L., Zumbrun C.S., Schilling R.F.: ‘I would if I could’: how oncologists and oncology nurses address spiritual distress in cancer patients. Psychooncology, 1999; 8: 451–458
Lee-Poy M., Stewart M., Ryan B.L., Brown J.B.: Asking patients about their religious and spiritual beliefs: Cross-sectional study of family physicians. Can. Fam. Phys., 2016; 62: e555–e561
McCord G., Gilchrist V.J., Grossman S.D.: Discussing spirituality with patients: A rational and ethical approach. Ann. Fam. Med., 2004; 2: 356–361
Monroe M.H., Bynum D., Susi B.: Primary care physician preferences regarding spiritual behavior in medical practice. Arch. Intern. Med., 2003; 163: 2751–27 516
Smyre C.L., Yoon J.D., Rasinski K.A., Curlin F.A.: Limits and responsibilities of physicians addressing spiritual suffering in terminally ill patients. J. Pain Symptom Manage, 2015; 49: 562–569. doi: 10.1016/j.jpainsymman.2014.06.016. Epub 2014 Aug 15
Summerton C.B.: Staff Attitudes to the Delivery of Spiritual Care in a UK District General Hospital, European Conference on Religion, Spirituality and Health, 2008
Wermuth I., Schultze A.: The Role of Religion/Spirituality in Medical Management and Decision Making in Obstetrics and Neonatology: A Survey among Medical Professionals, European Conference on Religion, Spirituality and Health, 2014