KEL: Zgoda pacjenta w działaniach diagnostycznych, leczniczych i zapobiegawczych

Kodeks Etyki Lekarskiej. Odcinek 22: Zgoda pacjenta w działaniach diagnostycznych, leczniczych i zapobiegawczych

25.03.2015
dr n. med. Konstanty Radziwiłł, Katedra i Zakład Medycyny Rodzinnej, Warszawski Uniwersytet Medyczny, Przychodnia Medycyny Rodzinnej w Warszawie

Jak cytować: Radziwiłł K.: Kodeks Etyki Lekarskiej: odcinek 22: zgoda pacjenta w działaniach diagnostycznych, leczniczych i zapobiegawczych. Med. Prakt., 2015; 3: 126–128

Skróty: KELKodeks Etyki Lekarskiej

Artykuł 15. Kodeksu Etyki Lekarskiej (KEL) stwierdza:
„1. Postępowanie diagnostyczne, lecznicze i zapobiegawcze wymaga zgody pacjenta. Jeżeli pacjent nie jest zdolny do świadomego wyrażenia zgody, powinien ją wyrazić jego przedstawiciel ustawowy lub osoba faktycznie opiekująca się pacjentem.
2. W przypadku osoby niepełnoletniej, lekarz powinien starać się uzyskać także jej zgodę, o ile jest ona zdolna do świadomego wyrażenia tej zgody.
3. Wszczęcie postępowania diagnostycznego, leczniczego i zapobiegawczego bez zgody pacjenta może być dopuszczone tylko wyjątkowo w szczególnych przypadkach zagrożenia życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób.
4. Badanie bez wymaganej zgody pacjenta lekarz może przeprowadzić również na zlecenie organu lub instytucji upoważnionej do tego z mocy prawa, o ile nie stwarza ono nadmiernego ryzyka zdrowotnego dla pacjenta.
5. W razie nieuzyskania zgody na proponowane postępowanie, lekarz powinien nadal, w miarę możliwości, otaczać pacjenta opieką lekarską.”

Zasady ogólne

Lekarz musi zawsze pamiętać, że za każdym razem ma do czynienia z konkretną osobą, nie zaś z jakimś anonimowym „przypadkiem klinicznym”. Pacjent jest osobą, ma więc wolność samostanowienia oraz autonomię w zakresie decydowania o sobie, a także prawo do prywatności i nienaruszalności ciała. Stąd konieczność uzyskania zgody na działania medyczne wobec niego.
To oczywiste, że wstępem do rozważań na temat uzyskania zgody musi być przekonanie o wcześniejszym zagwarantowaniu prawa pacjenta do pełnej informacji na temat stanu zdrowia dostosowanej do jego możliwości poznawczych i to ono jest fundamentem podejmowania przez niego świadomych decyzji dotyczących jego spraw. W związku z tym nie ma mowy o rzeczywistej zgodzie pacjenta bez jego pełnego, wolnego od nacisków uświadomienia.1
Kwestia uzyskiwania przez lekarza zgody pacjenta jest jednym z głównych elementów relacji pacjent-lekarz. W tradycyjnym modelu paternalistycznym zgoda pacjenta miała charakter dość symboliczny. Pacjent mógł co najwyżej zrezygnować z opieki danego lekarza i zwrócić się do innego, choć i to nie było takie proste – na przykład wolny wybór lekarza w podstawowej opiece zdrowotnej wprowadzono dopiero w latach 90. ubiegłego wieku, a w poradniach specjalistycznych i szpitalach do dziś właściwie nie ma takiej możliwości. Lekarz, w zależności od swojej osobowości, zwyczaju i czasu, informował pacjenta o konieczności poddania się określonym badaniom i terapiom. Pacjent nie bardzo mając wybór, poddawał się woli lekarza.
Obecnie lansowany jest często partnerski model tych relacji. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że tradycyjne rozumiane partnerstwo także nie do końca przystaje do tej sytuacji. Partnerstwo rozumiane jako równość stron, negocjacyjny sposób ustalania porozumienia i kompromis jako idealna droga do ustalenia dalszego postępowania – nie pasuje do stosunku między lekarzem i jego podopiecznym.
We współczesnym przedstawianiu tych relacji warto zauważyć, że to pacjent, a nie lekarz powinien być ostatecznie decydentem co do podejmowanych czynności diagnostycznych i terapeutycznych. Trudną rolą lekarza w tej sytuacji powinno być przyjęcie postawy mądrego, życzliwego i przekonującego doradcy, który wczuwając się w potrzeby i oczekiwania pacjenta, wyjaśniając mu zawiłości jego stanu zdrowia i proponowanych metod diagnostyki i leczenia, znajduje sposób przekonania go do najlepszego wyboru. Czy jest to oczekiwanie zbyt daleko idące? Wydaje się, że jest ono możliwe nie tylko jako efekt wrażliwości etycznej lekarza i jego umiejętności porozumiewania się z pacjentem, ale już niebawem taki sposób postępowania zostanie wymuszony rosnącymi oczekiwaniami społecznymi, a wreszcie także przepisami w zakresie praw pacjenta.

Zasady szczegółowe

Jeśli tak rozumie się zgodę pacjenta, to pozostaje kwestia sposobu zachowania się w poszczególnych nietypowych sytuacjach. KEL dość szczegółowo omawia różne okoliczności, choć bardziej precyzyjnych regulacji w tym zakresie należy szukać w ustawach.2,3 W dalszych rozważaniach ten krótki tekst będzie się odnosił wyłącznie do zaleceń kodeksowych.
Podmiotem uprawnionym do wyrażania zgody jest osoba, która ukończyła 18 lat i jest zdolna do świadomego wyrażania swej woli. Osoba wyrażająca zgodę na leczenie musi być prawnym dysponentem swej woli. Zgoda musi być wyrażona w sposób swobodny, bez przymusu i w stosownej formie, najczęściej ustnej albo przez zachowanie, które w sposób niebudzący wątpliwości wskazuje na wolę pacjenta poddania się proponowanemu leczeniu. Jeśli leczenie jest obciążone większym ryzykiem (np. zabieg operacyjny), zgoda powinna być wyrażona pisemnie. Chory, który ma być poddany leczeniu, powinien wyrazić zgodę osobiście. Tylko w wyjątkowych przypadkach lekarz może się podjąć jakichkolwiek czynności zawodowych w stosunku do pacjenta, który zgody nie wyraził (bądź odpowiednio nie wyraził zgody jego przedstawiciel prawny lub opiekun faktyczny). W miarę możliwości, nawet jeśli nie jest ona prawnie niezbędna, lekarz powinien się starać uzyskać także zgodę osoby niemającej zdolności do czynności prawnych (osoby ubezwłasnowolnionej, dziecka itp.).

Działanie bez zgody pacjenta

Działanie bez zgody jest możliwe przede wszystkim wtedy, gdy określonego postępowania nie można zaniechać ze względu na stan pacjenta. Na przykład jeśli w trakcie zabiegu operacyjnego zaistniały okoliczności uzasadniające rozszerzenie zakresu działania, o czym nie wspomniano przed operacją, a nieposzerzenie zabiegu mogłoby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia czy ciężkiego uszkodzenia ciała, lekarz może sam odpowiednio zmienić zakres zabiegu. Czynności lekarskie bez zgody można podjąć także wobec chorego, który stanowi bezpośrednie zagrożenie dla siebie lub innych osób,4 a także (wyjątkowo), gdy przewidują to odpowiednie przepisy, na zlecenie niektórych instytucji (np. badanie krwi na obecność alkoholu zlecane przez policję).
Jeszcze trudniejszym zagadnieniem jest sprawowanie dalszej opieki nad pacjentem, który nie wyraził zgody na proponowaną diagnostykę oraz podejmowanie czynności lekarskich wbrew sprzeciwowi pacjenta. Ze względu na bezwarunkowy obowiązek odnoszenia się do chorego z szacunkiem należnym każdej osobie obowiązującą zasadą musi być tu dalsze informowanie go o kolejnych działaniach i podejmowanie prób niezrywania z nim dobrej relacji mimo ekstremalnie trudnych okoliczności.

Piśmiennictwo:


1. K. Radziwiłł: Kodeks Etyki Lekarskiej: odcinek 20: przekazywanie informacji pacjentowi. Med. Prakt., 2015; 1: 132–133
2. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz.U.2011.277.1634)
3. Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U.2012.159)
4. Są to zasady wynikające bezpośrednio z KEL; sprawa ta jest szczegółowo regulowana przepisami powszechnie obowiązującego prawa, w szczególności zaś ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U.2011.231.1375).

Zobacz także