Dylematy etyczne w praktyce lekarskiej – czy lekarz może tworzyć i niszczyć ludzkie embriony? Wprowadzenie

Tegoroczne sympozjum "Dylematy etyczne w praktyce lekarskiej", poprzedzające IX Krajową Konferencję Szkoleniową Towarzystwa Internistów Polskich, zorganizowane przez wydawnictwo Medycyna Praktyczna i Towarzystwo Internistów Polskich, we współpracy z Naczelną Izbą Lekarską i z Amerykańskim Kolegium Lekarzy (American College of Physicians), zostało poświęcone zagadnieniu, które jest przedmiotem gorących sporów nie tylko w środowisku lekarskim, ale w całym społeczeństwie. Chodzi o toczącą się w Polsce dyskusję nad dopuszczalnością i finansowaniem ze środków publicznych zapłodnienia in vitro jako metody umożliwiającej bezpłodnym rodzicom posiadanie własnego biologicznego dziecka oraz o brak regulacji prawnych w tym zakresie, który otwiera pole do ogromnych nadużyć (zwraca na to uwagę W. Wróbel).

Problemem ściśle związanym z tworzeniem ludzkich zarodków w celach prokreacyjnych jest wykorzystywanie zarodkowych komórek macierzystych do celów badawczych (m.in. z nadzieją na opracowanie skutecznych terapii), z czym wiąże się niszczenie embrionów. Odpowiedź na pytanie, czy lekarz może tworzyć i niszczyć ludzkie embriony, zależy od zajęcia stanowiska w kwestii ich statusu. Pierwszym i podstawowym dylematem etycznym, przed jakim stają lekarze zajmujący się zapłodnieniem in vitro oraz naukowcy prowadzący badania na komórkach macierzystych, jest ustalenie, z kim lub z czym mają do czynienia. Jeśli przyjąć, że ludzki embrion to tylko grupa komórek, z których ewentualnie, w sprzyjających okolicznościach, może się rozwinąć człowiek, to niektórzy nie będą mieli żadnych dalszych wątpliwości – z takim "przedmiotem" można zrobić cokolwiek: zamrozić, zniszczyć, pobrać komórki macierzyste. Rodzi się też pokusa klonowania człowieka – można sobie na przykład wyobrazić tworzenie różnych "ras" ludzkich zaprogramowanych jeszcze przed przyjściem na świat do pełnienia określonych funkcji społecznych (już 50 lat temu pisał o tym Aldous Huxley w fascynującej powieści "Nowy wspaniały świat").

Copyright © Joe Mercier/© 2003-2010 Shutterstock Images LLC

Ryc.

Słyszy się o zamiarach tworzenia ludzko-zwierzęcych chimer, choćby w celu posiadania zapasowych narządów na wypadek nieodwracalnej choroby (niewyobrażalne zagrożenia z tym związane uświadamia nam Robin Cook w medycznym thrillerze "Chromosom 6"). Jeśli natomiast uznamy, że ta "grudka" komórek to istota ludzka, wówczas dylematów będzie mnóstwo (zostały przedstawione m.in. przez R. Buttiglione i J. Umiastowskiego), gdyż przysługuje jej, tak jak każdemu innemu człowiekowi, przede wszystkim prawo do życia. Ponadto zarodek powinien mieć zapewnione optymalne warunki rozwoju, czyli łono matki do narodzin, a po urodzeniu – szansę na harmonijne dojrzewanie w rodzinie. Oznacza to, że nie wchodzi w rachubę zamrażanie, a więc i tworzenie embrionów zapasowych (z intencją zamrożenia na wypadek niepowodzenia pierwszej ciąży lub w innym celu); nie ma też mowy o pozyskiwaniu komórek z embrionu, który w przeciwieństwie do dorosłego dawcy narządu lub tkanki nie może wyrazić zgody (w przypadku embrionu byłaby to zgoda na śmierć) albo sprzeciwu. Zwolennicy zapłodnienia in vitro i badań z użyciem zarodkowych komórek macierzystych argumentują, że większą wartością jest szczęście bezpłodnych rodziców pragnących własnego dziecka (zob. wywód P. Łukowa czy też szansa odzyskania zdrowia dzięki terapii takimi komórkami niż budzący u niektórych wątpliwości status ludzkiego embrionu. W tym miejscu trzeba przypomnieć o alternatywie dla in vitro, jaką jest adopcja. Warto się zastanowić, czy nie jest jeszcze większą wartością podwójne szczęście – rodziców z posiadania dziecka i sieroty ze znalezienia kochającej rodziny. Nasuwa się też pytanie, dlaczego nie promuje się adopcji z takim zapałem, jak się zabiega o łatwy dostęp do zapłodnienia in vitro.

