Nadwrażliwość na pokarmy: przyczyny, objawy i leczenie

lek. Magdalena Wiercińska

Nadwrażliwość na pokarmy to nadmierna, patologiczna i nieadekwatna do sytuacji reakcja organizmu na jakąś substancję, której spożycie może wywołać objawy ze strony różnych narządów i układów. Do reakcji nadwrażliwości mogą się przyczynić składniki pokarmowe i dodatki do żywności.

Co to jest nadwrażliwość na pokarmy i jakie są jej przyczyny?

Nadwrażliwość na pokarmy to nadmierna, patologiczna i nieadekwatna do sytuacji reakcja organizmu na jakąś substancję, której spożycie może wywołać objawy ze strony różnych narządów i układów. Do reakcji nadwrażliwości mogą się przyczynić składniki pokarmowe i dodatki do żywności. Określenie „alergia pokarmowa” nie jest synonimem nadwrażliwości. Nadwrażliwość obejmuje większą grupę zaburzeń i reakcji organizmu na alergen (tzw. reakcje immunologiczne i nieimmunologiczne), natomiast alergia pokarmowa oznacza reakcję organizmu o podłożu immunologicznym.

Nadwrażliwość pokarmowa = alergia pokarmowa + niealergiczna nadwrażliwość pokarmowa

Alergia pokarmowa to reakcja układu odpornościowego na składnik wprowadzony do organizmu. Pobudzony układ odpornościowy produkuje przeciwciała, które z kolei powodują wydzielanie substancji chemicznych odpowiedzialnych za objawy alergii (np. histamina).

Niealergiczna nadwrażliwość pokarmowa zachodzi bez udziału układu odpornościowego. Jej objawy wywołują

  1. nieswoiście uwalniane substancje wywołujące objawy alergii,
  2. działania farmakologiczne (np. kofeina), a także
  3. miejscowe działanie drażniące spożytego pokarmu.

Nadwrażliwość wywołują najczęściej następujące pokarmy:

  • jabłka,
  • orzechy (zwłaszcza laskowe i ziemne),
  • białko mleka krowiego,
  • białko jajka kurzego,
  • ryby,
  • skorupiaki,
  • seler i wiele innych.

Należy pamiętać, że właściwie każdy składnik pokarmowy może być przyczyną nadwrażliwości. Niekorzystnie mogą działać także dodatki do pokarmów. Do najczęstszych przyczyn nadwrażliwości zalicza się:

  • barwniki azotowe (tartrazyna) i nieazotowe (erytrozyna),
  • glutaminian sodu (wzmacniający smak potraw),
  • konserwanty oraz parabeny (substancje o działaniu bakteriobójczym i grzybobójczym).

Na wystąpienie objawów i ich nasilenie dodatkowo wpływają tzw. czynniki modulujące – ilość spożytego alergenu, częstość jego spożywania, postać alergenu (świeży lub poddany obróbce), efekt kumulacyjny nadwrażliwości wieloczynnikowej oraz mechanizmy spustowe (sport, kawa, wino).

Na zwiększone ryzyko wystąpienia nadwrażliwości na pokarmy wpływają liczne czynniki. Można je podzielić na dwie zasadnicze grupy – genetyczne i środowiskowe. Zaobserwowano, że istnieje zwiększenie ryzyka rozwoju nadwrażliwości u osób z rodzinnym występowaniem alergii. Jeśli alergia występuje u jednego rodzica, ryzyko to wynosi około czterdzieści procent i wzrasta do około osiemdziesięciu, gdy choroba dotyczy obojga rodziców. Ponadto w badaniach genetycznych dowiedziono, że istnieją tzw. specyficzne antygeny zgodności tkankowej, które są związane z reakcjami nadwrażliwości. Prowadzono również badania dotyczące ochronnego działania karmienia piersią noworodków, zwłaszcza w rodzinach, w których występują objawy nadwrażliwości.

Pod koniec dwudziestego wieku sformułowano „teorię higieniczną”, według której dzieci wychowywane w warunkach prawie sterylnych, bez kontaktu z małymi dawkami alergenów (kurz i roztocza, sierść psa, infekcje wirusowe), są bardziej narażone na ryzyko wystąpienia reakcji nadwrażliwości niż dzieci, które miały kontakt z tymi alergenami.

