Czym są riketsjozy i jakie są ich przyczyny?
Riketsjozy to choroby wywołane przez riketsje, namnażające się wewnątrzkomórkowo bakterie. Rezerwuarem riketsji są ssaki, na których pasożytują określone wektory - stawonogi (kleszcze, wszy, pchły, roztocza). Człowiek jest przypadkowym żywicielem riketsji, z wyjątkiem duru wysypkowego epidemicznego. Po zakażeniu dochodzi do rozsiewu bakterii drogą krwi. Riketsje powodują zapalenia naczyń, głównie małych tętnic i naczyń włośniczkowych. Indukuje to proces krzepnięcia krwi w naczyniach i prowadzi do ich niedrożności. Dotyczy to przede wszystkim naczyń skóry, mięśnia sercowego, mięśni szkieletowych, ośrodkowego układu nerwowego i nerek. Objawy kliniczne i powikłania zakażeń riketsjami są w dużej mierze konsekwencją tego zjawiska.
U ludzi choroby wywołują następujące riketsje:
- Rickettsia prowazekii - dur wysypkowy (dur epidemiczny, tyfus plamisty), przenoszony przez wesz ludzką, rezerwuarem riketsji i źródłem zakażenia jest człowiek; do zakażenia dochodzi w czasie żerowania wszy na skórze lub poprzez wtarcie kału wszy w uszkodzoną skórę
- Rickettsia typhi - dur endemiczny (dur mysi), przenoszony przez pchły, rezerwuarem riketsji są szczury, myszy, koty
- Rickettsia acari - ospa riketsjowa, przenoszona przez określone roztocza, rezerwuarem riketsji są gryzonie
- Rickettsia conori - gorączka guzkowa śródziemnomorska, izraelski dur kleszczowy, gorączka astrachańska, indyjski dur kleszczowy, kenijski dur kleszczowy, przenoszone przez określone gatunki kleszczy, rezerwuarem riketsji są różne ssaki
- Rickettsia rickettsii - gorączka guzkowa Gór Skalistych, przenoszona przez określone gatunki kleszczy, rezerwuarem są różne ssaki kopytne i gryzonie
- Rickettsia slovaca - TIBOLA (limfadenopatia odkleszczowa), przenoszona przez określone gatunki kleszczy, rezerwuarem są różne ssaki kopytne i gryzonie
- Anaplasma phagocytophilum - anaplazmoza granulocytarna, przenoszona przez określone gatunki kleszczy, rezerwuarem riketsji są różne ssaki kopytne i gryzonie
Jak często występują riketsjozy?
Riketsjozy w Polsce występują sporadycznie. Co roku odnotowuje się 3-5 zachorowań, głównie na gorączki guzkowe. Ostatnio nie rejestrowano zachorowań na dur epidemiczny wysypkowy, którego epidemia dotknęła Europę w XX w. w czasie wojen światowych. Dury epidemiczny wysypkowy i endemiczny mogą występować na całym świecie. Szerzeniu się tych chorób sprzyjają złe warunki socjoekonomiczne, zawszenie, zamieszkiwanie, przebywanie w zatłoczonych pomieszczeniach, złe warunki sanitarno-higieniczne, zimna pora roku. Obecnie obszary endemicznego występowania duru wysypkowego obejmują Afrykę, Azję, Amerykę Środkową i Południową. Specyficzność gatunkowa żywicieli i wektorów riketsji wywołujących gorączki guzkowe odpowiada za zróżnicowane rozmieszczenie geograficzne. Przypadki ospy riketsjowej są odnotowywane na całym świecie, najczęściej w USA, Rosji, Chorwacji, na Ukrainie i w Afryce Południowej. Gorączka guzkowa Gór Skalistych występuje w obu Amerykach. W Europie, w basenie Morza Śródziemnego, szacuje się, że 1-15% populacji ludzkiej miało kontakt z patogenem wywołującym gorączkę guzkową śródziemnomorską. Pojedyncze zachorowania na TIBOLA potwierdzono w Europie, w tym także w Polsce.
Jak się objawiają riketsjozy?
Dury
Okres inkubacji w durze wysypkowym epidemicznym i durze endemicznym wynosi około 7-14 dni od ugryzienia przez wesz lub pchłę. Objawami charakterystycznymi choroby są: gorączka, bóle głowy, bóle mięśniowe, wysypka skórna, początkowo plamista, następnie plamisto-grudkowa, zlewna, pojawiająca się na tułowiu po około 5 dniach od wystąpienia gorączki. Objawom tym towarzyszą kaszel, dreszcze, nudności, szum w uszach, głuchota, zaburzenia świadomości, zaburzenia stanu psychicznego. Objawy zwykle utrzymują się do około 2 tygodni. Przebieg duru endemicznego jest zwykle łagodniejszy.
W badaniu lekarz stwierdzić może podwyższoną ciepłotę ciała, charakterystyczne zmiany skórne i zaburzenia świadomości różnego stopnia. W powikłanych przypadkach lekarz może stwierdzić między innymi zmiany podczas osłuchiwania serca i płuc, powiększoną wątrobę i śledzionę, krwawienie z przewodu pokarmowego.
Gorączki guzkowe
Okres inkubacji w gorączkach guzkowych wynosi około 7-14 dni od kontaktu z wektorem (kleszcze, roztocze). Objawami charakterystycznymi choroby są: gorączka, plamista wysypka skórna pojawiająca się po 2-6 dniach od wystąpienia gorączki, czarna zmiana martwicza skóry w miejscu ugryzienia przez kleszcza/roztocze. Objawom tym towarzyszy powiększenie regionalnych węzłów chłonnych, bóle głowy, bóle mięśniowo-stawowe, dreszcze. Wysypka i gorączka rzadziej występują w TIBOLA. Objawy zwykle utrzymują się do około 1-3 tygodnie. Gorączki guzkowe mają przebieg od łagodnego do ciężkiego ze śmiertelnością nawet do 20% w gorączce guzkowej Gór Plamistych.
W badaniu lekarz stwierdzić może podwyższoną ciepłotę ciała, charakterystyczne zmiany skórne, powiększone węzły chłonne. W powikłanych przypadkach lekarz może stwierdzić między innymi zaburzenia świadomości, zmiany podczas osłuchiwania serca i płuc, powiększoną wątrobę i śledzionę, krwawienie z przewodu pokarmowego.
Anaplazmoza granulocytarna
Objawy anaplazmozy nie są charakterystyczne. Okres inkubacji w anaplazmozie wynosi około 7 dni od ugryzienia przez kleszcza. Objawami charakterystycznymi choroby są: gorączka z dreszczami, bóle głowy bole mięśniowe. Objawom tym towarzyszy kaszel, dreszcze, nudności, wymioty, zaburzenia świadomości, utrata apetytu. Wysypka skórna na tułowiu nie jest stałym objawem, początkowo jest plamista, następnie plamisto-grudkowa, zlewna, krwotoczna.
W badaniu lekarz stwierdzić może podwyższoną ciepłotę ciała, powiększoną wątrobę i śledzionę, zmiany skórne, zaburzenia świadomości różnego stopnia, zmiany podczas osłuchiwania serca i płuc, czasem krwawienie z przewodu pokarmowego.
Co robić w przypadku wystąpienia objawów riketsjozy?
W przypadku podejrzenia choroby z grupy riketsjoz (wywiad epidemiologiczny podróży do krajów endemicznego występowania, pogryzienie przez stawonogi będące wektorami, obraz kliniczny) wskazana jest pilna konsultacja w poradni specjalistycznej (chorób zakaźnych, chorób tropikalnych) lub na odpowiednim oddziale.
W jaki sposób lekarz ustala rozpoznanie riketsjozy?
Na podejrzenie riketsjozy wskazuje triada objawów: gorączka, bóle głowy i wysypka, występujące wiosną lub latem. Pewne rozpoznanie riketsjoz na podstawie obrazu klinicznego jest niemożliwe. Konieczne jest potwierdzenie badaniami laboratoryjnymi. Testy wykrywające przeciwciała przeciw określonym gatunkom riketsji mają ograniczoną przydatność w ostrej fazie zakażenia, dodatnie wyniki pojawiają się zazwyczaj w 2. tygodniu choroby, dlatego leczenie rozpoczyna się na podstawie objawów klinicznych. Badania molekularne wykrywające materiał genetyczny DNA riketsji umożliwiają wcześniejsze potwierdzenie rozpoznania. W szybkiej diagnostyce znaczenie ma metoda mikroskopowego wykrywania riketsji w wycinkach skórnych ze zmian.
Jakie są metody leczenia riketsjozy?
W leczeniu riketsjoz stosuje się antybiotyki aktywne wobec tzw. bakterii atypowych. Leczenie trwa zwykle 7-10 dni. W postaciach powikłanych może zachodzić konieczność przedłużenia antybiotykoterapii.
Czy możliwe jest całkowite wyleczenie riketsjozy?
Spektrum przebiegu riketsjoz jest uzależnione od gatunku bakterii, powikłań i stanu odporności gospodarza. Do wystąpienia powikłań predysponuje zaawansowany wiek, alkoholizm, zaburzenia odporności. Najczęściej występujące powikłania to ostra niewydolność nerek, niewydolność oddechowa, udary mózgu, zakrzepica żył głębokich, krwawienia z przewodu pokarmowego. Rzadziej występuje zapalenie stawów, zapalenie układu nerwowego, czy niewydolność wielonarządowa prowadząca do śmierci chorego. Śmiertelność w riketsjozach, wynosi w zależności od typu choroby: 1-4% w przypadku duru endemicznego, 20% gorączki guzkowej Gór Skalistych, nawet do 50% w przypadku duru epidemicznego.
Co trzeba robić po zakończeniu leczenia riketsjozy?
Pacjent powinien pozostawać pod regularną kontrolą lekarską do czasu ustąpienia objawów i całkowitej rekonwalescencji. W przypadku trwałych powikłań (np. kardiologicznych, neurologicznych) chory powinien być objęty stałą kontrolą specjalistyczną.
Co robić, aby uniknąć zachorowania na riketsjozy?
Osoby podróżujące w rejony endemiczne powinny zwrócić uwagę na unikanie ekspozycji na wektory przenoszące riketsje (głównie kleszcze, ale też wszy i pchły). Zaleca się unikanie kontaktu ze zwierzętami przenoszącymi kleszcze, pchły i wszy (gryzonie, psy, koty, kozy, owce, bydło). Należy również stosować repelenty i często sprawdzać skórę, usuwając ewentualne kleszcze.
