×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Cholesterol - funkcje, źródła, frakcje, stężenie

dr n. med. Dominika Wnęk, dietetyk

Cholesterol to substancja niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Jednak spożywanie w nadmiernych ilościach pokarmów z dużą zawartością cholesterolu i jednoczesnym zwiększonym spożyciu nasyconych kwasów tłuszczowych, może przyczyniać się do powstania hipercholesterolemii

SPIS TREŚCI

Czym jest cholesterol?

Cholesterol jest to steroidowy alkohol syntetyzowany w różnych tkankach. Pełni on bardzo ważne funkcje i jest niezbędny do właściwego funkcjonowania organizmu. Cholesterol zbudowany jest z czterech hydrofobowych pierścieni steranu, ogona węglowodorowego oraz hydrofilowej główki – grupy hydroksylowej.

Cholesterol i jego funkcje

  • cholesterol jest składnikiem budulcowym błon lipidowych: pełni funkcje strukturalne, odpowiada także za płynność błon komórkowych
  • uczestniczy w przekazywaniu sygnałów, gdyż jest składnikiem otoczki mielinowej komórek nerwowych. Uznaje się, że do właściwego funkcjonowania mózgu i komórek nerwowych niezbędna jest obecność cholesterolu w ilości minimum 5%
  • decyduje o aktywności receptorów i enzymów uczestniczących w różnych szlakach metabolicznych
  • cholesterol jako składnik żółci pomaga w trawieniu tłuszczu
  • jest prekursorem syntezy witaminy D3 oraz hormonów steroidowych, takich jak aldosteron, progesteron, estrogen, testosteron oraz kortyzon.

Źródła cholesterolu – skąd się bierze cholesterol w organizmie człowieka?

Istnieją dwa rodzaje cholesterolu, egzogenny i endogenny.

Cholesterol egzogenny

To cholesterol dostarczany z pożywieniem. Źródłem takiego cholesterolu są tłuszcze zwierzęce oraz produkty pochodzenia zwierzęcego, czyli mięso i jego przetwory, jaja oraz w mniejszym stopniu nabiał.

Cholesterol endogenny

Cholesterol endogenny produkowany jest w organizmie człowieka. Może on być syntetyzowany przez wszystkie komórki organizmu, aczkolwiek główne miejsca syntezy to wątroba, jelita i skóra. Dziennie w wątrobie syntetyzowane jest około 800 mg cholesterolu, a w całym organizmie zdrowego człowieka nawet do 1500 mg. Około 10% cholesterolu syntetyzowanego endogennie pochodzi z jelit.

Duże ilości cholesterolu znajdują się także w tkankach, które mają gęsto upakowane błony, takie jak mózg i rdzeń kręgowy.

Cholesterol całkowity - co to jest?

Jest to ogólna ilość cholesterolu znajdującego się w organizmie człowieka, zarówno tego dostarczonego wraz z produktami żywnościowymi, jak i tego wytworzonego w wątrobie i innych narządach odpowiedzialnych za syntezę tego lipidu. Badanie stężenia cholesterolu całkowitego, obok oznaczenia cholesterolu LDL, cholesterolu HDLtriglicerydów, nazywa się profilem lipidowym lub lipidogramem. Jest to podstawowe badanie służące ocenie gospodarki lipidowej organizmu. Dzięki niemu można zdiagnozować, m.in. hipercholesterolemię, aterogenną dyslipidemię lub hipertriglicerydemię

Transport cholesterolu

Należy pamiętać, że cholesterol podlega ciągłej wymianie, a utrzymanie odpowiedniego stężenia cholesterolu w różnych tkankach wymaga skomplikowanego transportu.

cholesterol LDL i HDL - infografika
Fot. Medycyna Praktyczna

Ponieważ cholesterol jest nierozpuszczalny we krwi i płynach obwodowych, musi być transportowany do miejsc przeznaczenia w postaci kompleksów z białkami w formie lipoprotein.

Co to są lipoproteiny?

Lipoproteiny osocza są to sferyczne cząstki zbudowane z hydrofobowego rdzenia, bogatego w cholesterol i triglicerydy oraz z płaszcza utworzonego z wolnego (niezestryfikowanego) cholesterolu, fosfolipidów, a także ze specjalnego białka zwanego apolipoproteiną. Gęstość oraz średnica cząstki lipoproteiny zależy od składu chemicznego, a im większa jest zawartość apolipoprotein, tym mniejsza jest średnica cząstki (wynika to z faktu, że białko jest bardziej upakowane). Najwyższą zawartością apolipoprotein cechują się lipoproteiny o dużej gęstości HDL, a najniższą chylomikrony (patrz tab. 1).

Tabela 1. Skład biochemiczny lipoprotein osocza
 Skład biochemiczny [%]
  cholesterol triglicerydy fosfolipidy apolipoproteina
lipoproteina:        
chylomikrony 1–3 80–90 3–7 1–2
VLDL 10–20 50–70 15–20 8–20
IDL wartości pośrednie między VLDL a LDL
LDL 45–55 5–10 20–22 2–25
HDL 5–20 3–5 20–30 45–55

Apolipoproteiny stanowią niezwykle istotny element lipoprotein, ponieważ warunkują ich powstawanie oraz umożliwiają transport lipidów w środowisku wodnym osocza. Ponadto wpływają także na enzymy zaangażowane w metabolizm lipoprotein.

W zależności od gęstości poszczególnych lipoprotein rozróżnia się:

  • chylomikrony
  • lipoproteiny o bardzo małej gęstości (ang. very low density lipoproteinVLDL)
  • lipoproteiny o pośredniej gęstości (ang. intermediate density lipoproteinIDL)
  • lipoproteiny o małej gęstości (ang. low density lipoproteinLDL)
  • lipoproteiny o dużej gęstości (ang. high density lipoproteinHDL).

Cholesterol LDL – tzw. zły cholesterol

Cholesterol zawarty w LDL potocznie określa się jako „zły”. Wiąże się to z faktem, że LDL dostarcza cholesterol do poszczególnych komórek. W uproszczeniu można powiedzieć, że „rozprowadza” go po organizmie. Nieprawidłowości w procesach metabolicznych mogą prowadzić do gromadzenia nadmiaru LDL, prowadząc do miażdżycy. LDL są stosunkowo niewielkie i dlatego z łatwością przenikają przez ściany śródbłonka. Należy pamiętać, że LDL, zwłaszcza te poddane działaniu wolnych rodników, to jeden z wielu czynników prowadzących do miażdżycy.

Inne nieprawidłowości sprzyjające miażdżycy, to m.in.

  • zaburzenia funkcji śródbłonka naczyniowego
  • wzmożona aktywacja płytek krwi
  • zaburzone procesy rozpuszczania skrzepu w naczyniach
  • uwalnianie czynników prozapalnych.

Cholesterol HDL - tzw. dobry cholesterol

Z kolei cholesterol zawarty w HDL określany jest jako „dobry”. Takie określenie odnosi się do faktu, że HDL bierze udział w odwrotnym transporcie cholesterolu z komórek pozawątrobowych do wątroby. Upraszczając cały proces, można powiedzieć, że HDL oczyszcza tkanki z nadmiaru cholesterolu i transportuje go do wątroby.

Ochronne działanie lipoprotein o dużej gęstości

Zarówno badania kliniczne, jak i epidemiologiczne wykazały odwrotną zależność między stężeniem HDL w osoczu a ryzykiem rozwoju miażdżycy. Mechanizm ochronnego, przeciwmiażdżycowego działania HDL, polega, jak już wspomniano wcześniej, na udziale w zwrotnym transporcie cholesterolu. Polega on na przenoszeniu cholesterolu wytwarzanego lub zgromadzonego w tkankach obwodowych do wątroby. Istnieją również inne korzystne funkcje HDL, do których zalicza się jej antyoksydacyjne, przeciwzapalne, przeciwzakrzepowe działanie.

Badanie stężenia cholesterolu całkowitego we krwi i innych frakcji - lipidogram

Oznaczenie stężenia cholesterolu wraz z jego frakcjami nosi nazwę lipidogramu. Podwyższone stężenie cholesterolu jest zwykle wynikiem interakcji wielu czynników środowiskowych, takich jak:

  • niewłaściwa dieta
  • mała aktywność fizyczna
  • palenie papierosów oraz
  • predyspozycje genetyczne.

Choć oznaczenie lipidogramu jest szeroko dostępne dla wszystkich, istnieją pewne sytuacje kliniczne, kiedy oznaczenie go jest konieczne. Dotyczy to osób:

Należy rozważyć także oznaczenie lipidogramu u wszystkich mężczyzn po 40. roku życia oraz kobiet po 50. roku życia, zwłaszcza po menopauzie.

Tradycyjnie do oznaczenia lipidogramu zaleca się, aby pacjent był na czczo. Natomiast ostatnie badania wskazują, że różnica dla większości parametrów między próbkami pobieranymi od pacjenta na czczo i nie na czczo jest niewielka, a dla większości osób to nieznaczne zwiększenie stężenia poszczególnych parametrów nie będzie miało znaczenia klinicznego. Podkreśla się także plusy pobierania próbek nie na czczo, takie jak większy komfort pacjenta.

W zależności od uzyskanego wyniku lekarz zastosuje leczenie niefarmakologiczne polegające na właściwej diecie i zwiększeniu aktywności fizycznej lub uzupełni powyższe leczenie farmakoterapią.

Normy cholesterolu całkowitego we krwi i innych frakcji

Normy stężenia cholesterolu całkowitego oraz pozostałych frakcji u osób zdrowych (z małym ryzykiem sercowo-naczyniowym) przedstawiają się w następujący sposób:

  • cholesterol całkowity: 3,0–4,9 mmol/l (114–190 mg/dl)
  • cholesterol HDL: kobiety >1,3 mmol/l (50 mg/dl), mężczyźni >1,0 mmol/l (40 mg/dl)
  • cholesterol LDL: <3,0 mmol/l (115 mg/dl) dla osób zdrowych, mających małe ryzyko chorób sercowo-naczyniowych
  • triglicerydy: <1,7 mmol/l (150 mg/dl) na czczo lub <2,0 mmol/l (175 mg/dl) nie na czczo

Normy na stężenie cholesterolu LDL będą się różnić w zależności od kategorii ryzyka sercowo-naczyniowego (małe, umiarkowane, duże i bardzo duże). Im wyższa kategoria ryzyka, tym niższe zalecane docelowe stężenie LDL.

Stan, w którym obserwuje się podwyższone stężenie cholesterolu całkowitego i frakcji LDL nazywa się hipercholesterolemią.

Hipercholesterolemia pierwotna i wtórna

Wyróżnia się hipercholesterolemię:

  • pierwotną (monogenową i wielogenową), która wynika ze współdziałania czynników genetycznych i środowiskowych (głównie czynników żywieniowych) oraz
  • wtórną, będącą objawem innych chorób (m.in. niedoczynność tarczycy, zespół Cushinga, choroby wątroby przebiegające z cholestazą) lub wynikiem przyjmowania niektórych leków (np. kortykosteroidów, progestagenów, tiazydowych leków moczopędnych).

Produkty żywnościowe - zawartość cholesterolu

Cholesterol pokarmowy jest to składnik, który jest charakterystyczny dla tłuszczów zwierzęcych i produktów pochodzenia zwierzęcego (mięso i wędliny) oraz jaja. W mniejszym stopniu cholesterol znajduje się także w nabiale.

Poniżej znajduje się tabela, w której zestawiono wybrane produkty żywnościowe wraz z zawartością cholesterolu.

Tabela 2. Zawartość cholesterolu w wybranych produktach w mg na 100 g produktu jadalnego (wg Kunachowicz i wsp., 2003)
Nazwa produktu Ilość cholesterolu (mg) w 100 g produktu
żółtko jaja kurzego 1062
wątróbka kurczaka 380
pasztet pieczony 370
jaja kurze całe 360
wątroba cielęca 360
wątroba wieprzowa 354
wątroba wołowa 234
salami 107
śmietanka 30% tłuszczu 106
ser feta 89
kabanosy 86
kiełbasa krakowska sucha 82
baranina, udziec 78
ser camembert pełnotłusty 73
cielęcina, udziec 71
ser gouda tłusty 71
polędwica sopocka 63
wieprzowina, szynka 60
wołowina, pieczeń 59
baleron gotowany 58
mięso z piersi kurczaka, bez skóry 58
szynka wiejska 57
śmietana 18% tłuszczu 56
mięso z piersi indyka, bez skóry 49
ser twarogowy tłusty 37
mleko 3,2% tłuszczu 13
jogurt naturalny 2% tłuszczu 8
ser twarogowy chudy 2
białko jaja kurzego 0

Jak zmniejszyć stężenie cholesterolu - dieta

W przypadku leczenia zwiększonego stężenia cholesterolu dieta stanowi istotny element terapii. Aby ograniczyć ilość tłuszczu i cholesterolu w diecie, należy pamiętać o kilku sprawach.

  • Włącz do diety warzywa i owoce. Są one źródłem witamin A, E i C o działaniu antyoksydacyjnym. Witaminy te zapobiegają powstawaniu wolnych rodników, które odgrywają istotną rolę w zapoczątkowaniu procesu miażdżycowego. Przyczyniają się także do zmniejszenia stanu zapalnego.
  • Spożywaj produkty bogate w błonnik pokarmowy. Rozpuszczalna frakcja błonnika pokarmowego zmniejsza stężenie cholesterolu całkowitego i frakcji LDL. Do diety włącz surowe warzywa i owoce, płatki owsiane, brązowy ryż, makarony razowe oraz grube kasze. Dobrym źródłem błonnika są także nasiona roślin strączkowych (np. cieciorka, soczewica, soja, fasola).
  • Włącz do jadłospisu oleje roślinne. Najlepiej jeśli będziesz je spożywać na zimno, stosuj olej rzepakowy i oliwę z oliwek.
  • Wprowadź do codziennego jadłospisu orzechy, pestki i nasiona. Produkty te są dobrym źródłem kwasów tłuszczowych omega-3 i omega-6, chronią serce i zmniejszają stężenie cholesterolu frakcji LDL.
  • Jeśli spożywasz mleko i produkty nabiałowe, staraj się wybierać produkty o obniżonej zawartości tłuszczu. W przypadku jogurtu, kefiru czy maślanki zwróć uwagę, aby produkty te nie zawierały więcej niż 2 % tłuszczu.
  • Jeśli to możliwe, ryby spożywaj co najmniej 2 razy w tygodniu. Zaleca się spożywanie tłustych ryb morskich, takich jak: łosoś, makrela, szprot. Są one doskonałaym źródłem kwasów omega-3 , a w szczególności kwasów EPA (kwas eikozapentaenowy) i DHA (kwas dokozaheksaenowy)
  • Z mięs wybieraj drób, chudą wołowinę, cielęcinę. Przed obróbką kulinarną zawsze usuwaj widoczny tłuszcz.
  • Ogranicz spożycie produktów smażonych. Korzystaj głównie z takich technik kulinarnych, jak: gotowanie, duszenie, grillowanie (zob. także: Zdrowe grillowanie).

Żywność wzbogacona w fitosterole oraz suplementy

W niektórych przypadkach pomocne może być także włączenie do diety żywności wzbogaconej w sterole i stanole roślinne (tzw. fitosterole). Są to zazwyczaj margaryny, jogurty lub serki twarogowe.

Stanole roślinne są to specjalne cząsteczki o budowie zbliżonej do cholesterolu. Wyłapują one cholesterol w przewodzie pokarmowym i zapobiegają jego przejściu do krwiobiegu. Naturalne stanole roślinne występują w owocach, orzechach, nasionach i olejach roślinnych, ale są to ilości bardzo niewielkie. Dlatego osobom ze zwiększonym stężeniem cholesterolu zaleca się spożycie produktów wzbogaconych o stanole roślinne w ilości ?2 g/dzień, z głównym posiłkiem. Produktów takich nie powinny jednak spożywać dzieci, kobiety w ciąży i kobiety karmiące (czytaj więcej: Sterole i stanole roślinne)

W leczeniu hipercholesterolemii pomocne mogą być także suplementy zawierające czerwony sfermentowany ryż (zobacz: Monakolina i czerwony sfermentowany ryż – czy są skuteczne w zmniejszaniu stężenia cholesterolu?)

Należy podkreślić, że stosowanie wyżej wymienionych związków nie zastępuje zmian stylu życia (w tym zmian w diecie) ani farmakoterapii.

Duże stężenie cholesterolu - leczenie farmakologiczne

Do leków stosowanych w hipercholesterolemii należą:

  • statyny
  • ezetymib
  • inhibitory PCSK9
  • żywice jonowymienne
  • kwas bempediowy
  • lomitapid.

Statyny to leki, od których zazwyczaj rozpoczyna się leczenie hipercholesterolemii. Można je stosować samodzielnie lub w skojarzeniu z innymi lekami (przy braku wystarczającej skuteczności). Do tej grupy leków należą: atorwastatyna, rozuwastatyna, lowastatyna, pitawastatyna, simwastatyna, prawastatyna, pitawastatyna, fluwastatyna.

Ezetymib stosuje się głównie w leczeniu skojarzonym ze statyną (dołączany w pierwszej kolejności) u osób ze znaczną hipercholesterolemią, w celu osiągnięcia docelowego stężenia cholesterolu LDL.
W niektórych przypadkach można go zastosować w monoterapii, a dotyczy to osób, które nie tolerują statyn. Obniża stężenie cholesterolu we krwi słabiej niż statyny. U chorych nietolerujących statyn można go stosować w skojarzeniu z inhibitorem PCSK9.

Stosunkowo nowymi lekami stosowanymi w leczeniu hipercholesterolemii są inhibitory PCSK9. Należące do tej grupy tzw. przeciwciała monoklonalne przeciwko PCSK9 (ewolokumab, alirokumab) bardzo znacząco zmniejszają stężenie cholesterolu LDL we krwi. Leki te podaje się we wstrzyknięciach podskórnych raz na 2 lub 4 tygodnie.

Stosuje się je u pacjentów:

  1. u których nie udało się osiągnąć docelowego stężenia cholesterolu LDL pomimo przyjmowania statyny w maksymalnej tolerowanej dawce w połączeniu z ezetymibem u chorych obciążonych bardzo dużym ryzykiem sercowo-naczyniowym
    • z chorobą układu sercowo-naczyniowego (np. chorobą niedokrwienną serca) na podłożu miażdżycy
    • hipercholesterolemią rodzinną i chorobą układu sercowo-naczyniowego na podłożu miażdżycy lub z innym głównym czynnikiem ryzyka
  2. którzy nie tolerują statyn.

Kolejna grupą leków są żywice jonowymienne (kolesewelam i cholestyramina). Żywice słabiej niż statyny zmniejszają stężenie cholesterolu LDL (LDL-C). Stosuje się je w leczeniu hipercholesterolemii u osób, u których statyny są przeciwwskazane (np. u kobiet w ciąży), źle tolerowane lub niewystarczająco skuteczne. Przeciwwskazaniem do stosowania żywic jest stężenie triglicerydów w osoczu >5,6 mmol/l (500 mg/dl), a według niektórych ekspertów >3,4 mmol/l (300 mg/dl). Pewnym ograniczeniem w stosowaniu są ich działania niepożądane m.in. nasilone dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (ból brzucha, zaparcia, wzdęcia, odbijanie).

Inne stosowane leki to kwas bempediowy oraz lomitapid. Efekt działania kwasu bempediowego jest podobny do efektu ezetymibu. Można stosować go w skojarzeniu ze statyną lub ezetymibem. Ma też zastosowanie w razie nietolerancji statyn. Z kolei lomitapid jest lekiem stosowanym w leczeniu hipercholesterolemii rodzinnej, jej homozygotycznej postaci.

dr n. med. Dominika Wnęk
Dietetyk, wieloletni pracownik Zakładu Biochemii Klinicznej UJ CM oraz aktywny uczestnik trzech ramowych programów Unii Europejskiej: Lipgene, NuGO oraz Bioclaims. Wielokrotny wykładowca w ramach kursów doskonalących dla dietetyków realizowanych przez Polskie Towarzystwo Dietetyki.
Zainteresowania badawcze skupiają się głównie na zagadnieniach dotyczących otyłości i wpływu składników diety na ekspresję genów i procesy komórkowe (nutrigenomika). Swoje doświadczenie w leczeniu otyłości zdobywała, pracując w Poradni Leczenia Zaburzeń Lipidowych i Otyłości, działającej przy Zakładzie Biochemii Klinicznej UJ CM oraz jako uczestniczka licznych kursów i konferencji organizowanych w kraju i za granicą.
Obecnie związana jest z wydawnictwem Medycyna Praktyczna, gdzie pełni funkcję redaktora w serwisie „Dieta i ruch”.

15.02.2023
Zobacz także
  • Kwasy tłuszczowe trans
  • Dobre i złe tłuszcze w diecie
Wybrane treści dla Ciebie
  • Hipercholesterolemia
  • Hipercholesterolemia – leczenie: leki na hipercholesterolemię
  • Jakimi lekami można skutecznie obniżyć cholesterol u osób z uszkodzoną wątrobą?
  • Jestem szczupła, a mimo to mam podwyższony poziom cholesterolu - dlaczego?
  • Co zamiast statyn na cholesterol?
  • Choroba wieńcowa
  • Jakie mogą być konsekwencje niskiego cholesterolu?
  • Cholesterol całkowity – normy
  • Kępki żółte (żółtaki) - rodzaje, przyczyny i usuwanie
  • Czy za dużo dobrego cholesterolu-HDL też szkodzi?
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta