Próba prowokacyjna donosowa jest badaniem oceniającym odpowiedź błony śluzowej nosa na działanie bodźca. Do oceny reakcji na bodziec stosuje się określone alergeny lub metycholinę i histaminę. W diagnostyce alergologicznej wykorzystuje się głównie próbę z alergenami.
Badanie wykonuje się jako badanie uzupełniające punktowe testy skórne, oznaczenie przeciwciał IgE, przy kwalifikowaniu pacjenta do immunoterapii, przy diagnostyce alergii zawodowej, celem monitorowania skuteczności leczenia alergii oraz w celach naukowych.
Badanie można wykonać wyłącznie pod nadzorem lekarza alergologa w warunkach zabezpieczających pomoc medyczną w przypadku wystąpienia działań niepożądanych. Wykonuje się prowokację alergenową jakościową i ilościową.
W metodzie jakościowej, badanie przeprowadza się tylko z jednym stężeniem alergenu. W metodzie ilościowej stosuje się 5 różnych rozcieńczeń alergenu. W ocenie uwzględnia się najniższe stężenie, przy którym wystąpiły objawy kliniczne.
W przybliżeniu przebieg badania jest następujący: 20–30 minut przed rozpoczęciem próby prowokacyjnej lekarz wykonuje wstępne badanie nosa (rynoskopia), pacjent proszony jest o opisanie występujących objawów, czyli dokonanie samooceny. Po 20–30 minutach wymaganych do adaptacji badanego do warunków otoczenia przystępuje się do badania. Przeprowadza się próbę z odczynnikiem kontrolnym, czyli substancją obojętną. Badanie to pozwala wykryć nieswoiste odczyny ze strony nosa. Po 15 minutach lekarz przeprowadza rynoskopową ocenę nosa, badany znów proszony jest o samoocenę. Następnie przystępuje się do właściwego badania polegającego na zaaplikowaniu na błonę śluzową nosa badanego alergenu. Po 15–30 minutach lekarz ponownie wykonuje ocenę rynoskopową nosa, badany przeprowadza samoocenę występujących objawów.
Samoocena prowadzona przez badanego polega na ocenie ilości kichnięć, nasilenia stopnia blokady nosa, świądu nosa, ilości wydzieliny z nosa.
Pierwsze objawy występujące w przypadku dodatniej próby prowokacyjnej to serie kichnięć (objawy pojawiają się w czasie 1–2 minut od prowokacji). Kolejnym objawem występującym po kilku minutach jest wyciek wodnistej wydzieliny z nosa (utrzymuje się przez kilka godzin) oraz blokada nosa (utrzymuje się do 24 godzin).
Zazwyczaj do oceny nasilenia objawów wykorzystuje się skalę punktową.
W ocenie lekarskiej zastosowanie znajdują metody pozwalające na zobiektywizowanie uzyskanych wyników. Należą do nich badanie w lusterku Glatzela, PNIF (maksymalny wdech wykonywany przez nos) – bezpośrednia ocena przepływu powietrza przez nos, rynomanometria – mierzy opór powietrza przepływającego przez nos, rynospirografia – mierzy przepływ powietrza przez nos, rynostereometria – ocenia wielkość obrzęku błony śluzowej nosa, rynometria akustyczna – nieinwazyjny pomiar przestrzeni wewnątrznosowych. Badanie polega na analizie bodźca akustycznego skierowanego do jamy nosa. Ponadto lekarz może zmierzyć ilość wydzieliny nosowej (wraz z analizą) oraz tlenku azotu wydychanego przez nos.
Część z opisanych badań można wykonać wyłącznie w wysokospecjalistycznych poradniach alergologicznych.
Przed wykonaniem badania należy przerwać leczenie niektórymi lekami. W nawiasach podano czas, na jaki należy przerwać terapię.
- leki przeciwhistaminowe przyjmowane donosowo (3 dni)
- leki przeciwhistaminowe podawane ogólnie (1 tydz.)
- ketotifen (2 tyg.)
- nedokromil (3 dni)
- kromoglikan podawany donosowo donosowo (3 tyg.)
- glikokortykosteroidy podawane donosowo (4 tyg.)
- α-mimetyki podawane donosowo (2 dni, w przypadku nadużywania 3 tyg.)
- α-mimetyki podawane ogólnie (2 dni)
- leki antyleukotrienowe (3 tyg.)
- niesteroidowe leki przeciwzapalne (1 tydz.)
- trójpierścieniowe lub czteropierścieniowe leki przeciwdepresyjne (3 tyg.)
- ß-mimetyki podawane wziewnie (2 dni)
- cholinolityki donosowe (3 dni)
Istnieje szereg sytuacji, w których nie wykonuje się donosowej próby prowokacyjnej. Należą do nich między innymi przebyta uogólniona reakcja anafilaktyczna, zaostrzenie choroby alergicznej, ciężka astma oraz astma stopnia lżejszego w okresie zaostrzenia choroby, choroby dolnych dróg oddechowych z nasilonymi zaburzeniami wentylacji, zaawansowana choroba niedokrwienna serca, ciężkie choroby ogólnoustrojowe, ciąża, ostre infekcje dróg oddechowych, choroby stanowiące przeciwwskazanie do ewentualnego leczenia adrenaliną, leczenie ß-blokerami i inhibitorami ACE, okres naturalnej ekspozycji na alergen, wiek poniżej 3. roku życia.
Inne stany, które mogą, ale nie muszą stanowić przeciwwskazania do wykonania donosowej próby prowokacyjnej to deformacje nosa (zarośnięcie nozdrzy tylnych, perforacja przegrody nosowej, znacznego stopnia skrzywienie przegrody nosowej), polipy nosa, zanikowy nieżyt błony śluzowej nosa, ostra infekcja dróg oddechowych w okresie krótszym niż 4 tygodnie przed planowanym badaniem, szczepienia ochronne wykonane w okresie krótszym niż 7 dni przed badaniem.
Ryzyko wystąpienia działań niepożądanych związanych z przeprowadzeniem prowokacji donosowej jest niewielkie. Najczęstszymi powikłaniami są uczucie świądu i obrzęku nosa oraz gardła oraz niedrożność trąbki słuchowej objawiające się uczuciem zatkanego ucha. Sporadycznie zdarzają się zapalenia zatok, zapalenia spojówek, kaszel, skurcz oskrzeli i krtani, pokrzywka, uogólnione reakcje ogólnoustrojowe (wstrząs anafilaktyczny).
W celu zmniejszenia ryzyka działań niepożądanych po przeprowadzeniu próby donosowej osoba badana powinna zaaplikować do nosa miejscowy, szybko działający lek antyhistaminowy. Przed wystąpieniem reakcji późnych (po 6–8 godz. od badania) chroni podanie glikokortykosteroidu donosowego.