×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Zakażenia meningokokowe, sepsa meningokokowa

dr hab. n. med. Ernest Kuchar
Klinika Pediatrii z Oddziałem Obserwacyjnym WUM

Co to są meningokoki?

Meningokok, czyli dwoinka zapalenia opon mózgowych (łac. Neisseria meningitidis), jest Gram-ujemną, wewnątrzkomórkową bakterią, której jedynym rezerwuarem jest człowiek. Bakterie kolonizują nosogardło i wykrywa się je u około 10% zdrowych ludzi mimo braku jakichkolwiek objawów klinicznych. Ze względu na skład polisacharydowy otoczki bakterie z rodzaju Neisseria meningitidis dzielą się na 13 grup serologicznych: A, B, C, D, X, Y, Z, E29, W135, H, I, K oraz L. Najistotniejsze pod względem chorobotwórczości są meningokoki należące do serogrup A, B, C, W135 oraz Y.

Co to są zakażenia meningokokowe?

Jako zakażenia meningokokowe określa się wszystkie choroby wywołane przez chorobotwórcze dwoinki zapalenia opon. Przebieg kliniczny zakażeń meningokokowych jest zróżnicowany: od niegroźnego zapalenia gardła, po ciężki wstrząs kończący się zgonem (sepsa piorunująca, zespół Waterhouse’a i Friderichsena). Zakażenie jest przenoszone wśród ludzi drogą kropelkową. Zdecydowana większość, około 60–90% zachorowań, występuje u dzieci i młodzieży. Najczęściej obserwuje się zagrażające życiu ropne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, rzadziej sepsę, natomiast bardzo rzadko meningokoki są przyczyną zakażeń o łagodniejszym przebiegu, takich jak zapalenie płuc czy zapalenie gardła. Okres wylęgania zakażeń meningokokowych wynosi zwykle 2–10 dni, a chorzy mogą zarażać do 24 godzin od rozpoczęcia leczenia.

Co to jest inwazyjna choroba meningokokowa?

Inwazyjna choroba meningokokowa jest najczęstszą postacią zakażeń meningokokowych – ciężką, gwałtownie postępującą chorobą bakteryjną wywołaną przez wtargnięcie dwoinek zapalenia opon do prawidłowo jałowych miejsc organizmu, takich jak krew i ośrodkowy układ nerwowy. Inwazyjna choroba meningokokowa zwykle przebiega jako sepsa (posocznica), ropne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub sepsa z równoczesnym zapaleniem opon. Typowymi objawami inwazyjnej choroby meningokokowej są: gorączka, wybroczyny, plamica i zaburzenia hemodynamiczne.

Jakie czynniki sprzyjają zachorowaniom na chorobę meningokokową oraz szerzeniu się zakażeń?

Przebywanie w miejscach zatłoczonych, takich jak żłobki, przedszkola, internaty i koszary, mieszkanie w dużych skupiskach i rodzinach są najczęstszymi czynnikami ryzyka zakażenia meningokokami. Ryzyko zakażenia domowego jest większe w pierwszym tygodniu po kontakcie. Do indywidualnych czynników ryzyka należą: upośledzona odporność, w tym niedobory składowych dopełniacza, zakażenie HIV, brak śledziony, cukrzyca i niedożywienie. Większość osób narażonych na kontakt z meningokokami staje się ich bezobjawowymi nosicielami, czyli nie występują u nich jakiekolwiek objawy choroby. Nosiciele stanowią główne źródło dalszego rozprzestrzeniania się drobnoustrojów, ponieważ badania epidemiologiczne wykazały, że większość chorych na inwazyjną chorobę meningokokową nie miała kontaktu z innymi chorymi na chorobę inwazyjną. Występowanie bezobjawowego nosicielstwa różni się między populacjami i zmienia się w czasie. Na terenach nieendemicznych częstość występowania nosicielstwa wynosi 15%, a na terenach endemicznych może sięgać 80% populacji.

Chociaż inwazyjne zakażenia meningokokowe występują w zdecydowanej większości sporadycznie (97% zachorowań stanowią izolowane zachorowania), to zachorowanie w środowisku zwiększa ryzyko zachorowania około 800–1000-krotnie wśród osób będących w bliskim kontakcie i może doprowadzić do wybuchu lokalnego ogniska epidemicznego. Szacuje się, że podczas epidemii choruje 1 osoba na 1000–5000 osób skolonizowanych. Indywidualne czynniki ryzyka mogą znacznie zwiększać podatność na zachorowanie. Ze względu na dużą śmiertelność inwazyjnej choroby meningokokowej, sięgającą aż 9–12% (a w przypadku sepsy do 80%), ryzyko zachorowania po bliskim kontakcie z chorym uważa się za duże. Z tego powodu osoby z bliskiego otoczenia chorego na inwazyjną chorobę meningokokową powinny profilaktycznie przyjąć skuteczny lek przeciwbakteryjny, który zlikwiduje ewentualne nosicielstwo meningokoków w nosie i gardle – wstępny konieczny warunek rozwoju zakażenia inwazyjnego.

Jak często występuje choroba meningokokowa?

Zakażenia meningokokowe występują na całym świecie u osób w każdym wieku, jednak najczęściej u dzieci w pierwszych latach życia (od 3 miesięcy do 2–5 lat). Drugi szczyt liczby zachorowań dotyczy młodzieży i młodych dorosłych (15–24 lata). Do czynników ryzyka sprzyjających rozwojowi choroby należą – poza wiekiem – niedobory odporności (niedobór składników dopełniacza, czynnościowy i anatomiczny brak śledziony), zamieszkiwanie w akademiku oraz podróże na tereny endemiczne. Co roku na świecie występuje około 500 000 przypadków i ponad 50 000 zgonów z powodu inwazyjnej choroby meningokokowej. Zapadalność jest bardzo zróżnicowana. W Europie choroba jest rzadka (około 1,1/100 000 mieszkańców) i wywoływana głównie przez serogrupy B i C, natomiast w Afryce epidemie regularnie wywołują serogrupy A i W135. W czasie epidemii zapadalność może sięgać 1% populacji (1000/100 000). Epidemie występują głównie w „pasie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych” (meningitis belt), obszarze rozciągającym się na południe od Sahary. Rozpoczynają się w porze suchej i kończą wraz z nadejściem pory deszczowej. Główną przyczyną są meningokoki serogrupy A.

W Polsce zgłaszanych jest rocznie około 300 przypadków inwazyjnej choroby meningokokowej. Przeważają zachorowania wywołane przez meningokoki należące do serogrupy B (około 60% przypadków, głównie u małych dzieci) oraz serogrupy C. Pozostałe serogrupy występują rzadko (W135 około 3%, grupa Y około 4%).

Jakie powikłania może powodować choroba meningokokowa?

Poza wysoką śmiertelnością, która sięga 30% w przypadku sepsy przebiegającej bez zajęcia ośrodkowego układu nerwowego, około 10% w sepsie meningokokowej z zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych oraz kilka procent w ropnym zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych, najgroźniejsze są powikłania neurologiczne. Do trwałych powikłań ropnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych należą: wodogłowie, padaczka, głuchota, porażenia ruchowe oraz upośledzony rozwój umysłowy. Najczęstszymi powikłaniami sepsy są zmiany zatorowo-zakrzepowe, których następstwem może być martwica dystalnych części kończyn i blizny skórne. Do czynników zwiększających ryzyko rozwoju powikłań należą: wiek (ryzyko powikłań zwiększa się z wiekiem), brak śledziony oraz zaburzenia odporności typu humoralnego (zależnej od przeciwciał).

Jak się leczy chorobę meningokokową?

Leczenie choroby meningokokowej zawsze wymaga hospitalizacji, a często musi być prowadzone na oddziale intensywnej opieki medycznej. Polega ono na podawaniu antybiotyków oraz intensywnej terapii i leczeniu podtrzymującym: wyrównywaniu zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej i zaburzeń krzepnięcia, podaniu leków działających objawowo (leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe). Długotrwale unieruchomieni chorzy wymagają profilaktyki żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej oraz gimnastyki oddechowej. U chorych z zaburzeniami oddychania stosuje się wspomaganie oddychania.

Jak lekarz ustala rozpoznanie choroby meningokokowej?

Podejrzenie choroby meningokokowej można wysunąć na podstawie wywiadu: czynnikiem sprzyjającym zakażeniu jest brak szczepień oraz pobyt w strefie endemicznego występowania choroby lub ognisku zachorowań. Objawami klinicznymi, które mogą naprowadzić na właściwe rozpoznanie są wybroczyny widoczne na skórze. Podstawą pewnego rozpoznania zakażenia meningokokowego jest wyizolowanie bakterii z krwi, płynu mózgowo-rdzeniowego lub moczu, ewentualnie w wymazie z nosogardła, co jednak wymaga różnicowania z nosicielstwem.

Czy jest możliwe całkowite wyleczenie?

Całkowite wyleczenie choroby meningokokowej jest możliwe w przypadkach, które przebiegają bez powikłań. Pod wpływem antybiotyków i leczenia objawowego objawy kliniczne choroby najczęściej ustępują w ciągu kilku dni. Jeżeli dojdzie do uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego lub martwicy niedokrwionych końcowych części kończyn, pozostanie to trwałym następstwem choroby meningokokowej.

Co robić w przypadku wystąpienia choroby meningokokowej?

Wszyscy chorzy na chorobę meningokokową wymagają leczenia szpitalnego. Chociaż choroba meningokokowa występuje w Polsce dosyć rzadko, nieszczepione osoby wyjeżdżające w rejony endemiczne – zwłaszcza do Afryki Subsaharyjskiej (pas zapalenia opon – meningitis belt), Arabii Saudyjskiej i Indii – są narażone na realne ryzyko zachorowania. W razie podejrzenia zachorowania na chorobę meningokokową należy się zatem pilnie zgłosić do lekarza, a w razie ciężkich, szybko narastających objawów – wezwać pogotowie ratunkowe. Dotyczy to wszystkich chorych niezależnie od wieku i ogólnego stanu zdrowia – nawet młodzi, zdrowi dorośli mogą umrzeć na sepsę meningokokową.

Co trzeba robić po zakończeniu leczenia?

Jeżeli choroba meningokokowa przebiegała bez powikłań i została wyleczona, zwykle wymaga jedynie oszczędzającego trybu życia do czasu powrotu pełni dobrego samopoczucia. W przypadku powikłań poprawa stanu zdrowia może wymagać długotrwałej rehabilitacji i nie gwarantuje pełnego powrotu do zdrowia.

Jak można zapobiegać chorobie meningokokowej?

Zapobieganie chorobie meningokokowej polega na stosowaniu szczepień ochronnych, unikaniu kontaktów z chorymi oraz stosowaniu chemioprofilaktyki poekspozycyjnej czyli przyjęciu antybiotyków po kontakcie z chorym.

Kto powinien zastosować chemioprofilaktykę poekspozycyjną po kontakcie z chorym na inwazyjną chorobę meningokokową?

Antybiotyk powinny przyjąć profilaktycznie wszystkie osoby, które w ciągu ostatnich 7–14 dni przed zachorowaniem miały bliski kontakt z chorym trwający ponad 8 godzin oraz osoby, które miały nawet krótkotrwały bezpośredni kontakt z wydzieliną z górnych dróg oddechowych chorego:

  • domownicy – jak najszybciej od momentu wystąpienia zachorowania, najlepiej w ciągu pierwszych 24 godzin,
  • osoby, które pozostają w bliskiej zażyłości z chorym (np. partnerzy seksualni),
  • osoby, które spały w tej samej sypialni, co chory (np. uczniowie i studenci w internacie lub domu studenckim, żołnierze w koszarach),
  • bezpośredni towarzysze wspólnej podróży trwającej >8 godzin (np. podróżujący w tym samym przedziale w pociągu, jednym samochodem lub zajmujący sąsiednie miejsca w samolocie),
  • osoby, które miały bezpośredni, choćby krótkotrwały kontakt z wydzielinami z dróg oddechowych chorego przed podaniem mu antybiotyku (np. lekarze przeprowadzający resuscytację usta–usta, intubację i odsysanie).

Chemioprofilaktykę należy zastosować przed upływem 2 tygodni od wystąpienia zachorowania, później jest ona prawdopodobnie nieskuteczna. Osobom narażonym zaleca się zastosowanie chemioprofilaktyki bez wcześniejszego wykonywania posiewów z nosogardła.

Nie zaleca się chemioprofilaktyki osobom, które jedynie przez chwilę rozmawiały z chorym, mijały się z nim na korytarzu, podawały mu rękę lub podróżowały z nim tym samym pojazdem krócej niż przez 8 godzin – o ile nie zachodzi dodatkowe narażenie wynikające z innego rodzaju bliskiego kontaktu.

Kiedy zaleca się poekspozycyjne szczepienia przeciwko meningokokom?

Szczepienia poekspozycyjne stosuje się w razie wybuchu ogniska zachorowań. Stosuje się wówczas szczepionki koniugowane przeciwko meningokokom grupy C lub należącym do grup A, C, W, Y, które zmniejszają nosicielstwo meningokoków i przerywają transmisję chorobotwórczych drobnoustrojów, co pozwala wygasić ognisko epidemiczne. Warunkiem skuteczności jest dopasowanie szczepionki do grupy serologicznej odpowiedzialnej za wywołanie zachorowań. Decyzję o akcji szczepień w zagrożonej populacji (np. nastolatków) na danym terenie podejmuje Wojewódzki Inspektor Sanitarny. Służby sanitarno-epidemiologiczne zajmują się także opracowaniem epidemicznym ogniska zachorowań. Szczepienie może być uzupełnieniem chemioprofilaktyki u osób, które miały kontakt z chorym. Szczepienia należy przeprowadzić możliwie szybko (natychmiast) po ekspozycji, chociaż nieznana jest ich skuteczność w profilaktyce poekspozycyjnej inwazyjnej choroby meningokokowej.

Jakie szczepionki przeciwko meningokokom są dostępne w Polsce?

W Polsce dostępne są szczepionki przeciwko meningokokom grupy C, grupy B, oraz grup A, W135 i Y. Pod względem składu szczepionki meningokokowe można podzielić na starszej generacji, rzadko już stosowane szczepionki polisacharydowe, nowsze szczepionki koniugowane, które zawierają oczyszczone polisacharydy otoczki skoniugowane z białkiem nośnikowym, oraz najnowsze – białkowe szczepionki rekombinowane przeciwko meningokokom grupy B. Szczepienia przeciwko meningokokom stanowią według PSO 2022 szczepienia zalecane, czyli są wykonywane na koszt pacjenta.

05.06.2017
Zobacz także
  • Sepsa i wstrząs septyczny
Wybrane treści dla Ciebie
  • Zakażenia wywołane przez pałeczki Yersinia (jersinioza)
  • Nosacizna
  • Zakażenia Haemophilus influenzae
  • Bruceloza
  • Biegunki wywołane przez szczepy z rodzaju Shigella (szigeloza, czerwonka bakteryjna)
  • Szczepienie przeciwko meningokokom
  • Biegunki wywołane przez pałeczki Salmonella (salmonellozy)
  • Dur brzuszny
  • Bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
  • W jaki sposób można zarazić się paciorkowcem z grupy B?
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta