W badaniach radiologicznych obraz uzyskuje się za pomocą promieni rentgenowskich. Obraz powstaje na różnych nośnikach, w zależności od wyposażenia pracowni, może być to błona RTG, płyta fosforowa, pokryty związkami selenu detektor. Tradycyjna błona RTG wymaga dalszej obróbki – w uproszczeniu wywołania podobnego do negatywu fotograficznego. W przypadku płyt fosforowych i detektorów uzyskany obraz cyfrowy jest przetwarzany, a następnie wyświetlany na monitorze opisowej stacji roboczej, czyli komputera. Obrazy cyfrowe można również wydrukować w drukarce laserowej, na błonie podobnej do błony RTG, jednak takie wydruki nie mają pełnej wartości diagnostycznej radiografii cyfrowej.
Badania RTG pozwalają na uzyskiwanie czytelnych obrazów różnych okolic ciała (np. dłoni, klatki piersiowej, kręgosłupa, części miękkich, w tym gruczołów piersiowych).
Bezpieczeństwo badania
Promieniowanie X w zależności od jego parametrów fizycznych (ilości i jakości promieniowania) oraz wrażliwości narażanego na promieniowanie obiektu może wykazywać istotne interakcje z organizmem na poziomie atomów, komórek, tkanek albo całego organizmu. Praktycznie nie ma bezpiecznej dawki promieniowania i każda może prowadzić do pewnej liczby mutacji, zwłaszcza, gdy trafi w ważny punkt komórki, tzw. tarczę, np. dojdzie do uszkodzenia DNA. Ponadto znaczenie dla powstania niepożądanych skutków promieniowania X ma dawka skumulowana, czyli suma dawek pochłoniętych ze wszystkich źródeł promieniowania jonizującego, w tym we wszystkich badaniach diagnostycznych w ciągu życia pacjenta.
Należy pamiętać, że człowiek stale jest narażony na promieniowanie jonizujące, które wynika z obecności promieniowania kosmicznego, naturalnych izotopów promieniotwórczych w naszym otoczeniu, a nawet przedmiotów codziennego użytku, jak: monitory, farby, zegarki, przyrządy pomiarowe. W trakcie szybkiego rozwijania taśmy klejącej w próżni powstaje wystarczająca ilość promieniowania, by prześwietlić palec. Narażenie to wzrasta na wyższych wysokościach, np. dla mieszkających w górach powyżej 1500 m czy podczas lotów samolotem. Załogi samolotów osiągających wysokie pułapy lotu, rzędu 10 km, są jedną z najbardziej narażonych na promieniowanie grup zawodowych.
Komórka organizmu człowieka ma szereg mechanizmów naprawczych pozwalających na eliminowanie skutków promieniowania lub na skierowanie komórki na szlak obumarcia. Zbyt wysoka dawka promieniowania może jednak przekroczyć zdolności obronne. Zjawisko takie wykorzystywane jest w radioterapii nowotworów, gdzie dawka promieniowania X jest w porównaniu z dawkami diagnostycznymi tysiące razy większa.
Najbardziej wrażliwe na promieniowanie X są tkanki o znacznym metabolizmie, stąd szczególna ochrona płodu, dzieci oraz okolic ciała zawierających tkankę gruczołową – tarczycy, jąder, jajników (okolica szyi i miednicy).
Personel medyczny biorący udział w badaniach RTG, co 5 lat przechodzi specjalne szkolenie z zakresu bezpieczeństwa radiologicznego pacjenta.
W trakcie badania wykorzystuje się specjalne filtry, ograniczniki naświetlanego pola i dodatkowe osłony na wrażliwe części ciała. Przestrzega się zasady optymalizacji, to znaczy, aby dawka promieniowania dla osoby narażonej była możliwie mała do uzyskania wartościowego diagnostycznie badania (ang. zasada ALARA – as low as reasonably achievable).
W celu zapewnienia bezpieczeństwa pacjentów obowiązkowo każdy aparat RTG przechodzi co miesiąc testy podstawowe, a co 1 rok specjalistyczne. Wyniki testów są dokumentowane i archiwizowane w pracowni.
Jakie są wskazania do RTG?
Wskazania do RTG są bardzo liczne, dotyczą wielu chorób i stanów.
Powodem wykonania RTG może być przypuszczenie zmian pourazowych (zwłaszcza kości i stawów), bóle układu mięśniowo-szkieletowego (np. podejrzenie choroby reumatoidalnej, nasilonych zmian zwyrodnieniowych), stany nagłe klatki piersiowej (np. obrzęk płuc) i brzucha (np. niedrożność jelit, perforacja przewodu pokarmowego), choroby przewodu pokarmowego, podejrzenie wielu chorób z zakresu układu oddechowego (w tym występowanie kaszlu i duszności), układu moczowego (np. kolka nerkowa).
RTG wykonuje się wyłącznie na zlecenie lekarza, który również powinien interpretować jego wynik.
Przygotowanie do badania
Chory stale przyjmujący leki, w dniu badania powinien je przyjąć jak zwykle, wyjątek stanowi badanie górnego odcinka pokarmowego, do którego pacjent powinien zgłosić się całkowicie na czczo. W stanach nagłych badania wykonuje się bez przygotowania.
W badaniach planowych zaleca się dodatkowe przygotowanie do badania radiologicznego okolicy jamy brzusznej, jak: zdjęcie przeglądowe jamy brzusznej, RTG odcinka lędźwiowego kręgosłupa, urografia (badanie układu moczowego z dożylnym podaniem środka cieniującego) w celu pozbycia się zawartości jelit, co utrudnia i zmniejsza wartość diagnostyczną badania radiologicznego.
Do badania jelita grubego wymagane jest specjalne oczyszczenie, zaplanowane w jednostce, gdzie będzie wykonywane badanie. Dokładne oczyszczanie jelita grubego wymaga podania środka farmakologicznego, może trwać 2–3 dni.
Warto pamiętać, że do badania należy się zgłosić ze skierowaniem. Osoby, które używają do czytania okularów, powinny je mieć przy sobie, aby przed badaniem przeczytać informacje dotyczące badania, wypełnić ankietę do zakreślania danych, które mogą mieć znaczenie w sposobie przeprowadzenia badania, może też być konieczne podpisanie świadomej zgody na badanie z dożylnym podaniem środka cieniującego. W każdej jednostce jest dostępny dokument „Prawa Pacjenta”.
Przebieg badania
Przed każdym badaniem pacjent potwierdza zgodę na jego wykonanie, a kobieta w wieku rozrodczym informuje, że nie jest w ciąży. Jeżeli jest w ciąży, konieczne jest potwierdzenie zasadności wykonania badania, które w takim przypadku wykonywane jest jedynie w stanie zagrożenia życia albo trwałej utraty zdrowia.
Wykonanie badania RTG wymaga z reguły specjalnego ustawienia, jak również zastosowania odpowiednich warunków ekspozycji. W przypadku badania klatki piersiowej i jamy brzusznej, podczas ekspozycji pacjent nie może się poruszyć, wymagana jest większa współpraca – ekspozycja wykonywana jest w trakcie maksymalnego wdechu lub wydechu.
W badaniach kontrastowych przewodu pokarmowego podaje się zwykle papkę barytową. Lepsze wyniki badań uzyskuje się w badaniach dwukontrastowych, gdzie poza papką barytową podaje się również powietrze, ewentualnie gaz powstaje ze związków musujących w kwaśnej treści żołądka.
Różna aparatura do badań radiologicznych pozwala na wykonywanie licznych badań.
Radiografia, zdjęcia radiologiczne, radiogramy, RTG
Zdjęcia radiologiczne – radiogramy wykonywane są na aparatach stacjonarnych ze stołem i ścianką. Jest to podstawowe wyposażenie każdej pracowni. Radiogramy – RTG można wykonywać również na aparatach jezdnych, w tym przy łóżku chorego, jednak mobilność aparatu związana jest z jego prostszą budową, dlatego wartość diagnostyczna takich badań jest ograniczona.
Technik elektroradiologii informuje osobę o przebiegu badania, odpowiednio ustawia do zdjęcia i wydaje odpowiednią komendę, jeśli konieczne jest wykonanie na wdechu lub wydechu itp.Prześwietlenie, fluoroskopia
W prześwietleniu, dzięki wzmacniaczowi elektronowemu i zastosowaniu tzw. toru wizyjnego, dokonujemy obserwacji obrazu radiologicznego w czasie rzeczywistym, co pozwala na określeniu, np. ruchu przepony, perystaltyki żołądka, elastyczności ściany jelita. W przypadku badań przewodu pokarmowego z kontrastem można dodatkowo wykonać celowane zdjęcie, na którym dokładniej ocenimy szczegóły wątpliwego miejsca jelita.
Pod kontrolą prześwietlenia RTG można dokonać biopsji zmian widocznych w płucu lub w kości. Zmiany te jednak muszą być dogodnie położone.
Specjalne typy aparatów do prześwietleń jest używany na salach operacyjnych czy zabiegowych – służą pomocą w zabiegach, takich jak np. leczenia złamań kości, diagnozowania zwężenia i udrażniania naczyń, diagnozowaniu zmian w przewodach dróg żółciowych i trzustki.
Tomografia komputerowa
Tomografia komputerowa jako osobne zagadnienie jest omówiona w innym miejscu. Warto pamiętać, że i w tym badaniu obraz powstaje dzięki promieniowaniu X wytwarzanym w lampie rentgenowskiej.
Obraz badania powstaje dzięki danym o osłabieniu promieniowania po przejściu przez ciało człowieka. Dane te tomograf uzyskuje z pomiarów wykonanych przez wiele rzędów detektorów, następnie są one przetwarzane cyfrowo na obraz przekroju ciała pacjenta. Przekroje – obrazy badania wykonywane są w dowolnej płaszczyźnie.
Przeciwwskazania do badania RTG
Praktycznie nie ma bezwzględnych przeciwwskazań do badania RTG. Każde badanie można przeprowadzić w sytuacji zagrożenia życia, jeżeli może wpłynąć na zmianę leczenia. Względnymi przeciwwskazaniami są ciąża, młody wiek, brak możliwości zmiany leczenia niezależnie od wyniku badania.
Po badaniu
Jeżeli badanie było wykonywane z dożylnym podaniem środka cieniującego, to po badaniu pacjent jest obserwowany co najmniej przez 30 minut. Dzieje się tak dla bezpieczeństwa pacjenta, ponieważ w tym czasie pojawia się większość ewentualnych niepożądanych reakcji pokontrastowych.
Otrzymujemy wynik, który należy przedstawić lekarzowi wystawiającemu skierowanie. Wyniki wszystkich badań obrazowych należy przechowywać w suchym, bezpiecznym miejscu. Niekiedy porównanie z badaniem wykonanym nawet kilka lat wcześniej pozwala na ustalenie pewnego rozpoznania lub pozwala na podjęcie decyzji o dalszym postępowaniu.
W przypadku, gdy badanie wykonywano u dziecka, do książeczki zdrowia jest wpisywana dawka jaką otrzymało w trakcie badania.
Dokumentacja dotycząca każdego badania znajduje się również w miejscu wykonywania badania. Dokumentacja chorych hospitalizowanych będzie przechowywana co najmniej 20 lat.
