Rola tkanki tłuszczowej w organizmie człowieka
Od wielu lat zmagamy się z epidemią otyłości. Również naukowcy poświęcają coraz więcej uwagi zarówno nadwadze i otyłości, jak i samej tkance tłuszczowej. Wzrost zainteresowania tą tematyką zbiegł się z odkryciem w 1994 roku leptyny – hormonu wydzielanego przez tkankę tłuszczową, który odgrywa istotną rolę w regulacji apetytu. Po tym odkryciu przestano traktować tkankę tłuszczową wyłącznie jako rezerwuar energii, uznając, że jest to narząd wydzielania wewnętrznego.
Fot. iStock.com
Tkanka tłuszczowa to największy magazyn energii w organizmie człowieka, uruchamiany podczas zwiększonego zapotrzebowania energetycznego ustroju. Prawidłowa ilość tłuszczu w organizmie mężczyzn wynosi 12–20%, a kobiet 20–30%. Zawartość tłuszczu u kobiet jest większa fizjologicznie – to całkowicie normalne. Z kolei u osób uprawiających sport wyczynowo wartości te mogą być niższe i nie uważa się takiego stanu za patologię. Podkreślić należy, że tkanka tłuszczowa charakteryzuje się bardzo dużą plastycznością i może zmieniać swoją ilość w zależności od czynników środowiskowych, sposobu żywienia oraz aktywności fizycznej. Zwiększenie ilości tkanki tłuszczowej stanowi konsekwencję dwóch procesów: hipertrofii (czyli zwiększenia rozmiarów poszczególnych adipocytów) oraz hiperplazji (czyli zwiększenia ich liczby).
Rozmieszczenie tkanki tłuszczowej tuż pod skórą oraz między narządami sprawia, że pełni ona funkcję izolacyjną i amortyzacyjną, chroniąc narządy wewnętrzne przed urazami mechanicznymi.
Budowa tkanki tłuszczowej jest dość skomplikowana. Ta niejednorodna tkanka składa się z komórek zwanych adipocytami, a także z preadipocytów, leukocytów, monocytów, fibroblastów, makrofagów, komórek śródbłonka oraz z komórek macierzystych zwanych SVF (stromal vascular fraction).
Jak już wspomniano, tkanka tłuszczowa to aktywny organ endokrynny, wydzielający wiele różnych substancji. Substancje te – nazywane adipokinami – pełnią w organizmie człowieka wiele funkcji biologicznych, takich jak: regulacja uczucia głodu i sytości, utrzymanie prawidłowego bilansu energetycznego, przemiany węglowodanów i tłuszczów czy funkcjonowanie śródbłonka naczyniowego. Ponadto adipokiny wpływają na procesy zapalne i immunologiczne. Niestety u pacjentów otyłych profil wydzielania tych substancji ulega zmianie, a to z kolei zapoczątkowuje procesy patologiczne (m.in. otyłość, insulinooporność, rozwój cukrzycy i chorób sercowo-naczyniowych).
Rodzaje tkanki tłuszczowej – biała i brunatna tkanka tłuszczowa
Dotychczas prowadzone badania wskazują, że w organizmie człowieka występują 3 rodzaje tkanki tłuszczowej; są to:
- biała tkanka tłuszczowa (white adipose tissue – WAT),
- brunatna tkanka tłuszczowa (inaczej tkanka brązowa, brown adipose tissue – BAT) oraz
- różowa tkanka tłuszczowa (powstaje z tkanki tłuszczowej podskórnej u kobiet ciężarnych oraz w okresie karmienia piersią).
Ponadto wyróżnia się adipocyty beżowe, komórki uważane za postać przejściową pomiędzy komórkami białej i brunatnej tkanki tłuszczowej. Budowa poszczególnych rodzajów tkanki tłuszczowej jest zróżnicowana, a to z kolei decyduje o tym, jaką funkcję pełnią one w organizmie człowieka.
Nazwa „brunatna” tkanka tłuszczowa wskazuje na charakterystyczne zabarwienie licznych zawartych w niej mitochondriów. Występuje ona wyłącznie u ssaków, a jej podstawowym zadaniem jest utrzymanie stałej temperatury ciała oraz utylizacja nadmiaru energii. Od białej tkanki tłuszczowej różni się obecnością komórek białka rozprzęgającego UCP-1 (uncoupling protein-1), tzw. termogeniny, która umożliwia wydatkowanie energii (rozproszenie energii w postaci ciepła). Jest to podstawowa różnica, gdyż biała tkanka tłuszczowa magazynuje energię w postaci triglicerydów, które następnie mogą być wykorzystane jako źródło energii podczas zwiększonego wydatku energetycznego. Adipocyty białej tkanki tłuszczowej mogą efektywnie pełnić tę funkcję dzięki dużej zdolności do powiększania swoich rozmiarów. Okazuje się, że komórki białej tkanki tłuszczowej mogą zwiększać swoją średnicę nawet 20-krotnie.
Zwiększenie ilości brunatnej tkanki tłuszczowej obserwuje się w warunkach obniżonej temperatury otoczenia. Przez długi czas uważano, że ten rodzaj tkanki nie występuje u osób dorosłych, a jedynie u noworodków. Natomiast w najnowszych badaniach wykryto ją także u dorosłego człowieka. Zlokalizowana jest ona głównie w okolicach karku i między łopatkami.
Substancje wydzielane przez tkankę tłuszczową
Tak jak wspomniano wcześniej, tkanka tłuszczowa wytwarza liczne związki biologicznie czynne, zwane adipokinami. Mogą one działać w obrębie samej tkanki tłuszczowej, ale mogą także oddziaływać na narządy odległe. Substancje te odpowiadają m.in. za:
- utrzymanie równowagi energetycznej organizmu (regulują proces łaknienia, uczestniczą w metabolizmie lipidów i magazynowaniu energii)
- regulację procesów zapalnych i immunologicznych
- regulację ciśnienia krwi
- prawidłowy metabolizm kości
- regulację procesów związanych z płodnością
- proces krzepnięcia krwi i fibrynolizę (czyli proces rozpuszczania skrzepu krwi).
Wybrane substancje wydzielane przez tkankę tłuszczową – leptyna i adiponektyna
Wśród związków biologicznie czynnych wydzielanych przez tkankę tłuszczową najwięcej wiadomo na temat leptyny i adiponektyny Pierwsza z nich jest hormonem hamującym łaknienie i wydzielana jest głównie przez tkankę tłuszczową. Niewielkie jej ilości produkowane są także przez mięśnie szkieletowe, żołądek, mózg oraz łożysko i gruczoł piersiowy. Ilość leptyny wydzielanej przez tkankę tłuszczową wzrasta wraz z jej ilością, a maleje na skutek zastosowania diety ubogokalorycznej i redukcji masy ciała.
Pomimo że leptyna zapobiega nadmiernemu magazynowaniu tkanki tłuszczowej, to u osób z otyłością obserwuje się zwiększone stężenie tej adipokiny. Wiąże się to ze zjawiskiem leptynooporności, czyli zmniejszeniem wrażliwości tkanek docelowych na jej działanie. W konsekwencji może to prowadzić do znaczącej otyłości.
Kolejna adipokina – adiponektyna – uwalniana jest przez adipocyty podskórnej tkanki tłuszczowej. Większe jej stężenie obserwuje się u kobiet w porównaniu z mężczyznami. Ponadto mniejsze jej stężenia obserwuje się w cukrzycy typu 2, otyłości (zwłaszcza androidalnej), chorobach sercowo-naczyniowych oraz nadciśnieniu tętniczym. Z kolei duże stężenia adiponektyny dotyczą osób z anoreksją i cukrzycą typu 1.
Adiponektyna zwiększa wrażliwość tkanek i narządów na insulinę, co sprawia, że wykazuje działanie przeciwcukrzycowe. Działa także ochronnie na układ sercowo-naczyniowy, wykazując działanie przeciwmiażdżycowe (hamuje tworzenie blaszki miażdżycowej).
Na koniec należy dodać, że są to tylko dwie z najlepiej poznanych adipokin. Obecnie zidentyfikowano już kilkaset.