Niewątpliwie na rozwój nadwrażliwości, a zwłaszcza alergii z manifestacją w układzie oddechowym, jak astma oskrzelowa, wpływają również zanieczyszczenia środowiska, szczególnie spaliny, dym tytoniowy oraz inne czynniki chemiczne znajdujące się w otoczeniu.

Jak często występuje nadwrażliwość na pokarmy?

Według danych epidemiologicznych w ciągu ostatnich dziesięcioleci odnotowano znaczny wzrost częstości występowania objawów związanych z nadwrażliwością na pokarmy. Problem dotyczy zarówno dzieci, jak i dorosłych. Wiąże się to oczywiście ze wzrostem częstości występowania atopii – głównie w krajach o wysokim statusie ekonomicznym. Szacuje się, że nadwrażliwość na pokarmy dotyczy około czterech procent populacji Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych, zwłaszcza dzieci poniżej ósmego roku życia (około sześciu procent populacji). W niektórych doniesieniach dodatkowo wyodrębniono nadwrażliwość na dodatki do pokarmów, która występuje u około pół procent ludzkości. Nadwrażliwość na pokarmy stwierdza się około dwukrotnie częściej u kobiet niż mężczyzn; prawie dziewięćdziesiąt procent pacjentów wcześniej wykazuje objawy uczulenia na pyłki roślin. U ponad sześćdziesięciu procent osób, u których występuje nadwrażliwość na pokarmy, rozwijają się inne choroby atopowe, takie jak astma oskrzelowa, atopowe zapalenie skóry (AZS) czy alergiczny nieżyt nosa.

Jakie są objawy nadwrażliwości na pokarmy?

Objawy nadwrażliwości na pokarmy mogą dotyczyć jednego, dwóch lub wielu narządów (zazwyczaj występują wielonarządowo). Reakcja na alergen pojawia się do dwóch godzin po jego spożyciu (reakcja wczesna), do dwunastu godzin od ekspozycji (reakcja opóźniona) lub powyżej dwunastu godzin od zetknięcia z alergenem (reakcja późna). Objawy nadwrażliwości na pokarmy dotyczą nie tylko przewodu pokarmowego, ale również skóry, układu oddechowego, ośrodkowego układu nerwowego, układu krążenia, a także krwiotwórczego i moczowo-płciowego.

Przewód pokarmowy jest narażony w sposób szczególny na kontakt z alergenem. Reakcja dotyczy już błony śluzowej jamy ustnej i gardła (obrzęk, świąd, pieczenie, zaczerwienienie dookoła ust). Objawy te występują jedynie po kontakcie ze świeżymi owocami (jabłka, seler, brzoskwinie, pomidory, marchew). Jeżeli występuje zapalenie przełyku, to pojawiają się objawy refluksu żołądkowo-przełykowego, a u niemowląt częste ulewania. Zapalenie żołądka u dzieci skutkuje zwężeniem odźwiernika, co prowadzi do intensywnych wymiotów.

Reakcja nadwrażliwości wywołuje objawy nasilonej kolki jelitowej, pacjenci cierpią na biegunki (często z domieszką krwi) lub przewlekłe zaparcia.

Następstwem powyższych objawów jest utrata masy ciała (u dzieci brak przyrostu masy ciała) i niedożywienie. Powyższe objawy związane z przewodem pokarmowym występują u około dwudziestu procent chorych.

Skóra. W nadwrażliwości na pokarmy na skórze może wystąpić ostra lub przewlekła pokrzywka czy obrzęk naczynioruchowy (obrzęk Quinckego). U niemowląt i małych dzieci zwraca uwagę sucha, szorstka skóra, zwłaszcza na policzkach, ale także za uszami, na łokciach i kolanach. Reakcja rozwija się już po kilku lub kilkunastu minutach od kontaktu z alergenem. Powyższe objawy występują u około pięćdziesięciu procent chorych.