Co się zaś tyczy możliwości skutecznej terapii za pomocą komórek pozyskiwanych z ludzkich embrionów, to wiemy, że dzisiaj takich metod jeszcze nie ma, tzn. nie ma dowodów, że proponowane (często za duże pieniądze) w różnych krajach, na przykład w Chinach, metody leczenia zarodkowymi komórkami macierzystymi przynoszą chorym jakiekolwiek korzyści. Przede wszystkim jednak mamy co najmniej kilka alternatywnych i niebudzących moralnego sprzeciwu źródeł komórek macierzystych (wymienia je T. Pacholczyk), nie trzeba więc niszczyć w tym celu ludzkich embrionów; co więcej (jak wyjaśnia C. Hook) nie uda się zaspokoić zapotrzebowania na terapie komórkami macierzystymi, jeśli ich głównym źródłem miałyby być zamrożone, nadliczbowe zarodki. Wątpliwości co do statusu ludzkiego embrionu jednych skłonią do jego uprzedmiotowienia, innych zaś do powstrzymywania się przez zniszczeniem zarodka (zob. analogia do myśliwego, który musi mieć całkowitą pewność, do czego strzela, przywołana przez R. Buttiglione). Gorąca dyskusja, jaka się toczy na płaszczyźnie naukowej, filozoficznej, politycznej i społecznej jednoznacznie, pokazuje, że wątpliwości są tu ogromne. Przed polskim parlamentem stoi niezwykle ważne i pilne zadanie uchwalenia prawa regulującego kwestie zapłodnienia in vitro i wszelkich manipulacji na ludzkim embrionie.

Oczekiwalibyśmy od posłów i senatorów, zwłaszcza tych, którzy pracują nad projektami odnośnej ustawy, aby mieli odpowiednią wiedzę w tym zakresie. Niestety można odnieść wrażenie, że niektórzy wypowiadają się, a nawet zajmują zdecydowane stanowisko, bez rzeczywistej znajomości tej złożonej problematyki, nie tylko w aspekcie etycznym. Gorąco zachęcam do zapoznania się z treścią wystąpień na tym sympozjum, zamieszczoną w niniejszym numerze "Medycynej Praktycznej"; wszystkie wystąpienia są też udostępnione w wersji wideo na stronie internetowej www.mp.pl/etyka/invitro.

Postscriptum: Zapraszamy na IV Sympozjum "Dylematy etyczne w praktyce lekarskiej", poświęcone błędom lekarskim, które się odbędzie 31 marca 2011 roku w Warszawie, w przeddzień X Krajowej Konferencji Szkoleniowej Towarzystwa Internistów Polskich. Tak jak w poprzednich sympozjach z tego cyklu, wezmą w nim udział jako wykładowcy eksperci z Polski i zagranicy. Ich zadaniem będzie m.in. pokazanie, jak powinniśmy się zachować, gdy rzeczywiście popełnimy błąd w postępowaniu z pacjentem, jakie mogą być konsekwencje naszej pomyłki lub zaniedbania i jak można je zminimalizować.