Co to jest hiperprolaktynemia i jakie są jej przyczyny?
Hiperprolaktynemia jest to stan, w którym stwierdza się podwyższone stężenie prolaktyny w surowicy. Prolaktyna jest hormonem produkowanym przez wyspecjalizowane komórki przysadki, gruczołu położonego w środkowym dole czaszkowym. Główną funkcją prolaktyny u kobiet jest pobudzanie produkcji mleka po porodzie, stąd wysokie stężenia prolaktyny prawidłowo stwierdza się w trakcie ciąży i laktacji (karmienia piersią). Ponadto prolaktyna wpływa również na czynność gonad (jajników i jąder), działanie hormonów płciowych (estrogenu i testosteronu) u kobiet i mężczyzn.
Przyczyny hiperprolaktynemii
Hiperprolaktynemia nie zawsze świadczy o chorobie. Podwyższone stężenie prolaktyny w surowicy stwierdza się prawidłowo w ciąży, w pierwszych miesiącach karmienia piersią oraz w sytuacjach stresowych (np. stres fizyczny – ból, choroba, lub stres psychologiczny – przykre przeżycia). Sen, wysiłek fizyczny, posiłek białkowy lub badanie gruczołów sutkowych również podnosi stężenie prolaktyny.
Wśród chorób przysadki, najczęstszą przyczyną hiperprolaktynemii jest guz prolaktynowy (prolactinoma). Prolactinoma jest to gruczolak (łagodny guz) przysadki mózgowej. Większość guzów prolaktynowych to zmiany małe o średnicy poniżej 1 cm (tzw. mikrogruczolaki). Zmiany o średnicy powyżej 1 cm są określane mianem makrogruczolaków.
Wśród innych chorób prowadzących do hiperprolaktynemii należy wymienić:
- niedoczynność tarczycy
- niewydolność wątroby
- niewydolność nerek
- uraz ściany klatki piersiowej oraz półpasiec.
Wiele leków może powodować podwyższone stężenie prolaktyny w surowicy. Do nich zalicza się niektóre leki przyjmowane z powodu nadciśnienia tętniczego, depresji, schizofrenii, choroby wrzodowej, alergii, bólu lub objawów pomenopauzalnych. Należy szczegółowo poinformować lekarza prowadzącego o wszystkich przyjmowanych lekach (również tych kupowanych bez recepty). Czasami przyczyna hiperprolaktynemii pozostaje niewyjaśniona.
Jak często występuje guz prolaktynowy?
Guz prolaktynowy występuje dość rzadko - stwierdza się go u około 100 osób na milion. Guz prolaktynowy występuje zarówno u kobiet jak i mężczyzn w każdym wieku.
Jak się objawia guz prolaktynowy?
Objawy kliniczne zależą od stopnia nadmiaru prolaktyny oraz wielkości guza. Zarówno u kobiet jak i u mężczyzn wysokie stężenia prolaktyny zaburzają prawidłową funkcję gonad i mogą prowadzić do niedoczynności jajników lub jąder. Do typowych objawów znacznej hiperprolaktynemii u kobiet przed menopauzą zalicza się zaburzenia miesiączkowania (rzadkie miesiączki lub brak miesiączki), mlekotok (wyciek mleka z brodawek sutkowych u kobiet nieciężarnych i niekarmiących, występujący przy ucisku lub samoistnie), niepłodność, objawy wypadowe (jak w okresie menopauzy – uderzenia gorąca, suchość pochwy) oraz odwapnienie kości (osteoporoza). U mężczyzn hiperprolaktynemia objawia się zwykle obniżeniem popędu płciowego, niepłodnością, zaburzeniami erekcji, powiększeniem gruczołów sutkowych (ginekomastią), zmniejszeniem masy mięśniowej i owłosienia płciowego oraz odwapnieniem kości (osteoporozą). Makrogruczolaki, uciskając okoliczne tkanki, mogą powodować bóle głowy, zaburzenia widzenia (ubytki pola widzenia) oraz niedoczynność przysadki (niedobory hormonów kontrolujących pracę obwodowych gruczołów dokrewnych: tarczycy i nadnerczy).
Co robić w razie wystąpienia objawów?
W razie wystąpienia wyżej wymienionych objawów, zwłaszcza zaburzeń miesiączkowania i mlekotoku u kobiet oraz impotencji u mężczyzn należy zgłosić się do lekarza, aby wyjaśnić przyczynę tych zaburzeń.
Jak lekarz ustala diagnozę?
