Czy zespół zmęczonych nadnerczy rzeczywiście istnieje?

Wprawdzie zespół zmęczonych nadnerczy jest powszechnie opisywany na wielu portalach internetowych, a nawet w popularnych czasopismach i książkach, to jednak dotychczas nie został uznany za rzeczywistą jednostkę chorobową przez żadne światowe towarzystwo endokrynologiczne, nie ma bowiem dowodów naukowych na jego istnienie.

Fot. pixabay.com

Charakterystyka zespołu zmęczonych nadnerczy

Niski poziom energii i uczucie długotrwałego zmęczenia należą do najczęstszych powodów, dla których pacjenci szukają pomocy w gabinecie lekarza pierwszego kontaktu. Termin „zmęczenie nadnerczy” (ang. adrenal fatigue) jest stosunkowo często wykorzystywany przez lekarzy, dietetyków, trenerów personalnych, naturopatów, pracowników ochrony zdrowia oraz środki masowego przekazu do opisania domniemanego stanu spowodowanego chronicznym narażeniem na stresujące sytuacje życiowe [1].

Po wpisaniu frazy „zmęczone nadnercza” w najpopularniejszą obecnie wyszukiwarkę internetową ukazuje się ponad 130 tysięcy wyników, a liczne witryny internetowe przedstawiają różnorodne strategie radzenia sobie z omawianym zespołem. Uwzględniają przy tym zmiany w codziennym stylu życia oraz sugerowaną suplementację diety.

Teoria zmęczonych czy też wypalonych nadnerczy zakłada, że przewlekła ekspozycja na czynniki stresogenne, w tym emocjonalne, psychiczne i fizyczne może się potencjalnie przyczyniać do nadmiernej eksploatacji gruczołów nadnerczowych, co ostatecznie w niektórych przypadkach prowadzi do ich niewydolności funkcjonalnej. Zwolennicy koncepcji zmęczonych czy wypalonych nadnerczy twierdzą, że u milionów ludzi na świecie gruczoły nadnerczowe są niedostatecznie aktywne z powodu powtarzających się regularnie stresorów życiowych. Stanowi to przyczynę występowania licznych niespecyficznych objawów, jak między innymi: drażliwość, lęk, uczucie wyczerpania, dolegliwości żołądkowo-jelitowe, bóle głowy, osłabienie, brak satysfakcji życiowej, chroniczne zmęczenie, „mgła mózgowa”, spadek odporności, bezsenność, trudności z zasypianiem, wybudzanie się w nocy, silne pragnienie słodkich i/lub słonych przekąsek, ból stawów, alergie, problemy skórne oraz przyrost masy ciała [1-3]. Propagatorzy idei wypalonych nadnerczy są ponadto przekonani, że większe prawdopodobieństwo rozwoju tego zaburzenia istnieje u osób wykonujących stresującą pracę, przy czym podatni są zwłaszcza pracownicy zmianowi, pracujący studenci oraz samotni rodzice z małymi dziećmi, a także osoby nadużywające alkoholu lub narkotyków. Wielu potencjalnych pacjentów z objawami zespołu zmęczonych nadnerczy decyduje się na przyjmowanie różnorodnych, nieprzetestowanych suplementów diety lub innych nieznanych preparatów, często po konsultacji z lekarzami czy też specjalistami w dziedzinie medycyny alternatywnej. Ma to rzekomo na celu wzmocnienie kondycji psychofizycznej organizmu i poprawę codziennego radzenia sobie z bodźcami stresogennymi [3, 4].

Z całą pewnością teorie dotyczące upośledzenia czynności kory nadnerczy jako przyczyny słabej kondycji psychofizycznej organizmu są kuszące, ponieważ umożliwiają całkowite wyleczenie lub znaczącą poprawę stanu zdrowia po zastosowaniu dostępnych strategii, w tym określonych suplementów diety. Najczęściej sugeruje się, że u danej osoby występuje zespół wypalonych nadnerczy wyłącznie na podstawie samych objawów. Swoją drogą te objawy występują relatywnie powszechnie i są niespecyficzne, co oznacza, że można je rozpoznać w obrazie klinicznym wielu chorób, a niektóre z nich stwierdza się nawet w przebiegu normalnego czy też intensywnego trybu życia. Wprawdzie zespół zmęczonych nadnerczy jest powszechnie opisywany na wielu portalach internetowych, a nawet w popularnych czasopismach i książkach, to jednak dotychczas nie został uznany za rzeczywistą jednostkę chorobową przez żadne światowe towarzystwo endokrynologiczne, nie ma bowiem dowodów naukowych na jego istnienie [1, 2]. Choć z drugiej strony warto zauważyć, że entuzjaści tej idei zalecają swoim pacjentom zmianę nawyków żywieniowych na bardziej prozdrowotne, zwiększenie tygodniowej aktywności fizycznej, uregulowanie pory snu, rzucenie palenia, a także ograniczenie spożycia alkoholu i innych używek, czyli takie ingerencje dotyczące stylu życia, które u praktycznie każdej osoby przyczyniają się do poprawy samopoczucia psychofizycznego oraz stanu zdrowia. Zaleca się jednak zachować ostrożność w przypadku przyjmowania jakichkolwiek nieznanych i nieprzebadanych preparatów w celu wspomagania leczenia rzekomo niewydolnych nadnerczy, zwłaszcza zaś tych, które nie zostały zalecone przez lekarza endokrynologa [2].

Zespół zmęczonych nadnerczy – przegląd fachowego piśmiennictwa

Dotychczas w relatywnie niewielu publikacjach naukowych podejmowano omawianą tematykę. W badaniu z udziałem 160 mieszkańców Arabii Saudyjskiej w przedziale wiekowym 15.–22. roku życia stwierdzono, że poziom aktywności fizycznej oraz czynniki środowiskowe i społeczne w różny sposób wpływają na stan tzw. zmęczenia nadnerczy poprzez zmiany w stężeniu hormonów nadnerczowych [5]. Co ciekawe, zaobserwowano, że reaktywność stanu zmęczenia nadnerczy jest wrażliwa na wyższy poziom aktywności fizycznej oraz niekorzystne czynniki środowiskowe i społeczne.

W 2016 roku w czasopiśmie „BMC Endocrine Disorders” ukazała się pierwsza systematyczna praca przeglądowa, autorstwa brazylijskich naukowców z Federalnego Uniwersytetu w Sao Paulo, której celem była weryfikacja, czy istnieją dowody naukowe na istnienie zespołu zmęczonych nadnerczy [1]. W niniejszej publikacji uwzględniono 58 badań naukowych, które spełniły odpowiednie kryteria włączenia do przeglądu systematycznego, w tym 33 badania przeprowadzone z udziałem zdrowych osób oraz 25 z udziałem pacjentów zgłaszających określone dolegliwości. Chociaż znaczna liczba uwzględnionych badań wykazała różnice między grupami zdrowymi i z dolegliwościami, ewidentne były w nich istotne problemy metodologiczne i szereg czynników zakłócających. Jak się bowiem okazało, wyniki poprzednich badań były sprzeczne przy użyciu wszystkich metod oceny zmęczenia i funkcjonowania osi podwzgórze–przysadka–nadnercza (HPA) oraz, co istotne, do oszacowania zmęczenia nie zastosowano najbardziej odpowiednich metod oceny osi HPA, zatwierdzonej przez towarzystwa endokrynologiczne. Tym samym rezultaty tej systematycznej pracy przeglądowej wykazały, że nie ma dowodów na to, że zmęczenie nadnerczy jest faktycznym stanem medycznym. Dlatego też obecnie wbrew obiegowym opiniom uważa się, że zespół zmęczonych nadnerczy nie istnieje i jest jedynie powszechnie powtarzanym mitem.

Z kolei w 2018 roku w czasopiśmie „The South African Medical Journal” opublikowano pracę przeglądową, autorstwa naukowców z Uniwersytetu Kapsztadzkiego w Republice Południowej Afryki, w której badacze po krytycznym przeanalizowaniu fachowego piśmiennictwa doszli do wniosku, że jedynie niewielka część badań dotyczących zespołu zmęczonych nadnerczy faktycznie oceniała oś HPA. Dodatkowo do oceny na ogół użyto nieodpowiedniej metodologii, co wiązało się z uzyskaniem sprzecznych wyników [3]. Afrykańscy uczeni również nie znaleźli dowodów na istnienie zespołu zmęczenia nadnerczy, a także na przydatność stosowania w celu wspomagania czynności kory nadnerczy suplementów diety, takich jak ashwagandha, różeniec górski, korzeń lukrecji, żeń-szeń właściwy, cytryniec chiński czy korzeń maca.

Warto ponadto podkreślić, że w innej systematycznej pracy przeglądowej z 2016 roku, obejmującej 78 kontrolowanych badań klinicznych z randomizacją, wykazano niespójność w zakresie metod pomiaru stężenia kortyzolu i zgłaszanych parametrów w celu oceny funkcjonowania osi HPA [6]. Jak się bowiem okazało, wyjściowe stężenie kortyzolu w surowicy krwi oraz ślinie w godzinach porannych, a także stężenie kortyzolu w ślinie w nocy były słabymi markerami stanu zmęczenia organizmu, ponieważ nie ujawniły żadnych różnic u pacjentów z wypaleniem, wyczerpaniem czy zmęczeniem nadnerczy, w porównaniu ze zdrowymi osobami [1, 6]. Co ciekawe, nawet w przypadku zespołu stresu pourazowego nie można obecnie ustalić jednoznacznie, czy istnieje konkretne powiązanie tego zaburzenia psychicznego z rozregulowaną funkcją osi HPA, wykazaną przez zmiany dobowego stężenia kortyzolu, wyniki badań dotyczących tego zagadnienia są bowiem niespójne [7].

Podsumowanie

Obecnie dowody nie potwierdzają występowania zespołu zmęczenia nadnerczy ani przydatności suplementów do wspierania funkcji nadnerczy. Ponadto ostatnio nie prowadzi się specjalistycznych badań diagnostycznych w kierunku oceny zmęczenia nadnerczy, a WHO nie umieściła tego zespołu na liście kodów zaburzeń klinicznych Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10.

Warto zaznaczyć, że wprawdzie zdecydowana większość środowiska lekarskiego słusznie nie akceptuje koncepcji zmęczenia nadnerczy, to jednak niedoczynność kory nadnerczy jest realnym zespołem objawów, wynikających z niedostatecznej produkcji hormonów nadnerczowych, w szczególności kortyzolu. Niedoczynność kory nadnerczy może być spowodowana uszkodzeniem gruczołów nadnerczowych albo defektem przysadki mózgowej i nieprawidłowym jej funkcjonowaniem. Z całą pewnością nie należy bagatelizować niepokojących objawów, jak: osłabienie, uczucie zmęczenia, ubytek masy ciała, utrata apetytu, nudności, bóle brzucha, wymioty, niskie ciśnienie tętnicze czy chęć spożywania słonych pokarmów, może się bowiem okazać, że ich przyczyną jest niewydolność nadnerczy, która wymaga leczenia pod opieką lekarza endokrynologa [2].