Kwas foliowy i jego znaczenie dla zdrowia

Kwas foliowy i jego pochodne należą do grupy folianów. Wszystkie te związki charakteryzuje podobna aktywność biologiczna, aczkolwiek kwas foliowy to najbardziej stabilny i najlepiej przyswajalny związek z tej grupy.

Kwas foliowy na przełomie lat 30. i 40. XX w. odkryła Lucy Wills, która zaobserwowała, że występującą u kobiet w Indiach niedokrwistość można bardzo skutecznie leczyć wyciągiem z drożdży. Prowadzone następnie badania u małp potwierdziły przydatność tego wyciągu, a czynnik leczący niedokrwistość otrzymał nazwę „Wills factor”.

W 1914 r. udało się po raz pierwszy uzyskać witaminę B₉ z liści szpinaku. Fakt ten zadecydował także o nazwie, jaką nadano tej witaminie, gdyż po łacinie folium oznacza liść. W 1919 r. amerykańscy chemicy otrzymali formę krystaliczną kwasu foliowego, a następnie ostatecznie go zsyntetyzowali.

Kwas foliowy jest związkiem wykazującym wielokierunkowe działanie na organizm człowieka. Wpływa on na metabolizm komórek naszego ciała oraz pełni ważną rolę w zapobieganiu wadom cewy nerwowej i profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych. Ponadto, jak wskazują badania, może on zmniejszać ryzyko chorób nowotworowych oraz jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego.

Źródła folianów w żywności

Istnieją więc liczne naturalne źródła folianów, należy jednak podkreślić, że straty tej witaminy w żywności przetworzonej sięgają nawet 50–80%. Jest to spowodowane jej dużą wrażliwością na działanie wysokiej temperatury, tlenu, światła oraz niektórych jonów metali. I tak np. zawartość folianów w gotowanym szpinaku jest o połowę niższa niż w produkcie niepoddanym obróbce kulinarnej.

O dostępności biologicznej folianów decyduje także szereg innych czynników. Należą do nich m.in. postać folianów zawartych w diecie, skład diety, procesy przetwórcze oraz czynniki fizjologiczne. Wchłanianie folianów utrudnia zarówno przewlekłe spożywanie alkoholu, jak i nikotyna. Przyswajalność witaminy B₉ bywa również mniejsza w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, a także w przypadku stosowania niektórych leków, m.in. niesteroidowych leków przeciwzapalnych oraz hormonalnej terapii zastępczej.

Organizm człowieka dysponuje ustrojowymi zapasami kwasu foliowego. Wynoszą one około 5–10 mg, a znaczna ich część gromadzona jest w wątrobie. Czas wyczerpania się zapasów ustrojowych kwasu foliowego wynosi około 3–4 miesięcy. Uważa się, że przy prawidłowo zbilansowanej diecie stężenie kwasu foliowego mieści się w granicach 6–20 ng/ml. Na deficyt kliniczny wskazuje ilość kwasu foliowego w surowicy poniżej 3 ng/ml. Stężenia wynoszące 3–5 ng/ ml świadczą o niedostatecznym pokryciu zapotrzebowania na tę witaminę.

Skutki niedoboru kwasu foliowego

Do najważniejszych skutków niedoboru tej witaminy zalicza się wady rozwojowe cewy nerwowej, dysfunkcje układu sercowo-naczyniowego, miażdżycę oraz niedokrwistość megaloblastyczną.

Kwas foliowy a zaburzenia rozwojowe płodu

Kwas foliowy należy do witamin bardzo istotnych dla prawidłowego rozwoju płodu. Bierze on udział w wytwarzaniu kwasów nukleinowych niezbędnych do prawidłowego podziału komórek rozwijającego się płodu, a w szczególności do właściwego kształtowania się cewy nerwowej, z której rozwija się mózg i rdzeń kręgowy. W wyniku niezamknięcia się cewy nerwowej dochodzi do powstania różnych wad rozwojowych, w tym ich najcięższych postaci – bezmózgowia i przepukliny mózgowo-rdzeniowej.

Przyjmowanie kwasu foliowego w ciąży zabezpiecza również przed odklejeniem łożyska, porodem przedwczesnym i ryzykiem małej masy urodzeniowej dziecka.

Kwas foliowy a ryzyko chorób sercowo-naczyniowych

Niedobór folianów w diecie sprzyja rozwojowi miażdżycy. Jednym z czynników, który odgrywa ważną rolę w jej powstawaniu, jest zwiększone stężenie homocysteiny w osoczu.

Homocysteina powstaje w wyniku przemian metioniny – aminokwasu, który znajduje się głównie w produktach zwierzęcych i do organizmu jest dostarczany wraz z dietą. W większości homocysteina ulega następnie przekształceniu, a substratem w tym procesie niezbędnym jest kwas foliowy. Należy także dodać, że prawidłowy przebieg tych szlaków umożliwia obecność witaminy B6 i B12. W przypadku zaburzeń nadmierne ilości homocysteiny gromadzą się we krwi i stanowią czynnik ryzyka zawału serca, udaru mózgu czy choroby wieńcowej. Ma to szczególnie duże znaczenie przy współistnieniu innych czynników ryzyka, do których zalicza się np. palenie papierosów.

Kwas foliowy a niedokrwistość megaloblastyczna

Niedobory kwasu foliowego mogą prowadzić także do niedokrwistości megaloblastycznej. Przy niewystarczającej ilości foliowego tej witaminy dochodzi do upośledzenia wytwarzania erytrocytów.

Niedokrwistość megaloblastyczną najczęściej obserwuje się u kobiet w ciąży (szczególnie bliźniaczej) oraz przy upośledzonym wchłanianiu składników odżywczych. U ciężarnych taki stan może w niektórych przypadkach doprowadzić do krwotoku, a nawet poronienia. Odpowiednio wcześniej ustalone rozpoznanie i wprowadzona suplementacja kwasu foliowego może zapobiegać powyższym konsekwencjom.

Niedokrwistość megaloblastyczna można zaobserwować także u wcześniaków oraz dzieci z ciąży bliźniaczej. Wprawdzie noworodek rodzi się z dużym stężeniem kwasu foliowego, jednak rezerwy zmagazynowane w czasie życia płodowego wyczerpują się około 8.–10. tygodnia życia.

Kwas foliowy a ryzyko rozwoju nowotworów

Dostępne dane naukowe oceniające spożycie kwasu foliowego wskazują, że przy niedoborze tej witaminy w organizmie człowieka zwiększa się ryzyko rozwoju niektórych nowotworów (m.in. raka płuc, trzustki, przełyku, szyjki macicy, piersi). Najwięcej zgromadzonych informacji dotyczy nowotworu jelita grubego, a przeprowadzone badania wskazują na zależność między spożyciem kwasu foliowego a występowaniem gruczolaków i pierwotnych raków jelita grubego. Okazuje się także, że nadmierne spożycie alkoholu oraz niedobór w diecie folianów aż 4-krotnie zwiększają ryzyko powstania nowotworu jelita grubego.

Trzeba także podkreślić, że w niektórych badaniach wykazano odwrotną zależność. Obecnie wydaje się, że niedobór folianów może sprzyjać transformacji nowotworowej, umiarkowane dawki działają protekcyjnie, natomiast duże dawki mogą przyspieszać rozwój nowotworów. Wszystko wskazuje na to, że wyjaśnienie udziału kwasu foliowego w powstawaniu nowotworów wymaga dalszych badań, które pozwolą ostatecznie ustalić, jakie dawki i w jakim stopniu wpływają na proces nowotworzenia.