Objawy sugerujące obecność guza prolaktynowego wymagają diagnostyki specjalistycznej. Po stwierdzeniu podwyższonego stężenie prolaktyny w surowicy, lekarz w pierwszej kolejności wyklucza ciążę u kobiet przed menopauzą: niedoczynność tarczycy (poprzez pomiar hormonu tytreotropowego – TSH) oraz wpływ przyjmowanych leków. Wysokie stężenia prolaktyny sugerują obecność guza prolaktynowego i wówczas wskazane jest wykonanie badania metodą rezonansu magnetycznego przysadki z kontrastem w celu potwierdzenia obecności guza i oceny jego wielkości. U osób z niewiele podwyższonym stężeniem prolaktyny lekarze mogą zlecić kilkukrotne oznaczenie stężenia prolaktyny, np. co 30 min, oznaczenie stężenia prolaktyny w nocy lub ocenę wydzielania prolaktyny po podaniu metoklopramidu. Guz prolaktynowy charakteryzuje się stałym podwyższonym stężeniem prolaktyny w surowicy, bez istotnego przyrostu po podaniu metoklopramidu Niekiedy rozpoznaje się tzw. hiperprolaktynemię czynnościową - najczęściej kobiet, u których test z metoklopramidem wykonuje się z powodu zaburzeń miesiączkowania lub niepłodności i u których stężenie prolaktyny jest nieco podwyższone, natomiast po podaniu metoklopramidu obserwuje się znaczne podwyższenie prolaktyny.
Jakie są sposoby leczenia?
Celem leczenia guzów prolaktynowych jest zmniejszenie wielkości guza oraz normalizacja stężenia prolaktyny i związany z tym powrót prawidłowej funkcji gonad. Leczeniem z wyboru jest przewlekłe leczenie farmakologiczne za pomocą leków dopaminergicznych, pozwalające osiągnąć obydwa te cele. Do leków dopaminergicznych (tzn. pobudzających receptor dopaminowy), stosowanych w leczeniu hiperprolaktynemii, zalicza się: bromokryptynę, chinagolid i kabergolinę. Preparaty różnią się między sobą siłą działania, okresem półtrwania (leki można podawać kilka razy dziennie lub 1 raz dziennie lub 2 razy w tygodniu), tolerancją leku (częstością występowania objawów ubocznych) oraz kosztami terapii. Leczenie farmakologiczne musi być dobrane indywidualnie dla każdego chorego, nie wszystkie z tych leków mogą być stosowane u kobiet planujących ciążę. U większości chorych można uzyskać normalizację stężenia prolaktyny (u ok. 90% chorych), zmniejszenie guza i ustąpienie objawów.
Leczenie operacyjne należy rozważać w rzadkich przypadkach oporności na leczenie farmakologiczne lub w razie wyjątkowo złej tolerancji leków. Operacyjne usunięcie guza prolaktynowego z dostępu przez nos i zatokę klinową powinno być wykonane w wyspecjalizowanych ośrodkach neurochirurgicznych.
Niekiedy podejmuje się okresowe leczenie hiperprolaktynemii czynnościowej, jeśli wykluczy się inne przyczyny niepłodności, należy je jednak zakończyć po potwierdzeniu ciąży.
Czy możliwe jest całkowite wyleczenie?
Leki dopaminergiczne należy przyjmować systematycznie przez wiele lat; wówczas w niektórych przypadkach możliwa jest remisja (ustąpienie) choroby. Leczenie pozwala uzyskać prawidłowe stężenia prolaktyny i ustąpienie wszystkich objawów związanych z jej nadmiarem. Z czasem u części chorych gruczolak może ulec zmniejszeniu, jednak przedwczesne zaprzestanie leczenia jest przyczyną nawrotu objawów klinicznych i powiększania się wymiarów guza. W przypadku kobiet leczonych z powodu niepłodności duże znaczenie ma zahamowanie powiększania się guza przed planowaną ciążą. Właściwe leczenie w tym okresie umożliwia często zaprzestanie leczenia w okresie ciąży - w tym czasie prawidłowo dochodzi do znacznego zwiększenia wydzielania prolaktyny, która jest niezbędna do prawidłowego rozwoju gruczołów piersiowych i do prawidłowej laktacji po porodzie. Opisywano samoistne wyleczenia mikrogruczolaków przysadki wydzielających prolaktynę po porodzie.
Co trzeba robić po zakończeniu leczenia?
Jeżeli lekarz prowadzący podejmie próbę odstawienia leków, wówczas konieczna jest regularna kontrola stężenia prolaktyny we krwi. Objawy nawrotu choroby mogą się pojawić nawet po dłuższym okresie od zaprzestania leczenia, i nie można ich lekceważyć.
Co robić, aby uniknąć zachorowania?
Nieznane są dotychczas sposoby zapobiegania występowaniu guza prolaktynowego przysadki.
