Niepłodność jest zaburzeniem, które w obecnych czasach spotyka coraz większą liczbę par. Ze względu na globalny rozmiar problemu Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zalicza obecnie niepłodność do chorób cywilizacyjnych. W przeciwieństwie do bezpłodności, jest ona odwracalnym stanem. O występowaniu niepłodności można powiedzieć, gdy kobieta przez 12 miesięcy regularnego współżycia (co najmniej 2–4 razy w tygodniu) bez zabezpieczenia nie zachodzi w ciążę. Problem niepłodności dotyczy obojga partnerów – przyczyny niepłodności mogą leżeć zarówno po stronie mężczyzny, jak i kobiety, mniej więcej w równych proporcjach.
Najczęstszą żeńską przyczyną niepłodności jest niedrożność jajowodów oraz zaburzenia hormonalne, które prowadzą do nieprawidłowości w procesie owulacji. Niedrożność jajowodów może być wynikiem przebytych stanów zapalnych w obrębie miednicy lub przebytych operacji. Wachlarz możliwości prowadzących do zaburzeń owulacji jest ogromny. Do zachwiania równowagi hormonalnej skutkującej brakiem jajeczkowania mogą doprowadzić zaburzenia odżywiania, nadmierny stres, nadmierna aktywność fizyczna, uszkodzenia i dysfunkcje okolicy podwzgórzowo-przysadkowej, zespół policystycznych jajników (PCOS), przedwczesna niewydolność jajników (POI), a także hiperprolaktynemia. Problemy z płodnością wynikają niekiedy z nieleczonej endometriozy lub nieprawidłowej budowy narządu rodnego.
Niepłodność męska wynika w głównej mierze z nieprawidłowej jakości nasienia. Do takiego stanu może doprowadzić przegrzewanie jąder, noszenie zbyt obcisłej bielizny, prowadzenie niezdrowego stylu życia oraz stosowanie używek. Inną przyczyną jest mechaniczne uszkodzenie jąder oraz powikłania chorób zapalnych toczących się w obrębie narządów płciowych męskich.
W wielu przypadkach przyczyny niepłodności nie udaje się ustalić ze względu na ograniczony dostęp niektórych badań. Należą do nich nieprawidłowości genetyczne lub zaburzenia funkcjonowania komórek jajowych i/lub plemników, nieprawidłowości zarodków, zaburzenia immunologiczne czy też niewyjaśnione problemy w mechanizmach związanych z zagnieżdżaniem się zapłodnionej komórki jajowej w jamie macicy.
Niepłodność w populacji jest dużym problemem, szacuje się, że dotyczy 10–16% par, co przekłada się na ponad milion par w Polsce. Wydaje się, że liczba kobiet i mężczyzn, których dotknie problem niemożności zajścia w ciążę będzie stopniowo wzrastała w kolejnych latach, między innymi ze względu na coraz późniejsze podejmowanie decyzji o rodzicielstwie.
W przypadku niemożności zajścia w ciążę mimo prób para powinna zgłosić się do lekarza w celu rozpoczęcia diagnostyki. Diagnostykę należy podjąć u kobiet poniżej 35. roku życia po roku regularnego współżycia, u kobiet powyżej 35. roku życia po 6 miesiącach, natomiast u pań powyżej 40 lat – jak najszybciej. Należy badać równolegle oboje partnerów. Kompleksową diagnostyką zajmują się poradnie leczenia niepłodności, niektóre badania można wykonać u lekarza rodzinnego lub swojego ginekologa. Dodatkowo warto udać się na konsultację psychologiczną lub podjąć psychoterapię, gdyż problemy natury psychicznej mogą skutecznie utrudniać zajście w ciążę. Już na samym początku drogi diagnostycznej i terapeutycznej należy zadbać o zmianę stylu życia – ograniczenie lub rezygnacja ze spożywania alkoholu, rzucenie palenia, wdrożenie prawidłowo zbilansowanej diety i zadbanie o regularną aktywność fizyczną oraz odpowiednio długi sen.
Diagnostyka niepłodności powinna być kompleksowa, a badaniom powinni poddać się oboje partnerzy. Poszukiwania warto rozpocząć od oceny nasienia. Badanie ejakulatu ma na celu określenie jego objętości, prawidłowości w ilości plemników, ich ruchliwości, żywotności struktury, należy je przeprowadzić po 2–7 dniach abstynencji seksualnej. Nieprawidłowy wynik badania należy powtórzyć po okresie około miesiąca. Ważne, by w czasie, w którym partner będzie oddawać próbkę ejakulatu do laboratorium, był zdrowy. Równolegle powinno się rozpocząć diagnostykę niepłodności u partnerki. U kobiet miesiączkujących regularnie (co 21–35 dni, z podobnym odstępem) i kobiet, u których potwierdzono brak zaburzeń owulacji najważniejszym badaniem jest histerosalipingografia (HSG) – obrazowa ocena jajowodów po podaniu kontrastu, zwana potocznie badaniem drożności jajowodów. Badanie przeprowadza się w pierwszej połowie cyklu, polega na podaniu kontrastu do jamy macicy i wykonaniu zdjęcia rentgenowskiego miednicy, które uwidacznia rozchodzenie się substancji z jamy macicy przez jajowody do jamy brzusznej.
Pacjentki z nieregularnymi miesiączkami w pierwszej kolejności powinny wykonać badania hormonalne: stężenie hormonów folikulotropowego (FSH) i luteinizującego (LH), estradiolu, testosteronu, tyreotropowego (TSH). U takich kobiet w poszukiwaniu przyczyn nieprawidłowości pomocne wydaje się wykonywanie badań ultrasonograficznych (USG) monitorujących obecność owulacji, zaplanowanych przez lekarza w kilkudniowych odstępach. Po ustaleniu dnia przypuszczalnej owulacji wykonuje się również (ok. 7 dni po wykonaniu USG) oznaczenie stężenia progesteronu we krwi.
W przypadku podejrzenia endometriozy, wad anatomicznych macicy wystąpić konieczność przeprowadzenia zabiegów diagnostycznych – laparoskopii lub histeroskopii. Podczas laparoskopii ginekolog dostaje się do wnętrza jamy brzusznej za pomocą specjalnie do tego przeznaczonych narzędzi, wykorzystując niewielką kamerę przez 3 drobne otwory w powłokach ciała (brzuch), co pozwala na obejrzenie narządu rodnego i jego nieprawidłowości. Histeroskopia jest natomiast zabiegiem wykorzystującym naturalny otwór ciała – pochwę oraz kanał szyjki macicy.
Leczenie niepłodności dobiera się na podstawie przyczyny, która ją wywołała i zawsze rozpoczyna terapię od najtańszych i najmniej inwazyjnych metod. W większości przypadków podstawowe postępowanie w postaci monitorowania owulacji i wyznaczania dni odpowiednich do współżycia, dających wysokie szanse na zapłodnienie, leczenia hormonalnego zaburzeń owulacji lub zastosowania niewielkich zabiegów chirurgicznych korygujących zaburzenia anatomiczne uniemożliwiające zajście w ciążę przynosi pożądane rezultaty.
W około 20% przypadków, które nie reagują na leczenie konieczne jest zastosowanie technik wspomaganego rozrodu – in vitro (IVF) lub inseminacji.
Sukces terapeutyczny w postaci zakończenia starań o ciążę powodzeniem nie oznacza, że kolejne starania o dziecko nie przyniosą problemów, dlatego warto kontynuować wypracowane zdrowe nawyki dotyczące stylu życia oraz poddawać się regularnym kontrolom.