Układ oddechowy. Objawy związane z układem oddechowym – astmę oskrzelową, obrzęk krtani, nieżyt błony śluzowej nosa, chrypkę, chrząkanie – stwierdza się u około dwudziestu procent chorych. U niemowląt występuje sapka wywołana obrzękiem błony śluzowej nosa. Zaburzenia ze strony innych narządów i układów obserwuje się stosunkowo rzadko i są mało charakterystyczne, choć w przypadku trudności z ustaleniem rozpoznania trzeba zwrócić na nie uwagę. Należą do nich: migrena, nadmierna pobudliwość, obrzęki dłoni i stóp, bóle mięśniowe, niedokrwistość, zaburzenia rytmu serca, senność, drgawki i inne. Wśród osób z nadwrażliwością na pokarmy można często zaobserwować zmianę objawów i nasilenia objawów wraz z długością czasu trwania choroby. U niemowląt dominują objawy jelitowe, następnie skórne, u nastolatków objawy ze strony spojówek i błony śluzowej nosa (obrzęk, zaczerwienienie, świąd, katar). W rezultacie tych reakcji zwykle rozwija się astma alergiczna u osób dorosłych. Skrajną reakcją na alergen podany doustnie jest wstrząs anafilaktyczny (reakcja ogólnoustrojowa, dotycząca także układu krążenia), który w najcięższych przypadkach, gdy nie wdroży się właściwego leczenia, może się zakończyć zgonem chorego w wyniku rozwoju ostrej niewydolności krążeniowo-oddechowej.

Nadwrażliwość na pokarmy może powodować także objawy dotyczące narządu wzroku – alergiczne zapalenie spojówek.

Co robić w razie wystąpienia objawów nadwrażliwości na pokarmy?

W przypadku wystąpienia niepokojących objawów należy się zgłosić do lekarza, nie wolno ignorować objawów i leczyć się samodzielnie za pomocą dostępnych w aptekach bez recepty leków przeciwhistaminowych. Brak właściwej diagnostyki i odpowiedniego leczenia może doprowadzić do poważnych zaburzeń układu pokarmowego i tak groźnych dla życia reakcji, jak wstrząs anafilaktyczny. W przypadku wystąpienia nagłych, bardzo nasilonych objawów (nagła bladość skóry, przyspieszona częstotliwość rytmu serca, spadek ciśnienia tętniczego krwi) należy niezwłocznie wezwać zespół Pogotowia Ratunkowego.

Jak lekarz ustala rozpoznanie?

Lekarz ustala rozpoznanie na podstawie szczegółowego wywiadu z pacjentem, badania przedmiotowego, badań dodatkowych (testy skórne), badań immunologicznych (badania laboratoryjne), a także doustnego testu prowokacyjnego. Podczas wywiadu lekarz zadaje szczegółowe pytania dotyczące zarówno występujących objawów, ich nasilenia, zależności między objawami a rodzajem spożytego pokarmu, jak i czasu, po jakim wystąpiła reakcja nadwrażliwości. Lekarz może ponadto pacjentowi zalecić prowadzenie szczegółowego dzienniczka spożywanych pokarmów z opisem zaobserwowanych objawów. Ustalenie właściwego rozpoznania bywa trudne.

W diagnostyce nadwrażliwości na pokarmy lekarz może korzystać z oznaczenia swoistych przeciwciał w surowicy krwi. Określa się stężenie całkowitych i swoistych IgE, choć należy pamiętać, że nie jest to badanie decydujące i ujemny wynik badania nie wyklucza nadwrażliwości

.

Powszechnie dostępną i skuteczną metodą są testy skórne punktowe z alergenami pokarmowymi. Metoda polega na naniesieniu kropli roztworu alergenu na skórę przedramienia lub grzbietu, a następnie wykonaniu niewielkiego nakłucia skóry (wykorzystuje się przygotowane roztwory alergenów). Po około piętnastu minutach ocenia się średnicę powstałego bąbla i nacieku – im większy bąbel, tym silniejsza reakcja. W przypadku braku potwierdzenia nadwrażliwości w testach punktowych można pogłębić diagnostykę i wykonać testy śródskórne. Technika wykonania i interpretacji testu jest podobna do testu punktowego, z tą różnicą, że alergen wprowadza się strzykawką w warstwę powierzchowną skóry. Stężenie tak wprowadzanego alergenu jest od stu do tysiąca razy mniejsze niż w przypadku testów punktowych.

Inną techniką wykorzystywaną w diagnostyce nadwrażliwości na pokarmy są testy prowokacyjne. Początkowo z diety eliminuje się czynnik potencjalnie odpowiedzialny za objawy nadwrażliwości, a następnie, po ustąpieniu objawów, ponowne wprowadza go do diety. Wynik testu jest dodatni, jeśli po ponownym wprowadzeniu czynnika sprawczego doszło do nawrotu objawów chorobowych. Szczególnym rodzajem testu prowokacyjnego jest wprowadzenie alergenu do jelita w trakcie badania endoskopowego i sprawdzenie pod kontrolą wzroku, czy ujawnią się objawy reakcji na alergen (test prowokacji endoskopowej alergenem).

Jak można leczyć nadwrażliwość na pokarmy?

Niestety mimo rozwiniętych metod diagnostycznych jedyny skuteczny sposób leczenia to unikanie alergenu. Dotyczy to również jego śladowych ilości zawartych w innych pokarmach. Należy uważnie czytać etykiety. Bardzo trudne jest wyeliminowanie alergenu, którego źródłem jest białko jaja kurzego czy mleko, ale należy w miarę możliwości do minimum ograniczyć jego spożycie w codziennej diecie. Trzeba więc unikać spożywania nieznanych potraw, gotowych półproduktów i całych dań (mrożonki), mieszanek przypraw, kostek rosołowych. Należy również rozważyć unikanie napojów alkoholowych oraz soków owocowych (zwłaszcza z owoców egzotycznych). Dietę trzeba oprzeć na potrawach gotowanych, ponieważ wysoka temperatura inaktywuje niektóre alergeny. Leczenie farmakologiczne polega na zmniejszaniu objawów nadwrażliwości na pokarmy. Główną grupę leków stosowanych w przypadku objawów chorobowych są leki przeciwhistaminowe (klemastyna, loratadyna, cetyryzyna), zalecane przy dominujących objawach ze strony skóry, spojówek i błon śluzowych nosa, a także jako składnik leczenia kompleksowego. Kolejną grupę leków – glikokortykosteroidy – stosuje się w nasilonych przypadkach nadwrażliwości, ale ze względu na działanie ogólnoustrojowe i wiele skutków ubocznych ich podawanie ogranicza się do potrzebnego minimum. W przypadku wystąpienia skurczu oskrzeli dodatkowo stosuje się wziewnie beta2-mimetyki, które działają rozkurczająco na mięśnie gładkie oskrzeli.

W ramach leczenia przeprowadza się też odczulanie, które polega na podawaniu coraz większych dawek alergenu. Metoda ta prowadzi do zmniejszenia objawów reakcji nadwrażliwości lub całkowitego ich zniesienia. Droga podania jest różna – podskórnie, śródskórnie, doustnie, podjęzykowo i w inhalacji. Jest to stosunkowo skuteczna metoda, gdy alergenem jest białko mleka krowiego lub pyłki kwiatów, jednak długotrwała – zalecany czas odczulania wynosi od trzech do pięciu lat, choć zależy przede wszystkim od indywidualnej reakcji pacjenta.

Istotne jest, żeby osoby, u których stwierdzono astmę, przebyte ciężkie reakcje alergiczne lub reakcje na orzeszki ziemne, inne orzechy, nasiona lub owoce morza, zawsze miały przy sobie ampułkostrzykawkę z adrenaliną do samodzielnego wstrzyknięcia w razie wystąpienia reakcji anafilaktycznej oraz pisemny plan postępowania w razie nieświadomego spożycia szkodzącego im alergenu.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie z nadwrażliwości na pokarmy?

Ze względu na wiele czynników biorących udział w powstaniu reakcji nadwrażliwości na pokarmy nie można jednoznacznie określić grupy pacjentów, którzy po zastosowaniu właściwego leczenia i diety eliminacyjnej będą mogli po pewnym czasie odstawić leki bez nawrotu objawów. Wiadomo, że część pacjentów pozbywa się objawów nadwrażliwości, u części objawy nawracają przy każdym narażeniu na alergen, a u niektórych dochodzi nawet do pogłębienia się objawów i rozwijają się dalsze dolegliwości.

Należy pamiętać, że do ustąpienia objawów związanych z nadwrażliwością na pokarmy w zupełności wystarcza całkowita eliminacja z diety alergenu na wiele lat. Można to zaobserwować u około pięćdziesięciu procent chorych dzieci i trzydziestu procent dorosłych.

Co trzeba zrobić po zakończeniu leczenia nadwrażliwości na pokarmy?

