×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Zapalenie osierdzia i zaciskające zapalenie osierdzia: przyczyny, objawy i leczenie

lek. Magdalena Wiercińska

Zapalenie osierdzia jest chorobą o różnych przyczynach, w przebiegu której dochodzi do zapalenia blaszek osierdzia (w uproszczeniu warstw worka, w którym znajduje się serce), któremu zazwyczaj towarzyszy gromadzenie się płynu w worku osierdziowym. W ostrym zapaleniu osierdzia głównymi objawami są: ból w klatce piersiowej i duszność, często poprzedzone gorączką lub stanem podgorączkowym

Co to jest osierdzie?

Osierdzie to rodzaj worka, który obejmuje serce oraz odejścia wielkich naczyń. Zbudowane jest z dwóch warstw – zewnętrznej (blaszki ściennej) oraz wewnętrznej (blaszki trzewnej), pomiędzy którymi znajduje się jama worka osierdziowego, wypełniona w warunkach prawidłowych niewielką ilością płynu (poniżej 50 ml). Prawidłowe osierdzie pełni funkcję ochronną w stosunku do mięśnia sercowego, zapewnia odpowiedni poślizg oraz zapobiega nadmiernemu rozciąganiu się serca w czasie jego pracy. Utrata fizjologicznych funkcji osierdzia może być skutkiem zapalenia lub zwłóknienia jego blaszek, a objawy tych zaburzeń zależą od zaawansowania zmian, ich rozległości i lokalizacji.

Co to jest zapalenie osierdzia i jakie są jego przyczyny?

Zapalenie osierdzia to zapalenie blaszek osierdzia, któremu zazwyczaj towarzyszy gromadzenie się płynu w worku osierdziowym.

Przyczyny zapalenia osierdzia mogą być infekcyjne (wirusowe, bakteryjne lub gruźlicze) i nieinfekcyjne. U około 30% chorych przyczyny nie udaje się ustalić – jest to tzw. idiopatyczne zapalenie osierdzia.

Wirusowe zapalenia osierdzia wywołują: wirusy Coxsackie, enterowirusy, echowirusy, adenowirusy, wirus cytomegalii (często u chorych z np. AIDS), wirus Epsteina i Barr, wirus opryszczki zwykłej, wirusy grypy, wirusy paragrypy, HCV, HIV i inne.

Bakteryjne zapalenie osierdzia występuje bardzo rzadko. Czynniki predysponujące to: immunosupresja, alkoholizm, sepsa, ropniak opłucnej, zapalenie wsierdzia, AIDS oraz operacje i urazy klatki piersiowej.

Nieinfekcyjne zapalenie osierdzia może występować:

  • w przebiegu układowych chorób tkanki łącznej (np. u chorych na twardzinę układową, toczeń rumieniowaty układowy, reumatoidalne zapalenie stawów, rzadko w przebiegu zapalenia skórno-mięśniowego, mieszanej choroby tkanki łącznej, seronegatywnych zapaleń stawów z zajęciem kręgosłupa, układowych zapaleń naczyń)
  • po zawale serca
  • po operacji na sercu (np. pomostowaniu tętnic wieńcowych)
  • chorych z zaawansowaną niewydolnością nerek
  • u chorych na nowotwór osierdzia lub z przerzutami do osierdzia
  • po urazach klatki piersiowej i serca
  • u chorych poddanych napromienianiu klatki piersiowej, głównie z powodu nowotworu śródpiersia lub raka piersi
  • po przyjmowaniu niektórych leków.

Co to jest zaciskające zapalenie osierdzia?

Zaciskające zapalenie osierdzia (ZZO) jest obecnie rzadkim, ale poważnym następstwem i zarazem końcowym etapem przewlekłego procesu zapalnego toczącego się w osierdziu, który prowadzi do postępującej utraty elastyczności worka osierdziowego. Z czasem dochodzi do zwłóknienia i/lub zwapnienia blaszek osierdzia, co w efekcie wiedzie do upośledzenia napływu krwi do serca w fazie rozkurczu, zmniejszonego napełniania jam serca krwią, spadku objętości krwi wyrzucanej z serca oraz rozwoju objawów niewydolności serca. Z kolei utrudnienie odpływu powoduje zastój krwi w żyłach szyjnych, wątrobowych, obrzęki obwodowe i wodobrzusze.

W przeszłości główną przyczyną zaciskającego zapalenia osierdzia była gruźlica. Obecnie najczęstsza przyczyna jest nieznana – jest to tzw. idiopatyczne zaciskające zapalenie osierdzia. Do znanych czynników etiologicznych wg częstości występowania należą: przebyte zabiegi kardiochirurgiczne – prowadzące do powstawania zrostów pooperacyjnych, infekcje (głównie gruźlica, ale również bakteryjne i wirusowe), nowotwory (najczęściej rak piersi, płuc, chłoniak), choroby tkanki łącznej, przewlekła choroba nerek, urazy serca, sarkoidoza, implantacja kardiowertera-defibrylatora (ICD).

Jak często występuje zapalenie osierdzia?

Nie ma dokładnych danych dotyczących zapalenia osierdzia, np. zapadalność roczna na ostre ZO wynosiła we Włoszech około 28/100 000 mieszkańców.

Podobnie nieznana jest częstość występowania zaciskającego zapalenia osierdzia. Choroba spotykana jest rzadko w codziennej praktyce lekarskiej. Grupę dużego ryzyka zachorowania stanowią pacjenci po radioterapii śródpiersia, z przewlekłym zapaleniem osierdzia o nieznanej przyczynie, po leczeniu kardiochirurgicznym oraz chorzy, u których czynnikiem etiologicznym jest infekcja (zwłaszcza gruźlica). Mężczyźni narażeni są na zachorowanie trzykrotnie częściej niż kobiety.

Zapalenie osierdzia – objawy

Zapalenie osierdzia może być

  • ostre
  • przewlekłe (ponad 3 mies.)
  • przetrwałe (trwające bez ustępowania objawów dłużej niż 4–6 tyg., ale mniej niż 3 mies.)
  • nawracające.

W ostrym zapaleniu osierdzia podstawowym objawem jest ból w klatce piersiowej za mostkiem lub w okolicy serca, promieniujący do pleców, szyi, ramion lub lewego barku, nasilający się w pozycji leżącej i zmniejszający się w pozycji siedzącej przy pochyleniu się do przodu, często towarzyszy mu suchy kaszelduszność. Ból może być poprzedzony stanem podgorączkowym lub gorączką (zwykle <39°C), uczuciem ogólnego rozbicia oraz bólem mięśni i stawów. Ostremu zapaleniu osierdzia, zwłaszcza na tle infekcyjnym może towarzyszyć zapalenie mięśnia sercowego. Wtedy mogą wystąpić dodatkowe objawy. Zobacz: Zapalenie mięśnia sercowego

Zaciskające zapalenie osierdzia – objawy

Rozwój zaciskającego zapalenia osierdzia często ma podstępny przebieg, a początek jest trudny do określenia. Nierzadko objawy ujawniają się dopiero po kilku czy kilkunastu latach od zadziałania czynnika sprawczego, aczkolwiek opisywane są również rzadkie przypadki rozwoju ZZO w ciągu zaledwie kilku miesięcy. Średni czas od wystąpienia pierwszych objawów do ustalenia rozpoznania wynosi od 1 roku do 2 lat.

Objawy zaciskającego zapalenia osierdzia są często niecharakterystyczne, a sam przebieg choroby może początkowo powodować jedynie minimalne objawy. Zazwyczaj występują objawy niewydolności prawej komory serca, które dominują nad objawami niewydolności lewokomorowej.

Częste są objawy związane z małą objętością krwi wyrzucaną przez lewą komorę – nietolerancja wysiłku, przewlekłe zmęczenie. Chory przy niewielkich wysiłkach skarży się na szybkie męczenie i duszność, może to manifestować się niskimi wartościami ciśnienia tętniczego. Głównym i najczęstszym objawem wskazującym na zaciskające zapalenie osierdzia jest jednak wypełnienie żył szyjnych. Tętno zazwyczaj jest przyspieszone, a w niektórych przypadkach występuje tzw. tętno paradoksalne, polegające na jego przyspieszeniu podczas wdechu.

Podczas badania brzucha lekarz może stwierdzić powiększenie wątroby, czasem występuje tzw. puchlina brzuszna (wodobrzusze), czyli obecność płynu w jamie otrzewnej. Nieleczone zaciskające zapalenie osierdzia prowadzi do stopniowego wyniszczenia organizmu związanego zarówno z upośledzeniem funkcji serca (tzw. kacheksja sercowa), jak i wątroby i innych części układu pokarmowego. Ponadto mogą występować objawy, takie jak bóle w klatce piersiowej (związane z uciskiem na naczynia wieńcowe) czy uczucie nierównej pracy serca (mogą one jednak sugerować całą gamę innych chorób, niekoniecznie kardiologicznych). U około 25% pacjentów występują zaburzenia rytmu pod postacią migotania przedsionków (20%) lub trzepotania przedsionków (5%). Ich wystąpienie w przebiegu zaciskającego zapalenia osierdzia może wskazywać na duże zaawansowanie choroby.

Co zrobić w przypadku wystąpienia objawów zapalenia osierdzia?

Objawy zapalenia osierdzia są niecharakterystyczne i mogą mieć rożne natężenie. Jeśli występuje nagły, silny ból w klatce piersiowej lub nasilona duszność, należy wezwać karetkę pogotowia.

W przypadku występowania łagodniejszych zaburzeń ze strony układu sercowo-naczyniowego lub innych objawów, należy zgłosić się do lekarza.

W jaki sposób lekarz ustala rozpoznanie zapalenia osierdzia?

Proces diagnostyczny w przypadku podejrzenia zapalenia osierdzia wymaga przeprowadzenia szczegółowego wywiadu i badania lekarskiego, wykonania badania elektrokardiograficznego (EKG), zdjęcia przeglądowego RTG klatki piersiowej, badania echokardiograficznego, tomografii komputerowej i/lub rezonansu magnetycznego serca, czasem także pobrania płynu z worka osierdziowego. Bardzo ważne jest ustalenie przyczyn zapalenia osierdzia, ponieważ wpływa to na dalsze postępowanie.

Badanie echokardiograficzne przezklatkowe (TTE) odgrywa znaczącą rolę w diagnostyce zapalenia osierdzia. Na jego podstawie można zidentyfikować istotne zmiany w osierdziu, dodatkowo pozwala wykluczyć inne procesy patologiczne (np. wady zastawek, ewentualne uszkodzenie mięśnia sercowego – kardiomiopatię, tamponadę, czyli gromadzenie się płynu w worku osierdziowym).

Badanie echokardiograficzne przezprzełykowe (TEE) dostarcza nieco więcej informacji na temat zapalenia osierdzia niż badanie przezklatkowe. Pozwala ono na lepszą ocenę grubości osierdzia w niektórych obszarach serca, aczkolwiek standardowymi badaniami w ocenie pogrubienia osierdzia nadal pozostają tomografia komputerowa (TK) oraz rezonans magnetyczny serca (MR). Nowoczesne aparaty TK cechują się wysoką rozdzielczością czasową i przestrzenną i oferują znaczną poprawę jakości badania w stosunku do aparatów starszych. Należy jednak pamiętać, że jest to badanie wykorzystujące dużą dawkę promieniowania jonizującego oraz wymagające podania środków cieniujących (przeciwwskazane są one u pacjentów z uczuleniem na kontrast, z niewydolnością nerek, z zaburzeniami czynności tarczycy oraz u kobiet w ciąży). Z drugiej strony jest to badanie bezbolesne, nieinwazyjne oraz co najważniejsze – dostarcza bardzo cennych informacji.

Rezonans magnetyczny serca w odróżnieniu od tomografii komputerowej daje możliwość oceny pracy serca w ruchu, służy również ocenie funkcji skurczowej i rozkurczowej serca.. Dodatkowe użycie paramagnetycznego środka kontrastowego, tzw. gadolinu daje kolejne możliwości diagnostyczne – pozwala rozpoznać nieprawidłowe masy w osierdziu, cechy procesu zapalnego lub obrzęku, umożliwia ocenę mięśnia sercowego pod kątem obecności zmian martwiczych, zapalnych i włóknistych.

Zapalenia osierdzia - metody leczenia

Leczenie zapalenia osierdzia zależy od jego przyczyny oraz ciężkości. Pacjenci, u których występuje duże ryzyko powikłań są przyjmowani do szpitala. Jeśli ryzyko powikłań jest małe, pacjent może być leczony ambulatoryjnie pod ścisłą kontrolą lekarza.

Leczenie obejmuje leczenie nieswoiste, czyli nieskierowane bezpośrednio na przyczynę choroby: kwas acetylosalicylowy, niesteroidowe leki przeciwzapalne, kolchicynę oraz glikokortykosteroidy. Ważne jest ograniczenie wysiłku fizycznego – w ostrym zapaleniu do czasu ustąpienia objawów i normalizacji stężenia CRP, zapisu EKG oraz echokardiogramu, a u sportowców co najmniej 3 miesiące.

Ponadto, zależnie od przyczyny, stosuje się leczenie swoiste, czyli skierowane na przyczynę choroby. Jeśli przyczyną jest infekcja bakteryjna (ropne zapalenie osierdzia), stosuje się antybiotyki, jeśli gruźlica – leki przeciwprątkowe. Jeśli zapalenie osierdzia jest powikłaniem innej choroby, np. nowotworu lub układowej choroby tkanki łącznej albo sarkoidozy, wtedy należy odpowiednio leczyć chorobę podstawową.

Czasem konieczne jest wykonanie płukania worka osierdziowego lub podawania leków bezpośrednio do worka osierdziowego.

Zaciskające zapalenie osierdza – leczenie

Nieleczone zaciskające zapalenie osierdzia jest chorobą postępującą. Tylko niewielka część pacjentów żyje wiele lat bez istotnego ograniczenia wydolności fizycznej lub istotnych uszkodzeń narządowych związanych z ciągłym zastojem krwi.

Głównym sposobem leczenia zaciskającego zapalenia osierdzia jest perikardiektomia, czyli operacyjne usunięcie części lub całego worka osierdziowego.

Chorzy nie powinni wykonywać ćwiczeń o umiarkowanej ani dużej intensywności ani uprawiać sportów wyczynowych.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie zapalenia osierdzia?

Rokowanie uzależnione jest od przyczyny zapalenia osierdzia. W najczęstszych, wirusowych zapaleniach jest dobre i zapalenie osierdzia ustępuje. Do nawrotu choroby dochodzi u około 30% chorych w ciągu 18 miesięcy od pierwszego epizodu ostrego zapalenia osierdzia. Zapalenie ropne nieleczone zawsze prowadzi do zgonu. Ropne i gruźlicze często prowadzi do powikłań – zapalenia zaciskającego i tamponady serca. Tamponada serca to stan, w którym w worku osierdziowym gromadzi się płyn, co ogranicza pracę serca (serce ma coraz mniej miejsca na prawidłowy skurcz i rozkurcz). Jest to stan nagły, zagrażający życiu.

Co trzeba robić po zakończeniu leczenia zaciskającego zapalenia osierdzia?

Należy przestrzegać zaleceń lekarza i zgłaszać się na wizyty i badania kontrolne. Należy pamiętać, że u niektórych osób zapalenie osierdzia może nawracać, dlatego ważne jest odpowiednie postępowanie.

25.05.2022
Zobacz także
  • Torbiel osierdzia
  • Gruźlica: przyczyny, objawy i leczenie
Wybrane treści dla Ciebie
  • Zapalenie okołoustne
  • Torbiel osierdzia
  • Ostre zapalenie gruczołu krokowego (prostaty)
  • Zapalenie naczyń siatkówki
  • Zapalenie żołędzi i napletka
  • Przewlekłe zapalenie gruczołu krokowego (prostaty)
  • Zanokcica
  • Wrodzone wady osierdzia
  • Międzybłoniak opłucnej, otrzewnej i osierdzia
  • Nakłucie worka osierdziowego
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta