Kleszcze. Co zrobić po ukłuciu przez kleszcza? Kiedy pojawia się rumień?


Klinika Pediatrii z Oddziałem Obserwacyjnym WUM

Kleszcze są ważnymi przenosicielami groźnych chorób zakaźnych. Im dłużej kleszcz tkwi w ciele, tym większe prawdopodobieństwo zakażenia. Kleszcza należy wyciągnąć jak najszybciej i obserwować miejsce ugryzienia. Jeśli pojawi się rumień, może to oznaczać boreliozę

Co to są kleszcze?

Kleszcze to stawonogi należące do rodziny pajęczaków z podgromady roztoczy (Acari). Służy im ciepły i wilgotny klimat półkuli północnej. Większość z około 900 występujących na świecie gatunków kleszczy żyje w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Globalne ocieplenie powoduje zwiększenie zasięgu występowania kleszczy.

Kleszcze są pasożytami zewnętrznymi kręgowców, drobnych gryzoni (myszy), zwierzyny płowej, bydła, koni, ptaków, rzadziej gadów. Człowiek jest dla nich żywicielem przypadkowym.

Cykl rozwojowy kleszcza obejmuje następujące stadia: jajo, larwa, nimfa, postać dorosła.

Samica może złożyć nawet 3 tys. jaj. Kleszcze żywią się krwią. Kleszcze z rodzaju Ixodes (Ixodidae) spożywają krew tylko trzy razy w życiu – przeistoczenie się w kolejną formę rozwojową wymaga zatem żerowania na trzech gospodarzach. Bez posiłku mogą żyć nawet do dwóch lat. Pełen cykl rozwojowy trwa około 2–3 lata.

Aktywność kleszczy zależy od temperatury otoczenia. W Polsce rozpoczyna się na przełomie marca/kwietnia, gdy temperatura przekroczy ok. 5°C. i trwa do października/listopada. Larwy – główna postać rozwojowa groźna dla człowieka – wykazują najwyższą aktywność od kwietnia/maja do października.

Kleszcze są ważnymi przenosicielami (wektorami) chorób zakaźnych. W czasie ssania krwi wstrzykują do tkanek żywiciela ślinę, która może zawierać różnorodne drobnoustroje chorobotwórcze – bakterie, wirusy i pierwotniaki. Możliwe jest przeniesienie więcej niż jednego drobnoustroju.

Choroby odkleszczowe, z których najważniejsze znaczenie epidemiologiczne ma borelioza (właściwie borelioza z Lyme) oraz kleszczowe zapalenie mózgu są zgłaszane przez cały rok.

Jak wygląda kleszcz?

W Polsce występuje 19 gatunków kleszczy. Zamieszkują one łąki, lasy, ogrody i parki. Najliczniej na pograniczu biotopów w okolicy ścieżek. Najczęściej spotykanym gatunkiem jest kleszcz pospolity (Ixodes ricinus). Jest ona także gatunkiem najczęściej atakującym człowieka.

zdjęcie kleszcz pospolity Ixodes ricinus
Kleszcz pospolity (Ixodes ricinus). Fot. pixabay.com

Dorosły kleszcz ma, podobnie jak pająk, 8 odnóży. Najczęściej występujący w Polsce gatunek, kleszcz pospolity mierzy przed pobraniem pokarmu (krwi) w zależności od stadium rozwojowego:

  • larwa – ok. 1 mm
  • nimfa – ok. 1,5 mm
  • dorosły – do 5 mm.

Po żerowaniu nimfa może osiągać 7 mm, a samica do 2 cm (jest dużo większa od samca).

Latające kleszcze

„Latający kleszcz” to potoczna nazwa strzyżaka sarniego (jeleniego), owada występującego w lasach, aktywnego od maja/czerwca do września/października. Strzyżak posiada skrzydła, które odrzuca po znalezieniu żywiciela. Jego ugryzienie jest bolesne, może wywołać reakcje alergiczne, zaczerwienienie w miejscu ukłucia oraz świąd. Strzyżak w przeciwieństwie do kleszcza nie przenosi boreliozy, może natomiast – tak jak kleszcz – zakazić człowieka tularemią.

Prawdziwe kleszcze są ślepe i nie latają ani nie skaczą. Cierpliwie czekają na spodniej powierzchni liści w pobliżu ścieżek na swojej ofiary, które wyczuwają wykrywając zwiększone stężenie CO2 w powietrzu, ciepłotę ciała oraz zapach.

Ukłucie przez kleszcza i rumień po nim

Aparat gębowy kleszcza umożliwia mu przecięcie skóry i przytwierdzenie do żywiciela. Służą do tego szczękoczułki oraz rurka zwana hypostomem. Pokrywające hypostom wyrostki (kolce) ustawione tyłem do kierunku wkłucia działają jak kotwica i stabilizują kleszcza w skórze. Niektóre gatunki wydzielają substancję (rodzaj cementu czy kleju), która tworzy kołnierz mocujący kleszcza w skórze. W trakcie wkłuwania kleszcze wydzielają substancje znieczulające.

Kleszcza należy usunąć jak najszybciej po zauważeniu. Im szybciej usuniemy kleszcza, tym mniejsze jest ryzyko zakażenia drobnoustrojami wywołującymi choroby przenoszone przez kleszcze. Ryzyko to zwiększa się znacząco po upływie 24 godzin od ugryzienia. Miejsce wkłucia należy umyć wodą z mydłem i zdezynfekować (np. 70-procentowym alkoholem lub jodyną), a następnie obserwować co najmniej przez miesiąc.

Zaczerwienienie skóry i odczyn zapalny to zwykła reakcja po ukłuciu. Powinna ustąpić w ciągu kilku dni. Zaczerwienienie, które pojawia się kilka dni po ukąszeniu i nie znika, tylko w miarę upływu czasu powiększa się, przybierając kształt pierścienia lub owalnej plamy otaczającej miejsce ukłucia przez kleszcza to prawdopodobnie rumień wędrujący – charakterystyczny objaw boreliozy (prawidłowa nazwa choroby to borelioza z Lyme).

Rumieniowi wędrującemu mogą towarzyszyć łagodne objawy ogólne: osłabienie, gorsze samopoczucie, gorączka i powiększenie okolicznych węzłów chłonnych. Nieleczony rumień wędrujący zwykle zanika samoistnie w ciągu 3–4 tygodni.

W razie wystąpienia rumienia wędrującego lub innych niepokojących objawów należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza, aby zdążył obejrzeć zmianę skórną, zanim zmieni się jej wygląd lub zniknie. Dobrze jest robić zdjęcia zmianie.

Rumień wędrujący stwierdza się, gdy średnica zaczerwienienia przekracza 5 cm (u dorosłych), ma ostre granice i stopniowo się powiększa (rumień może być jednolity lub w przejaśnieniem w środku). Nie wykonuje się wówczas badań serologicznych. Obecność rumienia wędrującego wystarcza do rozpoznania boreliozy i wiąże się z koniecznością rozpoczęcia antybiotykoterapii. Samoistny zanik rumienia wędrującego nie oznacza wyleczenia boreliozy. Brak rumienia wędrującego nie oznacza braku zakażenia. Rumień występuje u 30–50% zakażonych.

U 4–8% zakażonych występuje rumień wędrujący mnogi. Może on towarzyszyć rumieniowi pierwotnemu albo rozwijać się po jego ustąpieniu. Ma postać licznych – od kilku do kilkudziesięciu – małych przebarwień z przejaśnieniem w środku.

Jak wyciągnąć kleszcza?

Kleszcza należy usunąć mechanicznie, na przykład za pomocą pęsety z zakrzywionymi końcami, jak na zdjęciach. Najważniejsze jest uchwycenie kleszcza za główkę możliwie jak najbliżej skóry oraz nieuciskanie tułowia. Amerykańskie Centrum Kontroli i Zapobiegania Chorób (CDC, Centers for Disease Control and Prevention) poleca, by kleszcza usuwać, ciągnąc go prostopadle do skóry, bez ruchów rotacyjnych (sprzyjają oderwaniu lub zmiażdżeniu tułowia), w kierunku przeciwnym do ułożenia aparatu gębowego, stopniowo zwiększając siłę. Miejsce po usunięciu kleszcza należy odkazić, ręce i pęsetę starannie umyć.


Ryc. A-E. Za pomocą pęsety (najlepiej zakrzywionej) uchwyć kleszcza za główkę jak najbliżej skóry. Usuń kleszcza poprzez pociąganie go jednostajnym ruchem pionowo do góry.

Co zrobić, kiedy kleszcz pozostanie w skórze?