Po zakończeniu diagnostyki nadwrażliwości pokarmowej i wyleczeniu ostrych objawów chorobowych ważne jest stosowanie się do zaleceń lekarskich. Główną zasadę stanowi unikanie znanych alergenów. Dotyczy to nie tylko podstawowych produktów, ale także składników dodatkowych, które mogą zawierać śladowe ilości substancji szkodliwych. Pacjenci ze szczególnie nasilonymi objawami nadwrażliwości pokarmowej powinni unikać spożywania posiłków w restauracjach i stołówkach, tam bowiem istnieje większa możliwość zanieczyszczenia pokarmu produktami zabronionymi. W przypadku braku możliwości zidentyfikowania alergenu bądź eliminacji go z pożywienia należy przyjmować leki zalecone przez lekarza. Pacjenci, u których zdiagnozowano nadwrażliwość na pokarmy (a także inne typy alergii), powinni zgodnie ze wskazaniami lekarza mieć przy sobie ampułkostrzykawkę z roztworem adrenaliny do zastosowania w razie wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego oraz pisemną instrukcję postępowania w takim przypadku. W przypadku wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego daje to choremu czas na wezwanie pomocy i oczekiwanie na przyjazd zespołu Pogotowia Ratunkowego. Należy pamiętać, że we wstrząsie anafilaktycznym reakcja organizmu na alergen jest bardzo szybka i ważne jest skrócenie oczekiwania na przyjazd lekarza nawet o minutę.

Co robić, aby uniknąć nadwrażliwości na pokarmy?

Na zwiększone ryzyko wystąpienia nadwrażliwości na pokarmy wpływa szereg czynników, które można podzielić na dwie zasadnicze grupy – genetyczne i środowiskowe. Oczywiście na czynnik genetyczny nie ma wpływu, jeśli jednak wiadomo, że dziecko jest w grupie o zwiększonym ryzyku wystąpienia nadwrażliwości na pokarmy, w przypadku stwierdzenia niepokojących objawów można szybciej interweniować i podjąć odpowiednie kroki zmierzające do eliminacji czynnika sprawczego. Sformułowana niedawno „teoria higieniczna” udowadnia, że dzieci, które są wychowywane w warunkach prawie sterylnych, bez kontaktu z małymi dawkami alergenów, są bardziej narażone na ryzyko wystąpienia reakcji nadwrażliwości niż dzieci, które miały kontakt z różnymi alergenami. Do czynników, na które możemy wpływać, a których oddziaływanie na organizm zostało udowodnione, zalicza się zanieczyszczenia środowiska, szczególnie spaliny i dym tytoniowy, a także inne czynniki chemiczne znajdujące się w otoczeniu. W domach dzieci, które są szczególnie narażone na ryzyko wystąpienia nadwrażliwości na pokarmy, obowiązuje całkowity zakaz palenia papierosów oraz hodowli zwierząt (nie tylko tych mających sierść, ale również ptaków).

Znaczenie ma również prawidłowe żywienie kobiety w czasie ciąży i laktacji, czyli zdrowa, dobrze zbilansowana dieta. Unikanie pokarmów potencjalnie alergizujących nie jest zalecane. Ważne jest także prawidłowe żywienie dziecka w okresie niemowlęcym:

  • karmienie piersią (przynajmniej przez pierwsze 4. miesiące życia)
  • jeśli karmienie piersią nie jest możliwe – rozważenie stosowania hydrolizatów białek
  • wprowadzanie pokarmów uzupełniających w 4.–6. miesiącu życia w okresie karmienia piersią,
  • nie zaleca się stosowania diety eliminacyjnej u kobiet karmiących.

11.04.2022
Zobacz także
  • Nietolerancja laktozy w celiakii
  • Nietolerancja laktozy - dieta, zawartość laktozy w produktach mlecznych
  • Dieta dla osób dorosłych z alergią na białka jaja
  • Dieta bezglutenowa
  • Alergia pokarmowa
Wybrane treści dla Ciebie
  • Alergia pokarmowa
  • Pokrzywka
  • Kontaktowe zapalenie skóry (wyprysk kontaktowy): przyczyny, objawy i leczenie
  • Czy picie mleka wpływa na laktację?
  • Obrzęk naczynioruchowy
  • Inne badania wykonywane u chorych na astmę
  • Laktoza – co to jest i jakie są objawy nietolerancji laktozy
  • Kontrowersje wokół spożycia mleka krowiego i jego przetworów
  • Astma ciężka (oporna na leczenie)
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta