×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Badania regulacji wegetatywnej układu krążenia

lek. med. Klaudia Knap

Co to są badania regulacji wegetatywnej układu krążenia i na czym polegają?

Wegetatywny układ nerwowy (autonomiczny układ nerwowy), charakteryzujący się bardzo skomplikowaną budową, pełni złożone funkcje kontrolujące pracę narządów wewnętrznych organizmu. Obecnie wiadomo, że autonomiczny układ nerwowy nie tylko unerwia narządy wewnętrzne, ale również reguluje i integruje ich działanie, koreluje ich funkcję z pracą układu wydzielania wewnętrznego, zachowaniem i emocjami, umożliwiając adaptację organizmu do zmiennych warunków środowiska wewnętrznego i zewnętrznego. Badanie układu autonomicznego, ze względu na jego funkcje kontrolujące pracę wszystkich narządów wewnętrznych oraz złożoną budowę, wymaga wielokierunkowej oceny. Nierzadko zaangażowani są w nią specjaliści różnych dziedzin medycyny, między innymi kardiolodzy (w diagnostyce hipotensji ortostatycznej, zasłabnięć i omdleń), a także neurolodzy, gastroenterolodzy, urolodzy, endokrynolodzy i dermatolodzy.

Badanie regulacji wegetatywnej układu krążenia wykonuje się, by ocenić odpowiedzi układu sercowo-naczyniowego, czyli zmiany ciśnienia tętniczego krwi i akcji serca na różne bodźce. Najczęściej przeprowadza się następujące testy:

  • masaż zatoki szyjnej
  • testy ortostatyczne:
    • test pochyleniowy (ang. tilt test)
    • próbę pionizacyjną.

Ocenę odruchu z baroreceptorów tętniczych obecnie wykonuje się sporadycznie, dlatego artykule dalej pominięto tę metodę badania.

Masaż zatoki szyjnej pozwala ocenić sprawność odruchu z zatoki szyjnej. W warunkach fizjologicznych powoduje on spadek ciśnienia tętniczego oraz spowolnienie akcji serca. U niektórych osób reakcja ta jest jednak nieprawidłowa i powoduje nadmierny spadek ciśnienia tętniczego i/lub zwolnienie akcji serca, co może doprowadzić do zasłabnięcia lub omdlenia. Na tej podstawie można zdiagnozować u pacjenta tak zwany zespół zatoki szyjnej. Wynik badania oceniany jest jako dodatni (nieprawidłowy), gdy w czasie badania dochodzi do nadmiernego spadku skurczowego ciśnienia tętniczego (>50 mm Hg) i/lub wystąpienia pauzy komorowej (przerwy w biciu serca) trwającej >3 sekundy z towarzyszącym omdleniem (w czasie badania lub tuż po badaniu). Jeżeli nie dojdzie do omdlenia, u pacjenta rozpoznaje się jedynie nadwrażliwość zatoki tętnicy szyjnej.

Test ortostatyczny to jedno z najprostszych i często stosowanych badań klinicznych oceniających funkcję układu autonomicznego. Polega on na ocenie zdolności przystosowawczych układu sercowo-naczyniowego do zmian pozycji ciała z poziomej na pionową. Przyjęcie pozycji pionowej wiąże się z przemieszczeniem około 500–1000 ml krwi do naczyń krwionośnych dolnej połowy ciała, co powoduje spadek ciśnienia tętniczego w wyższych partiach ciała i związane z tym dalsze konsekwencje. Jest on podstawowym badaniem w diagnostyce omdleń odruchowych, wykorzystywanym do diagnostyki kardiologicznych przyczyn omdleń i zasłabnięć. Istnieją dwie metody przeprowadzenia testu ortostatycznego.

  • Próba pionizacyjna, w czasie której dokonuje się pomiaru ciśnienia tętniczego oraz tętna u pacjenta w pozycji leżącej oraz po pionizacji. Test pozwala, w oparciu o przyjęte definicje, rozpoznać hipotensję ortostatyczną (spadek ciśnienia skurczowego o co najmniej 20 mm Hg lub ciśnienia rozkurczowego o co najmniej 10 mm Hg w czasie pierwszych 3 minut testu) lub posturalną tachykardię ortostatyczną (zwiększenie częstości akcji serca o więcej niż 30 uderzeń/min lub do ponad 120 uderzeń/min w ciągu 5 minut testu). U chorych, którzy odczuwają objawy wskazujące na hipotensję ortostatyczną, przydatny może się okazać również pomiar ciśnienia tętniczego po 15–20 min (późna hipotensja ortostatyczna).
  • Test pochyleniowy (tilt test), pozwala na dokładniejszą ocenę reakcji ortostatycznych. stosuje podczas badania wykorzystuje się specjalne stoły do pionizacji – z podpórką na nogi. Badanie polega na pomiarze ciśnienia tętniczego krwi, tętna oraz aktywności elektrycznej serca (EKG) u pacjenta w pozycji leżącej (faza wstępna), a następnie w pozycji pochyleniowej (faza bierna), z wykorzystaniem lub bez wykorzystania prowokacji farmakologicznej. Najczęstszym powodem wykonywania testu pochyleniowego jest potwierdzenie rozpoznania omdlenia odruchowego (neurogennego) u pacjentów, u których podejrzewane jest to rozpoznanie, lecz ocena wstępna jest niewystarczająca do jego potwierdzenia. Wykonanie testu pochyleniowego można również rozważyć w celu różnicowania pomiędzy omdleniem odruchowym a opóźnioną hipotensją ortostatyczną.

Jakie są wskazania do badań regulacji wegetatywnej układu krążenia?

Badania regulacji wegetatywnej układu krążenia wykorzystuje się w diagnostyce stanów przedomdleniowych (zasłabnięć) i omdleń. Zasłabnięcie jest chwilowym zaburzeniem świadomości, ale bez jej pełnej utraty, któremu mogą towarzyszyć szumy uszne, zawroty głowy, nudności, kołatania serca czy zaburzenia widzenia. Omdlenie z kolei to przejściowa utrata przytomności spowodowana globalnym zmniejszeniem perfuzji (ukrwienia) mózgu, charakteryzująca się gwałtownym początkiem oraz samoistnym i szybkim (najczęściej <20 s) ustępowaniem. W przypadku niektórych postaci omdleń może występować okres prodromalny (ostrzegający), w którym pojawienie się różnych objawów stanowi ostrzeżenie przed nadchodzącym omdleniem (np. zawroty głowy, nudności, uczucie gorąca, poty, osłabienie, zaburzenie widzenia).

Masaż zatoki szyjnej przeprowadza się najczęściej u pacjentów w wieku >40 lat z omdleniami o nieustalonej przyczynie. Badanie służy do wykrycia zespołu zatoki tętnicy szyjnej.

Próbę pionizacyjną wykonuje się u pacjentów z omdleniami lub stanami przedomdleniowymi, u których podejrzewa się hipotensję ortostatyczną jako przyczynę (dolegliwości pojawiają się po szybkim wstaniu z pozycji leżącej lub siedzącej lub też po dłuższym pozostawaniu w pozycji stojącej).

Test pochyleniowy (tilt test) jest zalecany w przypadku pojedynczego epizodu omdlenia w sytuacji wysokiego ryzyka (np. gdy omdlenie doprowadziło do urazu lub ryzyko urazu przy ponownym omdleniu jest wysokie, a także gdy pacjent wykonuje zawód, w którym omdlenie może mieć poważne konsekwencje), w przypadku nawracających omdleń u pacjentów bez organicznej choroby serca lub po wykluczeniu takiej choroby jako przyczyny omdleń.

Jak przebiegają badania regulacji wegetatywnej układu krążenia?

Masaż zatoki szyjnej wykonuje się w pozycji leżącej lub stojącej. Polega on na ucisku (masażu) okolicy boczno-przyśrodkowej szyi na wysokości krtani. Nie wolno przeprowadzać masażu jednocześnie po obu stronach! Podczas badania stale monitoruje się aktywność elektryczną serca (EKG) oraz ciśnienie tętnicze. Po wykonaniu podstawowych pomiarów uciska się ruchem masującym jedną z tętnic szyjnych przez 5–10 sekund, a po przerwie trwającej 1–2 minuty wykonuje się masaż po stronie przeciwnej. Wynik badania jest dodatni, gdy dojdzie do omdlenia w trakcie masażu lub tuż po wykonaniu masażu zmniejszy się częstość akcji serca, wartość ciśnienia tętniczego lub oba razem parametry łącznie.

Próba pionizacyjna polega na pomiarze ciśnienia tętniczego krwi oraz tętna u pacjenta w pozycji leżącej (po 5–10 minutowym odpoczynku) oraz w 1. i 3. minucie po przyjęciu pozycji stojącej. Do badania najczęściej wykorzystuje się sfigmomanometr (aparat do pomiaru ciśnienia tętniczego), ze względu na dostępność i łatwość pomiaru, lecz w pewnych sytuacjach, gdy niezbędne jest częstsze wykonywanie pomiarów, można użyć systemu do ciągłego, nieinwazyjnego pomiaru ciśnienia tętniczego.

Test pochyleniowy powinien być przeprowadzany w cichym i słabo oświetlonym pomieszczeniu, na specjalnym łóżku pochyleniowym z podpórką na stopy oraz z użyciem pasów zabezpieczających pacjenta przed upadkiem w razie omdlenia. Przez cały czas badania monitoruje się pracę serca (EKG), tętno oraz ciśnienie tętnicze krwi. Test pochyleniowy najczęściej wykonywany jest według protokołu wyróżniającego 4 etapy:

  • faza wstępna – przedpochyleniowa, przeprowadzana w pozycji leżącej; pacjent leży spokojnie przez około 5 minut, aby uzyskać stabilizację układu krążenia.
  • faza bierna – pochyleniowa; łóżko, na którym leży pacjent, jest pochylane pod kątem 60–70? (nie podaje się żadnych leków), i w tej pozycji spędza około 20 minut.
  • prowokacja farmakologiczna – wykonuje się ją tylko wtedy, gdy poprzednia faza jest prawidłowa; polega na podaniu pacjentowi leków, najczęściej nitrogliceryny w aerozolu podjęzykowo, oraz dalszej obserwacji przez 15–20 minut.
  • powrót do pozycji leżącej w celu normalizacji parametrów oraz poprawy samopoczucia pacjenta.

Jak się przygotować do badań regulacji wegetatywnej układu krążenia?

Masaż zatoki szyjnej oraz próba pionizacyjna nie wymagają żadnego specjalnego przygotowania, natomiast w przypadku testu pochyleniowego pacjent powinien pozostać na czczo przez co najmniej 2 godziny przed badaniem. Badania nie należy wykonywać u pacjenta po nieprzespanej nocy i forsownym wysiłku fizycznym. Zażywanie leków w danym dniu trzeba skonsultować z lekarzem i muszą one być ściśle związane z celem danego badania.

Jakie są przeciwwskazania do badań regulacji wegetatywnej układu krążenia?

Masaż zatoki szyjnej:

  • przebyty przemijający atak niedokrwienny lub udar mózgu w ciągu ostatnich 3 miesięcy,
  • szmer nad tętnicami szyjnymi (z wyjątkiem sytuacji, gdy w badaniu doplerowskim wykluczono obecność istotnych zwężeń).

Test pochyleniowy:

  • ciąża,
  • udar mózgu w ciągu ostatnich 3 miesięcy,
  • świeży zawał serca lub niestabilna dusznica bolesna,
  • istotne, niewyrównane nadciśnienie tętnicze (>180/100 mm Hg),
  • istotna niestabilność kręgosłupa szyjnego,
  • zaawansowana niewydolność krążenia (klasa III i IV wg NYHA),
  • istotne zwężenia w tętnicach szyjnych.

Próba pionizacyjna: brak przeciwwskazań

Jak postępować po badaniach regulacji wegetatywnej układu krążenia?

Masaż zatoki szyjnej jest obarczony bardzo małym ryzykiem powikłań, do głównych należą powikłania neurologiczne pod postacią przemijającego ataku niedokrwiennego lub udaru mózgu (mniej niż 0,5% badanych).

Powikłania testu pochyleniowego występują bardzo rzadko i obejmują przedłużające się zaburzenia świadomości, arytmie komorowe czy migotanie przedsionków podczas farmakologicznej próby prowokacyjnej. Zazwyczaj ustępują one samoistnie. Wyjątkowo może wystąpić przemijający atak niedokrwienny lub udar mózgu.

Próba pionizacyjna: badanie jest bezpieczne, może wystąpić „oczekiwane” zasłabnięcie lub utrata przytomności.

27.01.2017
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta