Co to jest nadczynność tarczycy i jakie są jej przyczyny?
Nadczynność tarczycy to zaburzenie, w przebiegu którego tarczyca produkuje za dużo hormonów w stosunku do potrzeb organizmu. Najczęstszą przyczyną nadczynności tarczycy u kobiet w ciąży (ok. 85%) jest choroba Gravesa i Basedowa (choroba o podłożu autoimmunologicznym, w przebiegu której własne przeciwciała pobudzają tarczycę do produkcji hormonów.
Wśród innych rzadszych przyczyn, oprócz wola guzkowego nadczynnego i guzka autonomicznego, należy wymienić duże stężenia gonadotropiny łożyskowej (human chorionic gonadotropin – hCG). Największe stężenia tego hormonu (na którego oznaczeniach opierają się tzw. testy ciążowe) stwierdza się pod koniec I trymestru ciąży (10.–12. tydzień), następnie stężenie to ulega zmniejszeniu. Łożyskowy hormon hCG (podobnie jak hormon tyreotropowy – TSH, tylko znacznie słabiej) może pobudzać tarczycę do zwiększonej produkcji hormonów, dlatego u około 20% zdrowych kobiet w ciąży w I trymestrze obserwuje się zmniejszenie stężenia TSH poniżej dolnej granicy normy. Bardzo duże stężenia hCG mogą spowodować rozwój nadczynności tarczycy u ciężarnych (tyreotoksykoza indukowana ciążą, tyreotoksykoza ciężarnych), która zwykle ma łagodny i przemijający charakter (nadczynność tarczycy ustępuje w II trymestrze ciąży wraz ze zmniejszaniem się stężenia hCG). W ciężkich przypadkach tyreotoksykozy ciężarnych mogą wystąpić uporczywe wymioty – stan taki określa się jako niepowściągliwe wymioty ciężarnych.
Jak często nadczynność tarczycy występuje u kobiet w ciąży?
Nadczynność tarczycy występuje u około 0,1–0,4% kobiet w ciąży. Choroba Gravesa i Basedowa występuje z częstością około 1 na 1500 ciąż.
Jak się objawia?
U kobiet, które jeszcze nie zaszły w ciążę, objawy nadczynności tarczycy są typowe (więcej szczegółów: Nadczynność tarczycy). W okresie ciąży objawy nadczynności tarczycy mogą być czasami trudne do rozpoznania; niektóre z nich, takie jak osłabienie, nerwowość, niepokój, rozdrażnienie, uczucie gorąca lub wzmożona potliwość, mogą występować również w przebiegu prawidłowej ciąży. Do bardziej charakterystycznych objawów nadczynności tarczycy można zaliczyć zwiększenie częstotliwości rytmu serca (>100 uderzeń/min) oraz zmniejszenie masy ciała lub brak jej oczekiwanego zwiększenia.
Nadczynność tarczycy w przebiegu choroby Gravesa i Basedowa u kobiet ciężarnych jest niekorzystna zarówno dla matki, jak i płodu. U matki nieleczona nadczynność tarczycy może prowadzić do rozwoju nadciśnienia tętniczego i stanu przedrzucawkowego. U noworodków matek ze źle kontrolowaną nadczynnością tarczycy powikłania obejmują m.in. małą masę urodzeniową i wewnątrzmaciczne zahamowanie wzrastania. U płodu mogą również wystąpić zaburzenia czynności tarczycy – zarówno jej nadczynność (w przebiegu której przeciwciała stymulujące tarczycę przenikają przez łożysko od matki do płodu i pobudzają tarczycę płodu do nadmiernej produkcji hormonów), jak i niedoczynność (zbyt duże dawki leków przeciwtarczycowych również mogą przenikać przez łożysko i hamować produkcję hormonów w tarczycy płodu). W związku z tymi możliwymi powikłaniami w leczeniu nadczynności tarczycy u kobiet w ciąży konieczna jest współpraca między ginekologiem/położnikiem i endokrynologiem.
Co zrobić w przypadku wystąpienia objawów?
U wielu kobiet przed planowaną ciążą należy wykonać badania w kierunku zaburzeń czynności tarczycy (badaniem pierwszego wyboru jest oznaczenie stężenia TSH w surowicy). Dotyczy to zwłaszcza kobiet:
- z objawami wskazującymi na nadczynność lub niedoczynności tarczycy,
- z rozpoznaną w przeszłości chorobą tarczycy,
- z powiększeniem tarczycy (wolem) lub guzkami tarczycy,
- z wywiadem chorób tarczycy w rodzinie,
- ze współistniejącymi innymi chorobami autoimmunologicznymi (np. cukrzycą typu 1),
- diagnozowanych z powodu niepłodności albo po przebytych przedwczesnych porodach lub poronieniach.
Polskie towarzystwa naukowe zalecają rutynowe oznaczenie stężenia TSH u wszystkich kobiet planujących ciążę i w trakcie pierwszej wizyty położniczej. W przypadku rozpoznania nadczynności tarczycy kobieta powinna odłożyć decyzję o zajściu w ciążę. Leczenie powinien prowadzić endokrynolog, który ustali bezpieczny termin zajścia w ciążę w zależności od metody leczenia nadczynności tarczycy (np. po terapii jodem promieniotwórczym 131I kobieta nie powinna zachodzić w ciążę co najmniej przez 6 miesięcy).
Kobieta w ciąży, która stwierdzi u siebie objawy wskazujące na nadczynność tarczycy, powinna się zgłosić do lekarza ginekologa lub lekarza rodzinnego, którzy po badaniu lekarskim (po zebraniu wywiadu i badaniu) zdecydują o konieczności oznaczenia stężenia TSH.
W jaki sposób lekarz ustala rozpoznanie?
Potwierdzenie nadczynności tarczycy wymaga wykonania badań hormonalnych. Interpretacja wyników tych badań jest jednak utrudniona ze względu na zmiany stężeń hormonów zachodzące w przebiegu prawidłowej ciąży (tab. 1).
| Tabela 1. Wyniki wybranych badań hormonalnych w czasie prawidłowej ciąży | |||
|---|---|---|---|
| Badanie | I trymestr | II trymestr | III trymestr |
| TSH | zmniejszone lub norma | norma | norma |
| FT4 | norma | norma | zmniejszone lub norma |
| FT3 | norma | norma | norma |
| TT4 | zwiększone | zwiększone | zwiększone |
| TT3 | zwiększone | zwiększone | zwiększone |
| FT4 – wolna tyroksyna, TT4 – całkowita tyroksyna, FT3 – wolna trijodotyronina, TT3 – całkowita trijodotyronina | |||
Jeżeli wynik oznaczenia stężenia TSH jest nieprawidłowy, konieczne jest oznaczenie stężenia wolnych hormonów tarczycy (FT4 i/lub FT3). Nadczynność tarczycy rozpoznaje się, jeżeli zmniejszonemu stężeniu TSH towarzyszy zwiększone stężenie FT4 i/lub FT3 w surowicy. W przypadkach wątpliwych można oznaczyć stężenia TT4 i TT3.
W przypadku rozpoznania nadczynności tarczycy lekarz będzie się starał ustalić jej przyczynę, co ma istotne znaczenie przy podejmowaniu decyzji o metodzie leczenia. Pomocne są następujące badania:
- USG tarczycy – w przypadku choroby Gravesa i Basedowa można stwierdzić zmniejszoną echogeniczność tarczycy,
- oznaczenia miana przeciwciał przeciwtarczycowych w surowicy, zwłaszcza przeciwciał przeciwko receptorowi TSH (anty-TSHR) – zwiększone stężenie anty-TSHR jest charakterystyczne dla choroby Gravesa i Basedowa,
- biopsja aspiracyjna cienkoigłowa (BACC) tarczycy – wykonywana jest w przypadku stwierdzenia zmian ogniskowych tarczycy (patrz: Guzki tarczycy).
W okresie ciąży nie wolno wykonywać badań scyntygraficznych.
Jakie są sposoby leczenia?
Leczenie nadczynności tarczycy zależy od jej przyczyny oraz od stopnia nasilenia, dlatego najlepszą metodę leczenia ustala się indywidualnie w przypadku każdej pacjentki, biorąc pod uwagę dobro matki i płodu. Ponadto leczenie nadczynności tarczycy wymaga stałej opieki endokrynologa i ginekologa/położnika, przestrzegania zaleceń lekarskich, regularnych kontrolnych wizyt u lekarza i regularnego przyjmowania leków.
- Tyreotoksykoza indukowana ciążą – występuje głównie w I trymestrze i samoistnie ustępuje w późniejszym okresie. Zwykle objawy nadczynności tarczycy nie są bardzo nasilone i często leczenie nie jest konieczne. W przypadku ciężkiej tyreotoksykozy i niepowściągliwych wymiotów ciężarnych stosuje się leczenie farmakologiczne – leki przeciwtarczycowe (tyreostatyki).
- Choroba Gravesa i Basedowa – nadczynności tarczycy w przebiegu choroby Gravesa i Basedowa nie należy lekceważyć. W I trymestrze obserwuje się nasilenie objawów nadczynności tarczycy, w kolejnych następuje na ogół stopniowe złagodzenie objawów. W okresie poporodowym nadczynność tarczycy często ulega ponownemu zaostrzeniu.
W leczeniu nadczynności tarczycy w przebiegu choroby Gravesa i Basedowa stosuje się głównie tyreostatyki; dawkę i rodzaj leku (tiamazol lub propylotiouracyl) dobiera się indywidualnie dla każdej chorej. Ogólną zasadą jest stosowanie tyreostatyków w najmniejszej skutecznej dawce – w ten sposób unika się niedoczynności tarczycy u matki i płodu. Lekarze dobierają dawkę tyreostatyku na podstawie wyników badania klinicznego, badań hormonalnych oraz badania USG płodu. W ciężkich przypadkach choroby Gravesa i Basedowa lub w przypadku wystąpienia niebezpiecznych działań ubocznych leków przeciwtarczycowych w II trymestrze można rozważać leczenie operacyjne. Leczenie jodem promieniotwórczym w okresie ciąży i karmienia jest bezwzględnie przeciwwskazane.
Po porodzie dawkę leku przeciwtarczycowego często trzeba ponownie zwiększyć. Leczenie tyreostatykiem w odpowiedniej dawce nie stanowi przeciwwskazania do karmienia piersią; dawka metimazolu nie może przekroczyć 20 mg/d, a dawka propylotiouracylu 300 mg/d. Dobową dawkę tyreostatyku należy podzielić na kilka porcji, lek przyjmuje się zaraz po karmieniu i minimum 3 godziny przed kolejnym. Kobieta musi informować pediatrę o swoich chorobach tarczycy w ciąży i po porodzie; podejmie on decyzję o konieczności wykonania badań hormonalnych u noworodka.
Czy możliwe jest całkowite wyleczenie?
W przypadku tyreotoksykozy ciężarnych po porodzie kobieta jest zdrowa i dalsza kontrola czynności tarczycy zwykle nie jest konieczna. Całkowite wyleczenie w przypadku nadczynności tarczycy w przebiegu choroby Gravesa i Basedowa jest możliwe dzięki leczeniu tyreostatykami. Po leczeniu jodem promieniotwórczym lub po operacji usunięcia tarczycy często występuje niedoczynność tarczycy, która wymaga stałego przyjmowania preparatów tyroksyny do końca życia (patrz: Niedoczynność tarczycy).
Co trzeba robić po zakończeniu leczenia?
Po zakończeniu leczenia nadczynności tarczycy chory wymaga dalszej stałej opieki lekarskiej. Wskazana jest okresowa kontrola hormonalna (stężenie TSH w surowicy).
Co robić, aby uniknąć zachorowania?
Aby uniknąć chorób tarczycy, należy dostarczać organizmowi odpowiednią ilość jodu w diecie i zaprzestać palenia papierosów; osoby z predyspozycja do chorób autoimmunologicznych powinny unikać niektórych leków (szczegóły w dziale: Nadczynność tarczycy).
