Próchnica to choroba zębów, w przebiegu której dochodzi od demineralizacji zęba i rozkładu jego tkanek twardych. Jakie są przyczyny i przebieg tego procesu? Czy i jak można zapobiegać próchnicy?
Fot. pixabay.com
Czynniki żywieniowe sprzyjające wystąpieniu próchnicy
Najbardziej niekorzystnym czynnikiem jest obecność cukrów w spożywanym pokarmie. Spożywanie węglowodanów zawartych w produktach żywnościowych i napojach przyczynia się do obniżenia wartości pH w jamie ustnej, co zapoczątkowuje proces demineralizacji szkliwa.
Należy podkreślić, że nie wszystkie cukry działają w taki sam sposób. Szczególnie niekorzystne działanie mają cukry proste: glukoza i fruktoza oraz wybrane dwucukry: sacharoza i maltoza. To one najszybciej przekształcają się w kwasy. Z kolei zawarte w nabiale laktoza i galaktoza w mniejszym stopniu wykazują działanie próchnicotwórcze (inaczej kariogenne). Inną korzyścią związaną ze spożywaniem produktów nabiałowych jest to, że zawierają one także wapń i fosfor, które neutralizują kwasy w jamie ustnej i zapobiegają niszczeniu szkliwa. Udowodniono także, że znacznie bardziej kariogenne są produkty zawierające sacharozę i jednocześnie skrobię (np. słodka bułka) niż zawierające tylko sacharozę oraz napoje zawierające cukry (np. słodzone napoje gazowane lub soki owocowe).
Cukry złożone są mniej szkodliwe niż cukry proste, ale także one mogą zapoczątkować procesy próchnicotwórcze, zwłaszcza przy niedostatecznej higienie jamy ustnej.
Warto wiedzieć, że istnieją także produkty kariostatyczne, czyli takie, które nie wywołują próchnicy. Zalicza się do nich między innymi świeże warzywa, mięso, ryby, jaja, zieloną herbatę, a nawet gorzką czekoladę (spożywaną w umiarkowanych ilościach).
Inne istotne czynniki
Aby nie borykać się z problemem próchnicy warto pamiętać także o innych czynnikach. Jednym z nich jest częstotliwość spożywanych posiłków, czy też konsystencja spożywanego produktu, gdyż wpływa ona na czas kontaktu danej potrawy z powierzchnią zęba. Z tego punktu widzenia najgorsze są produkty lepkie, takie jak gumy rozpuszczalne, żelki, suszone owoce itp.
Istotną sprawą jest także kolejność spożywania poszczególnych pokarmów i sposób łączenia produktów żywnościowych. O ile to możliwe, posiłek powinno się rozpoczynać od produktów kariogennych, a zakończyć produktem o właściwościach kariostatycznych.
Dieta, choć bardzo istotna, nie jest jedynym czynnikiem, który decyduje o tym, czy u danej osoby pojawi się próchnica czy nie. Na wystąpienie choroby ma wpływ chociażby obecność bakterii płytki nazębnej. Najbardziej niebezpieczne są bakterie mające zdolność do przyczepiania się do twardych tkanek zębów, a więc tworzące tak zwaną płytkę nazębną. Bakterie te także wytwarzają kwasy, które wiążą i wypłukują pierwiastki istotne dla utrzymania zdrowych zębów: wapń, fosfor i fluor.
O podatności na rozwój próchnicy decyduje także twardość zęba, jego budowa anatomiczna oraz ewentualne nieprawidłowości w ustawieniu zębów. Istotna jest również ilość wydzielanej śliny, gdyż ma ona działanie ochronne: oczyszcza zęby z pozostałości spożytych pokarmów, neutralizuje kwasy powstające na płytce nazębnej oraz przyspiesza proces remineralizacji szkliwa. Proces neutralizacji kwaśnego środowiska przez ślinę po spożyciu różnych produktów może przebiegać z różną intensywnością: na przykład po spożyciu sacharozy wynosi około 40 minut, a w przypadku produktów skrobiowych z dodatkiem sacharozy – do 2 godzin.
Istotne jest także to, aby po ostatnim dużym posiłku (kolacji) i umyciu zębów nie spożywać już żadnych pokarmów ani płynów zawierających cukry. Jest to podyktowane faktem, że w czasie snu znacznie zmniejsza się ilość wydzielanej śliny, co utrudnia neutralizację kwaśnego środowiska w jamie ustnej. Ponadto mniej szkodliwe jest spożywanie produktów zawierających cukier podczas głównego posiłku niż pomiędzy posiłkami.
Przeciwpróchnicowe działanie ksylitolu u dzieci
Ksylitol jest alkoholem cukrowym, który jest pozyskiwany z brzozy, buku, owsa, kukurydzy lub wytłoków trzciny cukrowej. Naturalnie występuje on także w niektórych owocach i warzywach. Dodawany jest także do wielu produktów żywnościowych (cukierków, żelków, lizaków, gum do żucia) oraz środków profilaktycznych (m.in. płynów do płukania jamy ustnej, past do zębów, nitek dentystycznych). Wykazuje on efekt przeciwpróchnicowy, ponieważ nie jest metabolizowany przez bakterie powodujące próchnicę (bakterie kariogenne).
W 2015 roku ukazało się stanowisko polskich ekspertów dotyczące zasad żywienia dzieci i młodzieży w aspekcie zapobiegania chorobie próchnicowej, w którym wskazano, na możliwość wprowadzenia do diety ksylitolu jako substytutu cukru. To z kolei ma zapobiegać rozwojowi ubytków próchnicowych.
Podobne stanowisko w tej sprawie ma Amerykańska Akademia Stomatologii Dziecięcej, która popiera stosowanie ksylitolu u dzieci z grupy umiarkowanego i zwiększonego ryzyka próchnicy. Ksylitol należy spożywać co najmniej 2 razy dzienne, nie przekraczając dawki 8 g.
U dzieci poniżej 4. roku życia rekomenduje się ksylitol w formie syropu przyjmowanego w ilości 3–8 g/dzień w dawce podzielonej, a u dzieci powyżej czwartego roku życia zaleca się tą samą dawkę, ale rekomendowane są już inne odpowiednie dla wieku produkty, takie jak guma do żucia, cukierki do ssania, rozpuszczalne tabletki czy żelki.
Piśmiennictwo:
- Guideline on xylitol use in caries prevention. AAPD guideline. Reference manual, 2014; 36 (6): 175–178
- Jarosz M. (red.): Praktyczny podręcznik dietetyki. Warszawa, 2010
- Olczak-Kowalczyk D., Jackowska T., Czerwionka-Szaflarska M., Książyk J., Szostak-Węgierek D., Kaczmarek U.: Stanowisko polskich ekspertów dotyczące zasad żywienia dzieci i młodzieży w aspekcie zapobiegania chorobie próchnicowej. Nowa Stomatol., 2015; 20 (2): 81–91
- Policy on the use of xylitol in caries prevention. AAPD guidelines. Refrerence manual, 2014; 36 (6): 45–47