Istotna jest wielkość fragmentu kleszcza, którego nie udało się wyciągnąć. Pozostawienie w skórze tylko części aparatu gębowego, bez głowy, prawdopodobnie nie zwiększa istotnie ryzyka zakażenia chorobami przenoszonymi przez kleszcze, może jedynie podrażniać skórę. W takim przypadku można poprzestać na zdezynfekowaniu rany. Jeżeli natomiast w skórze pozostał większy fragment, którego nie potrafimy samodzielnie usunąć (pęsetą, ewentualnie jałową igłą – podobnie jak usuwa się drzazgę), warto zwrócić się o pomoc do lekarza.

Jak zapobiegać ukłuciom przez kleszcze? Co odstrasza kleszcze?

Metody zmniejszenia ryzyka ukąszenia przez kleszcze można podzielić na środowiskowe i indywidualne środki ochronne.

Działania środowiskowe polegają na zmniejszaniu liczebności populacji kleszczy występujących na danym terenie poprzez ograniczanie populacji zwierząt wolno żyjących, które są głównymi żywicielami kleszczy (m.in. gryzoni) oraz likwidowanie ulubionych siedlisk kleszczy. Ponieważ kleszcze są mało ruchliwe, skuteczne jest tworzenie przeszkód dla migracji ich żywicieli, np. odgradzanie siedlisk ludzkich położonych w pobliżu lasu. Do prostych działań, które utrudniają kleszczom rozwój należy regularne, niskie koszenie trawy wokół domów sąsiadujących z kompleksami leśnymi oraz usuwanie zarośli.

Sposoby ochrony osobistej:

  • unikanie terenów zwiększonego ryzyka, gdzie kleszcze występują często
  • szczelne osłonięcie skóry odpowiednim ubraniem (długie rękawy, wąskie mankiety, długie nogawki, wysokie skarpety naciągnięte na nogawki, buty z wysoką cholewką, czapka z daszkiem lub kapelusz)
  • stosowanie repelentów (środków odstraszających) zawierających DEET (N,N-dietylo-3-metylobenzamid), ikarydynę lub permetrynę.

W stosowaniu repelentów należy przestrzegać zaleceń producenta. Środki rozpyla się na ubranie i odsłoniętą skórę (z wyjątkiem twarzy oraz skóry chorobowo zmienionej czy zranionej) lub tylko na ubranie. Po powrocie do domu miejsca, na które stosowano repelent z DEET, czy ikarydyną trzeba umyć wodą z mydłem. Permetryna w kontakcie ze skórą ulega unieczynnieniu, stosuje się ją tylko na odzież.

Po każdym powrocie z terenów łąkowo-leśnych konieczna jest dokładna kontrola całej skóry, zwłaszcza pachwin, pach, okolic za małżowinami usznymi i fałdów skórnych. Zaleca się ubrania w jasnym kolorze – na jasnej odzieży łatwiej można zauważyć kleszcze.

W jaki sposób kleszcze rozpoznają swoje ofiary?

Kleszcze rozpoznają swoje ofiary po zapachu, ciepłocie ciała oraz wydychanym dwutlenku węgla. Kleszcze są mało mobilne. Larwy przebywają zwykle pod źdźbłami trawy, nimfy w zaroślach, a dojrzałe osobniki pod liśćmi drzew. Gdy wyczują ofiarę, przyczepiają się do niej lub biernie spadają. Na człowieku kleszcz szuka miejsca pokrytego cienką skórą, wilgotnego i dobrze ukrwionego – najczęściej wkłuwa się pod kolanami, pod pachami, na karku i u nasady włosów.

Choroby odkleszczowe

Chorobami przenoszonymi przez kleszcze (popularnie: odkleszczowymi) nazywa się choroby zakaźne, którymi ludzie zarażają się za pośrednictwem ukąszeń przez kleszcze pełniące rolę przenosicieli choroby.

Do najważniejszych chorób przenoszonych przez kleszcze należą:

  • na półkuli północnej - borelioza z Lyme, gorączka Q (rzadko, częściej przenoszona w skażonych odchodach), gorączka kleszczowa Kolorado, gorączka plamista Gór Skalistych, afrykańska gorączka odkleszczowa, krymsko-kongijska gorączka krwotoczna, tularemia, dur powrotny, babeszjoza, erlichioza (anaplazmoza), kleszczowe zapalenie mózgu, anaplazmozy bydła
  • w Polsce – przede wszystkim borelioza z Lyme i kleszczowe zapalenie mózgu, ponadto sporadycznie gorączka Q, tularemia, bartoneloza, babeszjoza, erlichioza (anaplazmoza) oraz riketsjozy z grupy gorączek plamistych.

Borelioza z Lyme

To wieloukładowa choroba wywołana przez krętki z rodzaju Borrelia obecne w ślinie zakażonych kleszczy. Do jej charakterystycznych objawów należą: rumień wędrujący, porażenie nerwu twarzowego, aseptyczne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, nabyte bloki serca, przewlekłe zapalenie stawów i korzeniowe zespoły bólowe.

Boreliozę rozpoznaje się na postawie objawów klinicznych – wyłącznie lub w połączeniu z dodatnimi wynikami badań serologicznych dowodzących obecności swoistych przeciwciał.

Podstawowe znaczenie w leczeniu ma wyeliminowanie zakażenia krętkami za pomocą antybiotyków.

Kleszczowe zapalenie mózgu

To choroba zapalna ośrodkowego układu nerwowego wywołana przez wirus kleszczowego zapalenia mózgu należący do rodziny Flaviviridae.

Przebiega zwykle dwufazowo z okresem pozornego zdrowienia. W pierwszej fazie przypomina grypę i objawia się złym samopoczuciem, narastającym osłabieniem, bólem głowy i mięśni kończyn oraz bólem gałek ocznych. Mogą wystąpić nudności, wymioty i bóle brzucha. W drugiej fazie pojawiają się objawy neurologiczne – zawroty głowy, sztywność karku, rozdrażnienie, nadwrażliwość na bodźce, zaburzenia świadomości aż po porażenia nerwów, niedowłady, zaburzenia czucia, mowy i połykania, śpiączkę.

Rozpoznanie zapalenia mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych jest możliwe dopiero w fazie objawów neurologicznych. Najważniejsze diagnostycznie jest badanie płynu mózgowo-rdzeniowego, który pobiera się poprzez nakłucie lędźwiowe. Badania obrazowe – komputerowe badanie tomograficzne głowy lub magnetyczny rezonans jądrowy – pozwalają uwidocznić ogniskowe zmiany zapalne i demielinizacyjne w mózgu i rdzeniu kręgowym, a badanie EEG zaburzenia elektrycznej czynności mózgu

Nie ma leku przyczynowego na kleszczowe zapalenie mózgu.

Skutecznym sposobem zapobiegania chorobie jest szczepienie.

Gorączka Q (gorączka kozia)

To bakteryjna choroba zakaźna zwierząt (bydła, owiec i kóz) wywołana przez Gram-ujemne pałeczki z rodzaju Coxiella. Człowiek może się nią zarazić przez wdychanie pyłu skażonego kałem, moczem lub mlekiem chorych zwierząt oraz za pośrednictwem kleszczy.

W łagodnej postaci przypomina grypę z gorączką utrzymującą się przez 1–2 tygodnie i dolegliwościami ze strony układu pokarmowego. W ciężkim przebiegu proces zapalny może objąć układ krążenia, układ oddechowy oraz wątrobę.

Badania pomocne w postawieniu rozpoznania to RTG klatki piersiowej, testy serologiczne, próby wątrobowe.

Chorobę leczy się antybiotykami.

Tularemia (gorączka królicza)

To choroba bakteryjna wywołana przez pałeczkę Francisella tularensis, którą przenoszą kleszcze oraz muchy jelenie (strzyżaki).

Do jej typowych objawów należą: gorączka, dreszcze, ból głowy, biegunka, wymioty, bóle mięśniowe i stawowe, czasem także plamiasta lub plamisto-grudkowa wysypka.

W celu potwierdzenia rozpoznania wykonuje się badania krwi oraz posiewy mikrobiologiczne.

W leczeniu stosuje się antybiotyki.

Bartoneloza (choroba kociego pazura)

To choroba zakaźna wywołana przez bakterie rodzaju Bartonella znana pod nazwą choroby kociego pazura. Na człowieka przenosi się zazwyczaj w wyniku podrapania przez zwierzęta (przede wszystkim młode koty), sporadycznie przez ukąszenia kleszczy.

Jej pierwszym objawem jest grudka lub krosta w miejscu zadrapania. Następnie dochodzi do powiększenia okolicznych węzłów chłonnych.

Rozpoznanie potwierdzają badania serologiczne.

W leczeniu stosuje się antybiotyk – azytromycynę.

Babeszjoza

To choroba, którą wywołują pierwotniaki z rodzaju Babesia, ich rezerwuarem są zwierzęta domowe i dziko żyjące: gryzonie, bydło, psy i koty, a wektorem – kleszcze.

Objawy są mało charakterystyczne: gorączka z dreszczami, zmęczenie, bóle głowy i mięśniowe, wzmożona potliwość, złe samopoczucie, niechęć do jedzenia, wymioty, bóle brzucha. W cięższym przebiegu mogą pojawić się: żółtaczka, oddawanie ciemnego moczu, zaburzenia oddychania, sztywność karku, śpiączka, niewydolność nerek i wątroby.

W diagnostyce wykorzystuje się ocenę mikroskopową krwinek czerwonych, a także badania molekularne (PCR) i serologiczne.

Leczenie polega na stosowaniu antybiotyków oraz leków działających na pierwotniaki.

Erlichioza

To choroba zakaźna, którą wywołują Gram-ujemne bakterie Anaplasma phagocytophilum. Źródłem zakażenia są kleszcze.

Do jej najczęstszych objawów należą: wysoka gorączka, dreszcze, bóle głowy, mięśni i stawów oraz wysypka.

Podstawą rozpoznania jest wykrycie morul (wtrętów w limfocytach i monocytach) w preparacie rozmazu krwi obwodowej lub szpiku kostnym, barwionych metodą Wrighta lub Giemsy.

W leczeniu stosuje się antybiotyki.

Riketsjozy z grupy gorączek plamistych

To choroby wywołane przez riketsje, Gram-ujemne bakterie – ich rezerwuar stanowią ssaki, a przenoszone są przez stawonogi (kleszcze, wszy, pchły, roztocza).

Riketsje powodują zapalenia naczyń, głównie małych tętnic i naczyń włośniczkowych.

Na zakażenie wskazuje triada objawów: gorączka, bóle głowy i wysypka, występujących wiosną lub latem.

Rozpoznanie stawia się na podstawie testów wykrywających przeciwciała, badań molekularnych lub mikroskopowych.

W leczeniu stosuje się antybiotyki aktywne wobec tzw. bakterii atypowych.

Lekarz specjalista pediatrii, medyny sportowej i chorób zakaźnych, wykładowca akademicki. Od 2015 roku kierownik Kliniki Pediatrii z Oddziałem Obserwacyjnym Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Pracuje też w Luxmed jako lekarz chorób zakaźnych i lekarz sportowy.
Ukończył wrocławską Akademię Medyczną oraz podyplomowe Studia Zarządzania i Oceny Technologii Medycznej na Uniwersytecie Jagiellońskim. Stypendysta Fogarthy Foundation oraz American-Austrian Foundation. Odbył staże w Niemczech, Szwajcarii, Austrii i USA.
Ekspert portali medycznych: DynaMed, Medycyna Praktyczna i Konsylium24.pl. Popularyzator wiedzy medycznej w Internecie, współtworzył portal „Pogromcy Mitów Medycznych”.
Wieloletni członek zarządu Polskiego Towarzystwa Wakcynologii, od 2018 roku prezes PTW. W pracy naukowej skupia się na chorobach zakaźnych dzieci, w tym zakażeniach wrodzonych, infekcjach układu oddechowego oraz szczepieniach ochronnych. Sekretarz Narodowego Komitetu WHO do spraw eliminacji odryróżyczki. Członek polskich i międzynarodowych towarzystw naukowych: Polskiego Towarzystwa Lekarzy Epidemiologów i Chorób Zakaźnych, Polskiego Towarzystwa Medycyny Sportowej, Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego, European Society for Paediatric Infectious Diseases (ESPID) i International Organisation of Sports Medicine (FIMS).
Autor kilku książek i ponad 200 publikacji naukowych.
02.06.2022
Zobacz także
  • Borelioza z Lyme
  • Anaplazmoza
  • Ochrona przed owadami w tropiku
Wybrane treści dla Ciebie
  • Czy zaczerwienienie w miejscu ukąszenia przez kleszcza może wskazywać na boreliozę?
  • Borelioza z Lyme
  • Kleszczowe zapalenie mózgu
  • Czy rumień wędrujący zawsze oznacza boreliozę?
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta