Co to jest czerwonka bakteryjna i jakie są jej przyczyny?
Czerwonka bakteryjna jest chorobą zakaźną przewodu pokarmowego wywoływaną przez bakterie z rodzaju Shigella. Stanowi ona problem zdrowotny przede wszystkim w krajach rozwijających się. Bakteria występuje w przewodzie pokarmowym osób zakażonych, skąd może dostawać się do gleby lub wody, a także na powierzchnie, np. w toaletach.
Czerwonka zaliczana jest do tzw. chorób brudnych rąk. Transmisja zakażenia odbywa się poprzez przeniesienie bakterii na skórze rąk lub przedmiotach do jamy ustnej (droga fekalno-oralna), przez skażony pokarm i wodę, potencjalnie również drogą określonych kontaktów seksualnych. Czerwonką bakteryjną można zakazić się podczas pływania w skażonej wodzie. Owady, jak np. mucha domowa, mogą również przenosić bakterie Shigella. Badania wskazują, że około 10 komórek bakteryjnych wystarcza, by wywołać chorobę. Czynnikiem chorobotwórczości bakterii Shigella są toksyny wytwarzane przez bakterie w przewodzie pokarmowym.
Jak często występuje czerwonka bakteryjna?
Czerwonka bakteryjna nie jest obecnie powszechnym zakażeniem w Europie. W Polsce w latach 2012–2014 odnotowywano od 10 do 50 zachorowań rocznie. Częstość hospitalizacji wynosiła 53–85%. Wśród grup zwiększonego ryzyka zakażenia Shigella są dzieci w żłobkach, osoby z chorobami przewlekłymi przebywające w instytucjach opieki długoterminowej (np. domy opieki społecznej, zakłady opiekuńczo-lecznicze), osoby zakażone HIV, mężczyźni utrzymujący kontakty seksualne z innymi mężczyznami, więźniowie, osoby przebywające w zatłoczonych, zaniedbanych higieniczne warunkach socjalno-bytowych. Ryzyko nabycia zakażenia bakterią Shigella w Polsce jest małe. Czerwonka bakteryjna stanowi zagrożenie dla podróżnych udających się przede wszystkim do krajów strefy tropikalnej i rozwijających się.
Jak się objawia czerwonka bakteryjna?
Objawy zakażenia bakteriami z rodzaju Shigella pojawiają się zwykle od 1 do 3 dni od ekspozycji. Początkowo zwykle pojawia się gorączka, do której szybko dołączają się objawy ze strony przewodu pokarmowego: nudności, wymioty, jadłowstręt, kurczowe bóle brzucha, uczucie parcia na stolec, ostra wodnista biegunka. W miarę rozwoju choroby pojawia się biegunka z domieszką śluzu i krwi.
W badaniu lekarz może zazwyczaj stwierdzić przyspieszony oddech i przyspieszoną czynność serca, obniżone ciśnienie tętnicze, suchość błony śluzowej jamy ustnej i skóry (cechy odwodnienia), ból podczas badania palpacyjnego brzucha.
Objawy zazwyczaj utrzymują się około tygodnia, po czym samoistnie mogą ustąpić. Groźne są przede wszystkim powikłania czerwonki bakteryjnej. Odwodnienie spowodowane ostrą biegunką, uogólniony stan zapalny i toksyny bakteryjne prowadzić mogą do uszkodzenia naczyń krwionośnych lub ostrej niewydolności nerek. Uszkodzenie nerek z towarzyszącą niedokrwistością, małopłytkowością i zaburzeniami krzepnięcia (tzw. zespół hemolityczno-mocznicowy) stanowią jedno z najgroźniejszych powikłań zakażeń Shigella. Czerwonka bakteryjna może przebiegać również pod postacią posocznicy (sepsy). W przypadku powikłanego przebiegu choroby mogą wystąpić objawy neurologiczne, takie jak bóle głowy, senność i drgawki, ponadto zapalenia stawów, cewki moczowej, spojówek, mięśnia sercowego, uszkodzenie wątroby.
Co robić w przypadku wystąpienia objawów czerwonki bakteryjnej?
Czerwonka bakteryjna jest ostrą chorobą przewodu pokarmowego prowadzącą dość szybko do odwodnienia. Chory z objawami czerwonki bakteryjnej zazwyczaj wymaga leczenia szpitalnego. W przypadku podejrzenia zachorowania na czerwonkę bakteryjną (np. po podróży) należy pilnie zgłosić się do lekarza rodzinnego. Wystąpienie objawów nasilonego odwodnienia, trudności z oddychaniem, objawów neurologicznych, biegunki z krwią lub ostrego bólu brzucha wymaga wezwania pogotowia ratunkowego lub udania się na szpitalny oddział ratunkowy.
W jaki sposób lekarz ustala rozpoznanie czerwonki bakteryjnej?
Bakterie z rodzaju Shigella wywołują objawy zapalenia przewodu pokarmowego podobne do powodowanych przez inne bakterie, jednak przebieg choroby zwykle jest cięższy i wiąże się z powikłaniami. Rozpoznanie czerwonki bakteryjnej na podstawie objawów klinicznych jest niemożliwe. Konieczne jest wykonanie badań laboratoryjnych. Materiałem do badań jest kał lub wymaz z odbytu. W czerwonce bakteryjnej powikłanej posocznicą (sepsą) bakterie można wykryć we krwi. W czerwonce bakteryjnej przebiegającej z odwodnieniem ważne jest kontrolowanie parametrów funkcji nerek i równowagi wodno-elektrolitowej.
W Polsce istnieje obowiązek zgłaszania zachorowań na czerwonkę bakteryjną do stacji sanitarno-epidemiologicznych.
Jakie są metody leczenia czerwonki bakteryjnej?
W razie rozpoznania u chorego czerwonki bakteryjnej lekarz zaleci odpowiedni antybiotyk oraz leczenie wspomagające. Czerwonka bakteryjna jest chorobą samoograniczającą się, w związku z czym nie każdy pacjent wymaga podawania antybiotyku. Antybiotykoterapia jest wskazana u osób w podeszłym wieku, obciążonych dodatkowymi chorobami przewlekłymi, niedożywionych, chorych z niedoborami odporności (np. zakażeniem HIV, chorobami nowotworowymi), osób mających kontakt zawodowy z żywnością, pracowników opieki zdrowotnej, nauczycieli szkolnych i wychowawców z domów opieki, dzieci uczęszczających do przedszkola lub szkoły. Stan kliniczny części z tych osób może wymagać hospitalizacji. W krajach rozwiniętych, w których czerwonka bakteryjna występuje sporadycznie, większość ekspertów zaleca leczenie antybiotykiem każdej osoby, u której w posiewie kału stwierdzono wzrost bakterii Shigella z uwagi na korzyści dla tzw. zdrowia publicznego. Takie postępowanie skraca czas trwania choroby oraz ogranicza wydalanie bakterii z kałem, co zmniejsza ryzyko transmisji choroby na kolejne osoby.
W leczeniu czerwonki bakteryjnej niezbędne jest leczenie dietetyczne (dieta płynna, łatwostrawna) oraz wspomagające w postaci leków przeciwgorączkowych, przeciwbiegunkowych oraz nawadniania doustnego lub dożylnego (kroplówka). W czerwonce bakteryjnej z biegunką krwotoczną należy stosować leki przeciwgorączkowe na bazie paracetamolu, unikać leków przeciwgorączkowych zawierających ibuprofen ze względu na ryzyko nasilenia krwawienia. Z leków przeciwbiegunkowych zastosowanie mają preparaty o działaniu adsorpcyjnym zapewniające dodatkowo mechaniczną osłonę błony śluzowej jelit zawierające, np. diosmektyt lub taninian żelatyny.
W biegunce spowodowanej czynnikiem zakaźnym, a więc także w czerwonce bakteryjnej, nie należy stosować leków przeciwbiegunkowych hamujących perystaltykę, czyli loperamidu. Zahamowanie perystaltyki powoduje gromadzenie się bakterii i ich toksyn w przewodzie pokarmowym. Konsekwencją współdziałania tych czynników może być zagrażająca życiu niedrożność porażenna przewodu pokarmowego. W zaburzeniach żołądkowo-jelitowych bardzo ważną kwestię stanowi odpowiednie nawodnienie. Preferowane jest zawsze nawodnienie doustne odpowiednimi płynami nawadniającymi dostępnymi w aptekach (oral rehydratation solutions – ORS) zawierającymi odpowiednie stężenie glukozy i soli mineralnych. Nawodnienie dożylne jest zalecane w przypadku niemożności przyjmowania płynów doustnych.
Czy możliwe jest całkowite wyleczenie czerwonki bakteryjnej?
Czerwonka bakteryjna jest chorobą całkowicie wyleczalną. Objawy choroby mogą ustąpić samoistnie w ciągu 7–10 dni. Zwykle jednak po potwierdzeniu zakażenia bakteriami Shigella zaleca się antybiotykoterapię. Prawidłowe funkcje trawienne przewodu pokarmowego powinny powrócić w ciągu kilku tygodni, przez ten czas zaleca się łatwostrawną dietę. Nosicielstwo bakterii w przewodzie pokarmowym po przebytej infekcji wynosi około 3–4 tygodnie. Rokowanie w czerwonce bakteryjnej jest dobre pod warunkiem wczesnego rozpoznania, co pozwala ograniczyć częstość występowania powikłań choroby. Śmiertelność w czerwonce bakteryjnej wynosi poniżej 1%. Jednak w przypadku zakażeń najgroźniejszym gatunkiem Shigella dysynteriae śmiertelność w krajach Dalekiego i Środkowego Wschodu oszacowano na 15–25%.
Co trzeba robić po zakończeniu leczenia czerwonki bakteryjnej?
Po wyleczeniu niepowikłanej czerwonki bakteryjnej zazwyczaj nie ma potrzeby pozostawania pod kontrolą lekarską lub wykonywania badań kontrolnych. Gdy na czerwonkę bakteryjną choruje osoba pracująca w branży spożywczej i gastronomicznej, opiece medycznej, nauczyciele i inne osoby zatrudnione w żłobkach, przedszkolach i szkołach, uczniowie szkół oraz studenci szkół wyższych kształcących się w branżach wymienionych powyżej, przed dopuszczeniem do pracy lub nauki osoba taka powinna uzyskać 2 ujemne posiewy kału w kierunku bakterii Shigella. Jest to obowiązek ustawowy, podyktowany względami epidemiologicznymi i ma na celu zabieganie dalszemu szerzeniu się zakażenia. Nosicielstwo bakterii z rodzaju Shigella po przebyciu czerwonki bakteryjnej może utrzymywać się nawet miesiąc, dlatego aby zapobiegać szerzeniu się zakażenia osoby chore lub nosiciele muszą bezwzględnie przestrzegać higieny rąk, nie powinny przygotowywać posiłków dla innych osób lub korzystać z basenów publicznych. W szpitalach, żłobkach, przedszkolach lub domach opieki personel, który wykonuje zabiegi higieniczne przy podopiecznych nie powinien uczestniczyć w przygotowywaniu i podawaniu posiłków.
Co robić, aby uniknąć zachorowania na czerwonkę bakteryjną?
Przestrzeganie podstawowych zasad higieny, prawidłowe mycie rąk, przygotowywanie i przechowywanie żywności jest kluczowe w zapobieganiu zachorowaniom na czerwonkę bakteryjną. W krajach rozwiniętych, w tym w Polsce, ryzyko zakażenia bakteriami z rodzaju Shigella jest małe. Dominującym sposobem transmisji bakterii jest droga kontaktowa przez zanieczyszczone ręce, przedmioty (np. klamki w toaletach), żywność. Osoby podróżujące do krajów o dużej częstości występowania zakażeń bakteriami z rodzaju Shigella powinny spożywać żywność przetworzoną termicznie, nie stosować lodu do napojów, spożywać owoce i warzywa umyte, obrane i najlepiej ugotowane. Należy pamiętać, że w krajach rozwijających się zanieczyszczona woda jest najczęstszym źródłem infekcji.
