×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Błonica

dr hab. n. med. Ernest Kuchar
Klinika Pediatrii z Oddziałem Obserwacyjnym WUM

Co to jest błonica i jaki drobnoustrój ją wywołuje?

Błonica jest ostrą chorobą zakaźną wywołaną przez toksynę wytwarzaną przez Gram-dodatnią bakterię, maczugowca błonicy (Clostridium diphtheriae). Choroba szerzy się głównie drogą kropelkową. Źródłem zakażenia jest chory człowiek, ozdrowieniec lub nosiciel. Bakteria wnika do organizmu przez nos lub jamę ustną i kolonizuje błony śluzowe górnych dróg oddechowych, rzadziej błonę śluzową innych okolic lub skórę. Z tego powodu najczęstszymi postaciami błonicy są błonica gardła oraz błonica krtani, zwana dawniej krupem. Rzadziej dochodzi do zajęcia spojówek, ucha środkowego, błon śluzowych narządów płciowych albo zranionej skóry. Bakteria wytwarza toksynę, która wnika przez uszkodzone powłoki, dostaje się do krwiobiegu i może uszkadzać wiele różnych narządów wewnętrznych, takich jak: nerki, nadnercza, serce, wątroba i ośrodkowy układ nerwowy.

World Health Organization szacuje, iż zwiększenie na całym świecie odsetka osób szczepionych z 24% w 1980 roku do ponad 70% w 1990 roku zmniejszyło liczbę przypadków błonicy z około 98 tysięcy w 1980 roku do około 9 tysięcy w 2000 roku. W 2010 roku na całym świecie zarejestrowano jedynie około 4200 przypadków błonicy, co należy wiązać z zaszczepieniem przeciwko błonicy ponad 85% całej światowej populacji. W Polsce w latach 2011–2013 nie zgłoszono przypadków błonicy. Aktualnie ponad 100 zachorowań rocznie notuje się w krajach byłego Związku Radzieckiego (Ukraina, Kazachstan, Rosja), ponadto choroba występuje w Iranie, Iraku, Indiach, Mongolii i Syrii.

Co jest przyczyną błonicy?

Przyczyną błonicy jest zakażenie bakterią Corynebacterium diphtheriae, która została po raz pierwszy wyizolowana w 1884 roku przez Loefflera. Objawy błonicy wynikają wyłącznie z obecności białkowej toksyny błoniczej kodowanej przez faga (wirus bakteryjny). Szczepy maczugowca błonicy, które nie wytwarzają toksyny, wyjątkowo rzadko są przyczyną zakażeń. Możliwe jest zakażenie fagiem, wirusem, który koduje toksynę błoniczą innych ściśle spokrewnionych z Corynebacterium diphtheriae maczugowców, a mianowicie Corynebacterium ulcerans oraz Corynebacterium pseudotuberculosis, co sprawia, że i one mogą wytwarzać toksynę błoniczą i wywołać zachorowania na błonicę. Opisano już wiele przypadków zachorowań wywołanych przez zakażenie Corynebacterium ulcerans. Jedynym, istotnym epidemiologicznie gospodarzem dla Corynebacterium diphtheriae jest człowiek, podczas gdy Corynebacterium ulceransCorynebacterium pseudotuberculosis są często przenoszone na człowieka przez zwierzęta, w tym zwierzęta domowe.

Jak się objawia błonica?

Najczęstsza postać choroby, błonica gardła, objawia się umiarkowaną gorączką, bladością skóry, niezbyt nasilonymi bólami gardła, utrudnionym połykaniem, niewyraźną mową (tzw. mowa kluskowata), błoniastymi nalotami w gardle (białawo-szare błony rzekome) oraz silnym powiększeniem i tkliwością okolicznych węzłów chłonnych. Wokół nalotów śluzówka jest przekrwiona, a podczas prób odrywania nalotu krwawi. Obrzęk węzłów chłonnych powoduje charakterystyczny wygląd szyi – określa się go jako „szyja prokonsula” lub „szyja Nerona”. Wymienionym objawom towarzyszą cechy zatrucia organizmu czyli toksemii. Akcja serca jest znacznie przyspieszona, a tony serca głuche. Mogą wystąpić zaburzenia rytmu serca, a nawet zgon z powodu martwiczo-zapalnych zmian mięśnia sercowego. W cięższych przypadkach mogą także wystąpić porażenia mięśni.

Błonica krtani

Zwana też dławcem lub krupem, występuje u małych dzieci. Cechuje się zwężeniem szpary głośni przez obrzęk i naloty na strunach głosowych, co powoduje nasilającą się duszność, głośny, szczekający kaszel oraz narastającą chrypkę, która następnie przechodzi w bezgłos. Nieleczona błonica krtani prowadzi do uduszenia się dziecka.

Błonica nosa

Jest najlżejszą postacią choroby, która przebiega bez objawów zatrucia. Charakteryzuje się niewielkimi, często jednostronnymi zmianami na powierzchni błony śluzowej nosa, którym towarzyszy wyciek śluzowo-krwistego lub ropno-krwistego wysięku oraz nadżerki w nozdrzach i na powierzchni wargi górnej. Błonica nosa przebiega przewlekłe, co może prowadzić do rozprzestrzeniania się choroby. Zdrowienie jest długotrwałe.

Pozostałe postaci kliniczne choroby, na przykład błonica ucha lub skóry, występują bardzo rzadko.

Co robić w przypadku wystąpienia błonicy?

W przypadku podejrzenia błonicy należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza. Wszyscy chorzy na błonicę wymagają leczenia szpitalnego. Chociaż błonica występuje obecnie w Polsce bardzo rzadko, nieszczepione osoby wyjeżdżające w rejony endemiczne są narażone na realne ryzyko zakażenia. Dotyczy to w szczególności kobiet ciężarnych, osób z zaburzeniami odporności, w tym zakażonych HIV i osób po przeszczepieniu narządów.

Jak lekarz ustala diagnozę błonicy?

Podejrzenie błonicy można wysunąć na podstawie wywiadu: zakażenia jest ono związane z brakiem szczepień oraz pobytem w strefie endemicznego występowania choroby lub kontaktem z chorym przy braku odporności poszczepiennej. Objawami klinicznymi, które mogą naprowadzić na właściwe rozpoznanie są objawy toksemii – ciężki stan chorego przy stosunkowo niskiej gorączce. Podstawą pewnego rozpoznania błonicy jest wyizolowanie bakterii Corynebacterium diphteriae z wymazu pobranego od chorego.

Jakie powikłania może powodować błonica?

Błonica może przebiegać z różnym nasileniem i ciężkością. Błonica nosa, jako najlżejsza postać choroby, która przebiega bez objawów zatrucia, zwykle nie daje powikłań poza zmianami miejscowymi. Natomiast w ciężkich przypadkach choroby błonica prowadzi do rozwoju groźnych powikłań ze strony serca, nerek i układu nerwowego. Do zagrażających życiu powikłań błonicy należą: niedrożność dróg oddechowych, zapalenie mięśnia sercowego, zaburzenia rytmu serca i niewydolność serca. Poważnymi powikłaniami są także: porażenie podniebienia miękkiego, które pojawia się najczęściej po trzecim tygodniu choroby, porażenie mięśni gałki ocznej lub przepony, występujące zwykle po piątym tygodniu od wystąpienia błonicy wtórne infekcje bakteryjne, takie jak zapalenie płuc czy zapalenie ucha środkowego (częściej u dzieci i niemowląt) oraz zapalenie wsierdzia. Porażenie mięśni oddechowych może prowadzić do groźnej w skutkach niewydolności oddechowej. Śmiertelność w przebiegu błonicy wynosi około 5–10%, przy czym w przypadku dzieci w wieku poniżej 5 lat i u osób po 40. roku życia sięga 20%. Bez leczenia śmiertelność dochodzi do 50%.

Jak się leczy błonicę?

Błonica zawsze wymaga leczenia szpitalnego, które polega na podawaniu antytoksyny, surowicy zawierającej przeciwciała przeciwko toksynie błoniczej, oraz stosowaniu antybiotyków. Przy uzasadnionym podejrzeniu błonicy należy się pilnie zgłosić do lekarza, gdyż szybkie podanie antytoksyny decyduje o wyniku leczenia. Leczenie antybiotykami (np. penicyliną lub erytromycyną) ma znaczenie drugorzędne. Ponadto leczenie polega na odpoczynku, leczeniu podtrzymującym (wyrównywanie zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej i zaburzeń krzepnięcia) i objawowym (leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe). W przypadku błonicy krtani konieczna jest intubacja lub tracheotomia, które ratują życie choremu poprzez udrożnienie dróg oddechowych. Długotrwale unieruchomieni chorzy wymagają profilaktyki żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej oraz prowadzenia gimnastyki oddechowej. Chorzy z zaburzeniami oddechowymi mogą wymagać wspomagania oddychania.

Czy jest możliwe całkowite wyleczenie?

Całkowite wyleczenie błonicy jest możliwe w przypadkach, które przebiegają bez powikłań (np. błonicy skóry). Objawy kliniczne choroby ustępują najczęściej samoistnie w ciągu kilku dni. Jeżeli dojdzie do uszkodzenia mięśnia sercowego, pozostanie to trwałym następstwem błonicy.

Co trzeba robić po zakończeniu leczenia?

Jeżeli błonica przebiegała bez powikłań, zwykle należy jedynie prowadzić oszczędzający tryb życia do czasu powrotu dobrego samopoczucia. W przypadkach powikłań poprawa stanu zdrowia może wymagać długotrwałej rehabilitacji i nie ma gwarancji pełnego powrotu do zdrowia.

Jak można zapobiegać błonicy?

Zapobieganie błonicy polega na powszechnym stosowaniu szczepień ochronnych. W Polsce powszechne szczepienia przeciwko tężcowi i błonicy wprowadzono w latach 60. XX wieku. Obecnie w Polsce dostępna są szczepionki pojedyncze przeciwko błonicy, skojarzone szczepionki przeciw błonicy i tężcowi, skojarzone szczepionki przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi. W ramach Programu Szczepień Ochronnych wszystkie dzieci w Polsce obowiązkowo otrzymują szczepionkę przeciwko błonicy (skojarzona szczepionka przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi) w 1., 2., 6. i 14. roku życia, a dodatkowo młodzieży podaje się w 19. roku życia skojarzoną szczepionkę przeciwko błonicy i tężcowi. Dzieciom, u których stwierdzono przeciwwskazania do podania szczepionki przeciwko krztuścowi, podaje się skojarzoną szczepionkę przeciwko błonicy i tężcowi. Osobom bez aktualnych szczepień, które miały kontakt z chorym na błonicę, podaje się szczepionkę pojedynczą przeciwko błonicy lub skojarzoną szczepionkę przeciwko błonicy i tężcowi (szczepienie poekspozycyjne).

05.06.2017
Zobacz także
  • Szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi
Wybrane treści dla Ciebie
  • Krztusiec
  • Cholera
  • Pastereloza
  • Rzekomobłoniaste zapalenie jelit
  • Zakażenie gronkowcowe
  • Szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi
  • Sepsa i wstrząs septyczny
  • Dżuma
  • Tężec
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta