Czkawka jest odruchem kontrolowanym przez specjalny ośrodek w mózgu. Jako odruch prawidłowy utrzymuje się nie dłużej niż kilka minut. Im dłużej trwa czkawka, tym bardziej prawdopodobne, że pod tym objawem ukrywa się choroba. U dorosłego czkawkę może przerwać stres, gorąca osłodzona herbata, emocje, zatrzymanie oddechu z zaciśnięciem nosa palcami.
Co to jest czkawka?
Czkawka jest odruchem, kontrolowanym przez specjalny ośrodek w mózgu. Polega na nagłym i mimowolnym skurczu przepony i mięśni międzyżebrowych, czyli mięśni, które odpowiadają za wciągnięcie powietrza do płuc – wdech. Jednak w przeciwieństwie do typowego oddychania, równocześnie występuje nagłe zamknięcie krtani na poziomie głośni. W wyniku tego powietrze nie jest wciągane do płuc w sposób ciągły, jak podczas wdechu, lecz w sposób niepełny i przerywany. Efektem jest charakterystyczny odgłos, przykry dla osoby, która doświadcza napadu czkawki. Zwykle czkawka trwa kilka minut i samoistnie ustępuje.
Pacjenci często pytają „od czego jest czkawka”? Wśród częstych przyczyn krótkotrwałej czkawki wymienia się: przepełnienie żołądka, picie dużej ilości napojów gazowanych, połykanie powietrza podczas przełykania.
Znaczenie czkawki
Każdy objaw ma sens biologiczny – służy czemuś. Znaczenie biologiczne czkawki nie jest do końca zrozumiałe. Przyjmuje się, że jest to prymitywny, stary ewolucyjnie odruch, zabezpieczający przed zachłyśnięciem (czyli dostaniem się do dróg oddechowych) pokarmu, znajdującego się już w przełyku. Każdy z nas, kto doświadczył czkawki, wie dobrze, że pojawia się ona zwykle przy próbie przełknięcia sporego kęsa pokarmu lub dużych ilości zimnej wody; często połykamy przy tym powietrze. Pierwszy epizod czkawki bywa więc poprzedzony uczuciem trudności w przejściu pokarmu z przełyku do żołądka.
Czkawka u noworodka i niemowlęcia
Czkawka jest częsta u noworodków i niemowląt, u których żołądek jest niedostatecznie wykształcony, za mały i zbyt szybko się wypełnia, zwłaszcza gdy dziecko łapczywie przyjmuje pokarm. Ponadto wyższe, hamujące czkawkę piętra ośrodkowego układu nerwowego nie są dostatecznie wykształcone i dlatego stary ewolucyjnie odruch zdarza się częściej wśród najmłodszych dzieci. Częstość i nasilenie czkawki zmniejsza się wraz z dojrzewaniem niemowlęcia i jego narządów.
W celu pozbycia się czkawki u noworodków i niemowląt niejednokrotnie wystarczy zmiana pozycji ciała do pionowej, która sprzyja wydostaniu się nadmiaru gazów z wypełnionego żołądka.
Czkawka jako odruch
Czkawka może być fizjologiczna, czyli jako objaw samoograniczający się, wówczas czas trwania nie przekracza kilku minut. Przewlekła (>48 h) czkawka powoduje znaczne zmęczenie, dyskomfort, utratę masy ciała (utrudnia przyjmowanie pokarmów), bezsenność i depresję; negatywnie wpływa na rodzinę chorego.
Im dłużej trwa czkawka, tym bardziej prawdopodobne, że ukrywa się pod tym objawem choroba.
Przewlekła czkawka – najczęstsze przyczyny:
- choroby ośrodkowego układu nerwowego – malformacje naczyniowe, udar mózgu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, uraz głowy, guz mózgu, stwardnienie rozsiane, wodogłowie,
- zaburzenia metaboliczne – cukrzyca, mocznica małe stężenie sodu lub wapnia we krwi, hipokapnia,
- alkohol, nikotyna,
- leki – barbiturany, benzodiazepiny, metyldopa, deksametazon, leki stosowane w chemioterapii,
- choroby narządów szyi i klatki piersiowej – zapalenie krtani i gardła, wole, nowotwory szyi, powiększenie węzłów chłonnych szyjnych, rak płuca, zapalenie płuc i opłucnej, zawał serca, nowotwory przełyku, guzy śródpiersia, przepuklina przeponowa, refluks żołądkowo-przełykowy,
- choroby narządów jamy brzusznej – rak żołądka, zapalenie żołądka, choroba wrzodowa, rozdęcie żołądka (jedna z najczęstszych przyczyn), krwawienie z przewodu pokarmowego, rak trzustki, zapalenie trzustki, powiększenie wątroby lub śledziony, wodobrzusze, kamica żółciowa, niedrożność jelit, choroby zapalne jelit, zapalenie otrzewnej,
- czkawka psychogenna (na tle psychicznym).
Badania diagnostyczne w przypadku czkawki
Krótkotrwałe epizody czkawki nie wymagają żadnych badań diagnostycznych. Pojawienie się czkawki przedłużającej się lub przewlekłej, wymaga – jak każdy inny objaw – zgłoszenia się do lekarza. Lekarz zbiera dokładny wywiad i przeprowadza badanie. Badania dodatkowe wykonuje się w zależności od wyników tych działań. Podejrzenie chorób w obrębie brzucha wymaga wykonania USG jamy brzusznej, ewentualnie endoskopii górnego odcinka przewodu pokarmowego. Typowym badaniem klatki piersiowej jest RTG, w razie podejrzenia poważniejszych chorób powodujących czkawkę, konieczne może być np. wykonanie tomografii komputerowej odpowiedniego obszaru. Rozpoznanie chorób metabolicznych może wymagać prostych oznaczeń we krwi obwodowej (np. stężenia glukozy, kreatyniny, mocznika lub elektrolitów). Współistnienie objawów neurologicznych sugeruje podrażnienie ośrodka odruchu w mózgu, konieczne może być więc szczegółowe badanie neurologiczne oraz badania obrazowe ośrodkowego układu nerwowego (tomografia komputerowa głowy, rezonans magnetyczny).
Jak pozbyć się czkawki?
Czkawka przemijająca nie wymaga żadnej interwencji medycznej, szczególnie u zdrowych osób. U noworodków i niemowląt niejednokrotnie wystarczy zmiana pozycji ciała.
U dorosłych w celu pozbycia się czkawki często wystarczają:
- przyjęcie płynu, np. gorąca osłodzona herbata,
- zatrzymanie oddechu na 5–10 sekund,
- próba wydechu przy zamkniętych nozdrzach i jamie ustnej, napinając przy tym mięśnie przepony,
- przyciągnięcie kolan do klatki piersiowej i przechylenie się do przodu,
- w bardziej uporczywych przypadkach – już z udziałem lekarza – gwałtowne ruchy cewnikiem wprowadzonym przez nos na głębokość ok. 10 cm.
W razie nawracania epizodów czkawki, szczególnie przedłużających się, konieczne jest zgłoszenie się do lekarza, który poprowadzi dalszą diagnostykę i ustali przyczynę tych dolegliwości. W przedłużającej się czkawce niekiedy konieczne może być zastosowanie leków na receptę. Istnieją doniesienia, że pomocne w leczeniu czkawki mogą być także zabiegi akupunktury. W skrajnych przypadkach leczenie przewlekłej, uporczywej czkawki wymaga wykonania zabiegu operacyjnego.
