Rwa kulszowa to ból promieniujący od lędźwiowo-krzyżowego odcinka kręgosłupa i pośladka, przez tylną powierzchnię uda i podudzie aż do stopy. Ból może pojawić się nagle (np. po urazie lub przeciążeniu kręgosłupa) lub narastać stopniowo. Zazwyczaj ma duże nasilenie ograniczające codzienną aktywność. Zwykle nawet niewielkie ruchy kręgosłupa, chodzenie, kaszel czy nawet kichanie powodują nasilenie objawów bólowych. Ponadto mogą pojawić się zaburzenia czucia, mrowienie, drętwienie tej samej okolicy co ból. Leczenie zależy od przyczyny rwy kulszowej, zwykle polega na unikaniu aktywności powodujących ból, przyjmowaniu leków przeciwbólowych i fizjoterapii.
Co to jest rwa kulszowa (korzonki)?
Rwa kulszowa (z łac. ischias) to ból promieniujący od lędźwiowo-krzyżowego odcinka kręgosłupa i pośladka, przez tylną powierzchnię uda i podudzie aż do stopy. Ból występuje w okolicy unerwionej przez nerw kulszowy i mogą mu niekiedy towarzyszyć objawy neurologiczne, takie jak zaburzenia czucia lub osłabienie siły mięśniowej. Objawy wynikają z ucisku lub podrażnienia nerwu kulszowego lub korzeni nerwowych, z których połączenia powstaje nerw. Ból może dotyczyć jednej lub obu nóg i zazwyczaj jest poprzedzony bólem kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego.
Nerw kulszowy
Nerw kulszowy to największy nerw w ciele człowieka. Powstaje z połączenia czterech lub pięciu korzeni nerwowych, wychodzących z kanału kręgowego w odcinku lędźwiowo-krzyżowym kręgosłupa (są to korzenie L5, S1, S2 oraz zwykle również korzeń S3 i częściowo korzeń L4, tworzące tzw. splot krzyżowy). Następnie nerw kulszowy wychodzi spod dolnego brzegu mięśnia gruszkowatego i pośladkowego wielkiego i biegnie na tylnej powierzchni uda w kierunku dołu podkolanowego. Chociaż do uciśnięcia nerwu kulszowego może dojść w każdym miejscu na jego przebiegu, najczęstszą przyczyną rwy kulszowej jest ucisk na korzenie nerwowe w kanale kręgowym przez fragment krążka międzykręgowego. Mówimy wtedy o bólu korzeniowym (lub potocznie o „zapaleniu korzonków”). Do powstania bólu korzeniowego mogą się również przyczynić inne patologie, takie jak zwężenie (stenoza) kanału kręgowego w wyniku procesu zwyrodnieniowego lub w wyniku kręgozmyku (czyli utrwalonego przesunięcia względem siebie trzonów sąsiednich kręgów). Inną przyczyną bólu o zbliżonym do rwy kulszowej charakterze może być zespół mięśnia gruszkowatego, gdy do ucisku na nerw dochodzi w wyniku wzmożonego napięcia mięśnia gruszkowatego pośladka. W rzadkich przypadkach ból korzeniowy może być spowodowany uciskiem korzeni przez guzy nowotworowe lub zmiany ropne w kanale kręgowym.
Czasem objawy podobne do rwy kulszowej mogą być spowodowane chorobami zapalnymi. Ból krzyża z promieniowaniem do pośladków, tępy, który pojawia się u osób przed 40. rż, nie ustępuje w spoczynku, nasila się w nocy i ustępuje stopniowo pod wpływem aktywności fizycznej może być bólem zapalnym związanym np. z zesztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa. Przeczytaj więcej: Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa
Rwa udowa
Jeśli ból promieniuje od pachwiny do przedniej powierzchni uda, sięgając często aż do kolana, mówimy o rwie udowej. Rwa udowa spowodowana jest uciskiem na korzenie nerwowe tworzące nerw udowy (korzenie L2, L3 oraz częściowo L4) lub też na sam nerw udowy.
Rwa kulszowa – przyczyny
Najczęstszą przyczyną ostrej rwy kulszowej jest ucisk na korzenie nerwowe przez zwyrodniały krążek międzykręgowy. Krążki międzykręgowe to elementy chrzęstno-włókniste kręgosłupa, które kształtem przypominają dyski. Krążki międzykręgowe są zbudowane z pierścienia włóknistego, otaczającego elastyczne jądro miażdżyste. Łączą one poszczególne trzony kręgowe oraz przenoszą i amortyzują obciążenia, na jakie narażony jest kręgosłup. Proces zwyrodnieniowy krążków międzykręgowych, który rozpoczyna się już w okresie dojrzewania i postępuje z wiekiem, to dyskopatia, a w odniesieniu do całego kręgosłupa – choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa. Pod wpływem nadmiernego obciążania dochodzi niekiedy do gwałtownego nasilenia zmian zwyrodnieniowych krążka międzykręgowego, z pękaniem włókien pierścienia włóknistego i przesuwaniem jądra miażdżystego do tyłu, co wywołuje ostre bóle kręgosłupa. Ze względu na specyficzną krzywiznę kręgosłupa oraz przenoszenie największych obciążeń przez jego dolną część najczęstszą lokalizacją źródła bólu są krążki międzykręgowe odcinka lędźwiowo-krzyżowego (krążki L4/L5 oraz L5/S1).
Jeśli jądro miażdżyste przemieści się do tyłu w takim stopniu, że spowoduje ucisk na korzenie nerwowe w kanale kręgowym, do bólu kręgosłupa może dołączyć ból promieniujący wzdłuż tych korzeni. Zwykle ból promieniuje do pośladka, tylnej powierzchni uda i podudzi, czasami również do stopy i palców kończyny dolnej; mówimy wtedy o ostrej rwie kulszowej.
W niektórych przypadkach pierścień włóknisty ulec może całkowitemu przerwaniu, a fragment jądra miażdżystego może wypaść do kanału kręgowego, powodując uszkodzenie korzeni nerwowych. Taki stan to przepuklina jądra miażdżystego krążka międzykręgowego (lub potocznie „wypadnięcie krążka międzykręgowego” lub „wypadnięcie dysku”). Poza bólem mogą się wtedy pojawić objawy neurologiczne spowodowane zaburzeniem funkcji nerwów przez ucisk, takie jak zaburzenia czucia na skórze kończyny dolnej, niedowład stopy czy osłabienie odruchów głębokich.
Jak często występuje rwa kulszowa?
Podczas gdy bóle krzyża dotykają w różnym okresie życia ok. 90% dorosłych osób, a co roku pojawiają się one po raz pierwszy u około 5% populacji, rwa kulszowa występuje u 13–40% społeczeństwa, a co roku zapada na nią około 1–2% populacji. W ciągu 2 miesięcy od początku objawów u 90% pacjentów z bólami krzyża oraz u 70% pacjentów z rwą kulszową dochodzi do istotnej poprawy, jednak nawrotowy ból krzyża pojawia się aż u 75% z nich w różnym okresie życia.
Chorobę zwyrodnieniową kręgosłupa zalicza się do chorób cywilizacyjnych – związanych z trybem i higieną życia, aktywnością fizyczną, pracą zawodową. Do wystąpienia bólu krzyża oraz przepukliny jądra miażdżystego predysponowane są osoby prowadzące siedzący tryb życia, otyłe, pozostające długi czas w wymuszonej pozycji (np. kierowcy) i przenoszące własnoręcznie ciężkie przedmioty (pracownicy fizyczni).
Rwa kulszowa – objawy
Rwa kulszowa może mieć ostry początek, związany z urazem lub gwałtownym przeciążeniem kręgosłupa, albo może się pojawić jako stopniowo narastający ból, promieniujący do różnych części kończyny dolnej. Ból krzyża jest pierwszym objawem poprzedzającym bóle korzeniowe w ok. 60% przypadków. W zależności od tego, który z korzeni nerwowych został uciśnięty, ból może promieniować do pośladka (najczęściej), tylnej lub bocznej powierzchni uda, podudzia i stopy, sięgając aż do palców. Niekiedy może obejmować tylko część obszaru zaopatrywanego przez korzeń nerwowy, z czasem wędrując od pośladka w kierunku podudzia i stopy lub rzadziej, zmieniając lokalizację w odwrotnym kierunku. Podrażnienie lub ucisk korzenia L5 powoduje promieniowanie bólu do tylno-bocznej powierzchni uda, przedniej powierzchni podudzia, przyśrodkowo-grzbietowej powierzchni stopy, sięgając czasami aż do palucha. Ucisk na korzeń S1 zwykle powoduje ból promieniujący po tylnej powierzchni uda, bocznej powierzchni podudzia i stopy, niekiedy obejmując 5. palec stopy.
Charakterystyczne jest, że nawet niewielkie ruchy kręgosłupa, chodzenie, kaszel czy nawet kichanie powodują nasilenie objawów bólowych. W części przypadków, poza bólem, pojawiają się zaburzenia czucia o charakterze mrowienia lub drętwienia w takiej samej lokalizacji. Może również wystąpić niedoczulica na skórze w obrębie unerwienia podrażnionego korzenia. W niektórych przypadkach bólowi może towarzyszyć osłabienie siły mięśniowej, zwłaszcza w zakresie zginania lub prostowania stopy. Taki niedowład zwykle pojawia się po pewnym czasie od początku trwania bólu i może się wiązać z nasileniem rwy kulszowej lub, w rzadkich przypadkach, z paradoksalnym zmniejszeniem objawów bólowych, gdy dochodzi do znacznego uszkodzenia korzenia nerwowego.
W przypadku rwy udowej ból i zaburzenia czucia mogą promieniować od pachwiny do przedniej powierzchni uda i kolana, a osłabieniu może ulec mięsień czworogłowy uda. Silna rwa kulszowa z bólem krzyża, może również na drodze odruchowej wywoływać trudności w oddawaniu moczu i defekacji. W skrajnych przypadkach może wystąpić porażenie zwieraczy z zatrzymaniem moczu i stolca.
Rwa kulszowa – leżeć czy chodzić? Leczenie domowe, leki przeciwbólowe
Silna rwa kulszowa wymusza zwykle na osobie nią dotkniętej ograniczenie obciążania i wszelkich zbędnych ruchów kręgosłupa. Pozostanie w łóżku, w pozycji leżącej na boku, z ugiętymi nogami w stawach kolanowych i biodrowych lub w pozycji na plecach z podłożeniem poduszki pod kolana, może przynieść ulgę już po 1–2 dniach. Nie jest natomiast wskazane pozostawanie przez dłuższy czas w unieruchomieniu w łóżku. Jeśli ból nie zmniejsza się istotnie w ciągu 3–4 dni, konieczna jest konsultacja lekarza.
W celu złagodzenia bólu można zastosować doustne leki przeciwbólowe, dostępne bez recepty, np. ibuprofen, metamizol, diklofenak czy meloksykam (zwykle paracetamol i kwas acetylosalicylowy są niewystarczające w opanowaniu bólu korzeniowego). Miejscowo ulgę mogą również przynieść maści i żele zawierające składniki przeciwbólowe i przeciwzapalne lub okłady chłodzące czy rozgrzewające.
Rwa kulszowa – kiedy konsultacja lekarska
Jeśli powyższe środki nie dają poprawy, wskazana jest wizyta u lekarza, który po zbadaniu może przepisać silniejsze leki przeciwbólowe, podawane doustnie lub w zastrzyku. Czasami mogą być również wskazane leki rozluźniające mięśnie lub uspokajające, a w niektórych przypadkach silne leki przeciwbólowe z grupy opioidów.
W przypadku bólu o charakterze przewlekłym objawy takie jak niewyjaśniona utrata masy ciała, towarzyszące bólowi gorączka lub dreszcze, nasilanie się bólu w nocy lub w pozycji leżącej, są wskazaniami do zgłoszenia się do lekarza.
Rwa kulszowa – przebieg diagnozy
Lekarz, przed postawieniem diagnozy i wdrożeniem leczenia, musi mieć podstawowe informacje dotyczące wystąpienia, lokalizacji i nasilenia objawów rwy kulszowej oraz obiektywne wyniki badania lekarskiego. Zgłaszając się do lekarza, trzeba się przygotować na pytania dotyczące czasu i okoliczności wystąpienia objawów, nasilenia bólu, czynników nasilających ból (określone pozycje, wysiłek, ruch), czynników zmniejszających ból oraz czasu trwania dolegliwości. W postawieniu prawidłowej diagnozy ważne jest dokładne umiejscowienie bólu (ból krzyża, bóle udzielone, bóle korzeniowe). Lekarz zapyta również o inne objawy towarzyszące bólowi (np. gorączka z dreszczami, zaburzenia oddawania moczu i stolca, zaburzenia czucia na nogach oraz w okolicy krocza, zaburzenia funkcji seksualnych), stosowane dotychczas leki oraz inne choroby.
Przeprowadzając badanie, lekarz oceni siłę mięśniową i odruchy w dolnej połowie ciała oraz czucie i napięcie korzeni nerwowych. Służą temu badania polegające m.in. na unoszeniu kończyn w pozycji leżącej, zginaniu i prostowaniu kończyn, wywoływaniu odruchów ścięgnistych czy wywoływaniu wrażeń czuciowych przez dotykanie skóry na zmianę tępym i ostrym przyrządem.
W zdecydowanej większości przypadków, gdy bólowi nie towarzyszą zaburzenia neurologiczne, a w wywiadzie lekarz nie stwierdzi podstaw do podejrzenia zmian urazowych, zapalnych czy nowotworowych, w celu postawienia diagnozy nie ma potrzeby wykonania żadnych badań obrazowych.
Lekarz może zlecić wykonanie pilnych badań obrazowych w przypadkach rwy kulszowej z podejrzeniem zmiany nowotworowej lub zapalnej w obrębie kręgosłupa oraz gdy bólowi towarzyszą zaburzenia neurologiczne (niedowład, zaburzenia odruchów, znaczne zaburzenia czucia, zatrzymanie oddawania moczu). W tych sytuacjach wskazane jest wykonanie badań i ocena ich pod kątem leczenia operacyjnego w trybie pilnym. W przewlekłym zespole bólowym badania obrazowe służą ukierunkowaniu dalszego leczenia, skorygowaniu rehabilitacji lub ocenie wskazań do leczenia operacyjnego.
Badania w diagnostyce rwy kulszowej
Do badań obrazowych używanych w diagnostyce bólów krzyża i rwy kulszowej zalicza się:
- badania rentgenowskie (spoczynkowe oraz czynnościowe, w różnych projekcjach)
- tomografię kręgosłupa
- rezonans magnetyczny.
Zdjęcie RTG kręgosłupa służy ocenie struktur kostnych (w tym trzonów kręgów), zwłaszcza po urazach kręgosłupa, przy podejrzeniu zmian nowotworowych lub innych patologii trzonów kręgów. Badanie rentgenowskie czynnościowe daje możliwość oceny stabilności kręgosłupa.
Tomografia komputerowa bardzo dobrze obrazuje struktury kostne kręgosłupa, ale pozwala również ocenić tkanki miękkie, w tym krążki międzykręgowe. Charakteryzuje się nieco mniejszą dokładnością niż badanie rezonansu magnetycznego, ale zazwyczaj jest w zupełności wystarczająca do postawienia diagnozy. Znajduje zastosowanie zwłaszcza w diagnostyce zmian urazowych kręgosłupa, a także w chorobie zwyrodnieniowej kręgosłupa czy diagnostyce zwężenia kanału kręgowego. Jest badaniem z wyboru u pacjentów, u których przeciwwskazany jest rezonans magnetyczny z powodu np. protez metalowych lub rozrusznika serca.
Rezonans magnetyczny daje wysokiej jakości obraz tkanek i jest niewątpliwie badaniem o najwyższej czułości w wykrywaniu przepukliny jądra miażdżystego. Doskonale uwidacznia również inne patologie kręgosłupa i tkanek otaczających, jak guzy, krwiaki czy zmiany ropne.
Rwa kulszowa – leczenie
Podstawą postępowania w rwie kulszowej w okresie ostrego bólu jest leczenie zachowawcze, polegające na czasowym odciążeniu kręgosłupa (jednak unieruchomienie w łóżku nie powinno trwać dłużej niż 4–5 dni) – należy unikać ruchów i pozycji nasilających ból. Stosuje się też leki przeciwbólowe i przeciwzapalne (doustnie lub w zastrzyku oraz miejscowo, w postaci żelu lub maści), a w niektórych przypadkach również leki rozluźniające mięśnie. Ważnym elementem w postępowaniu jest edukacja, mająca na celu zaznajomienie chorego z przyczyną dolegliwości oraz prostymi metodami zmniejszania bólu i unikania niekorzystnych obciążeń kręgosłupa, mogących zaostrzać objawy (np. schylanie, podnoszenie cięższych przedmiotów, skłony czy znaczne przeprosty kręgosłupa).
Fizykoterapia i rehabilitacja
Kolejnymi krokami w leczeniu zachowawczym bólu krzyża i rwy kulszowej są fizykoterapia i rehabilitacja. Nie należy opóźniać ich wprowadzenia, gdyż im wcześniej wdroży się odpowiednie ćwiczenia, tym mniejsze jest ryzyko przejścia ostrego bólu w przewlekły zespół bólowy kręgosłupa. Trzeba pamiętać, że zabiegi fizykoterapeutyczne, takie jak przezskórna elektrostymulacja (TENS), ultradźwięki (niewskazane w okresie ostrym) czy ciepło i krioterapia, stanowią metody uzupełniające, ułatwiające właściwą rehabilitację. Leczenie oparte tylko na zabiegach fizykoterapeutycznych przynosi zdecydowanie mniejsze rezultaty w porównaniu z równoczesnym stosowaniem zabiegów i ćwiczeń fizycznych.
Program ćwiczeń powinien być dobrany indywidualnie do pacjenta i wspomagany przez rehabilitanta aż do momentu, w którym pacjent będzie w stanie samodzielnie kontynuować systematyczne ćwiczenia w domu.
Leczenie operacyjne
Leczenie operacyjne konieczne jest zaledwie u 1–2% pacjentów z bólem krzyża oraz u ok. 2–10% pacjentów z rwą kulszową. Wskazaniami do zabiegu w trybie pilnym są towarzyszące ostrej rwie kulszowej niedowłady w obrębie kończyny dolnej (po potwierdzeniu w rezonansie magnetycznym lub tomografii komputerowej ucisku na korzeń przez fragment jądra miażdżystego) oraz rwa kulszowa z zatrzymaniem moczu i zaburzeniami czucia na kończynach lub w okolicy krocza. Ponadto stwierdzenie niestabilnego złamania kręgosłupa, guza lub ropnia w kanale kręgowym, z obecnym deficytem neurologicznym (niedowład, zaburzenia czucia, zaburzenia odruchów) również jest wskazaniem do pilnej operacji. Leczenie operacyjne może być także wskazane w przypadku nasilonego zespołu bólowego, którego nie można opanować lekami przeciwbólowymi lub w razie przewlekłego bólu kręgosłupa z rwą kulszową, po nieskutecznym leczeniu zachowawczym, jeśli w badaniach obrazowych potwierdzono ucisk na korzenie nerwowe.
W przypadku przepukliny jądra miażdżystego w odcinku lędźwiowo-krzyżowym kręgosłupa najczęściej wykonywanym zabiegiem operacyjnym jest mikrodiscektomia, czyli usunięcie wypadniętego fragmentu jądra miażdżystego z kanału kręgowego. Operację przeprowadza się z niewielkiego cięcia w linii środkowej, nad miejscem przepukliny. Następnie odsuwa się mięśnie przykręgosłupowe od wyrostków kolczystych i wykonuje fenestrację, czyli niewielki otwór w więzadle żółtym, łączącym łuki kręgów. Pozwala to na małoinwazyjne wejście do kanału kręgowego za pomocą mikronarzędzi i usunięcie fragmentów jądra miażdżystego, powodujących ucisk na korzenie nerwowe. Zabieg trwa około godziny, a pobyt w szpitalu ogranicza się zwykle do 3–5 dni.
W przypadkach, gdy ucisk na korzenie powodowany jest nie tylko przez dyskopatię, lecz także zmiany zwyrodnieniowe w stawach międzywyrostkowych lub zmienione zwyrodnieniowo więzadła w kanale kręgowym, wykonuje się laminektomię. Jest to poszerzenie kanału kręgowego przez usunięcie łuku kręgu, który od tyłu, wraz z więzadłami i stawami międzywyrostkowymi, ogranicza kanał kręgowy. Jeśli dodatkowo w przedoperacyjnych badaniach radiologicznych stwierdza się niestabilność kręgosłupa, związaną z procesem zwyrodnieniowym krążka międzykręgowego lub ze zmianami pourazowymi, laminektomię uzupełnia się dodatkową stabilizacją wewnętrzną, przez wkręcenie specjalnych śrub w nasady łuków kręgów, które następnie łączy się za pomocą metalowych mostków. Zabieg taki może trwać do kilku godzin, w zależności od rozległości i liczby wkręcanych śrub.
Zabieg operacyjny usunięcia przepukliny jądra miażdżystego jest obarczony niewielkim ryzykiem operacyjnym, związanym z możliwością dysfunkcji korzenia nerwowego, co może się wiązać z nasileniem zaburzeń neurologicznych z tego korzenia, tj. zaburzeń czucia lub niedowładu w zakresie danego zaopatrzenia korzeniowego (niedowład może dotyczyć określonej grupy mięśni, zaopatrywanej przez dany korzeń). Nieco większe ryzyko dotyczy przewlekłych bólów krzyża, gdy od momentu powstania przepukliny upłynęło kilka miesięcy, a w kanale kręgowym rozpoczął się proces włóknienia wypadniętego jądra miażdżystego. W przypadku konieczności stosowania stabilizacji wewnętrznej nieco większe jest ryzyko powikłań zapalnych.
Czy możliwe jest całkowite wyleczenie rwy kulszowej?
Leczenie operacyjne u zdecydowanej większości pacjentów z ostrą rwą kulszową powoduje całkowite ustąpienie bólu korzeniowego bezpośrednio po zabiegu operacyjnym. U pozostałych chorych po zabiegu objawy rwy kulszowej ulegają znacznej redukcji, dzięki zlikwidowaniu ucisku na korzenie nerwowe. U części pacjentów bezpośrednio po zabiegu mogą się utrzymywać zaburzenia czucia o charakterze mrowienia lub drętwienia, w lokalizacji charakterystycznej dla ustępującej rwy kulszowej.
Nieco inaczej sytuacja wygląda w przewlekłych zespołach bólowych kręgosłupa, gdzie leczenie operacyjne ma znacznie mniejszą skuteczność. Trzeba pamiętać, że operacja zmniejsza ciasnotę w kanale kręgowym i w określonych przypadkach stabilizuje trzony kręgów, jednak nie wpływa na proces zwyrodnieniowy krążków międzykręgowych i całego kręgosłupa. Bóle krzyża mogą pochodzić nie tylko z ucisku na korzenie nerwowe, lecz także z wielu innych przyczyn, na które zabieg discektomii nie ma wpływu, dlatego nie we wszystkich przypadkach obserwuje się poprawę po operacji.
Statystycznie około 60% pacjentów operowanych z powodu przepukliny jądra miażdżystego wraca w ciągu roku od operacji do poprzednio wykonywanej pracy, podczas gdy ok. 25% wymaga zmiany miejsca pracy. Tylko ok. 15% nie jest w stanie podjąć pracy z powodu utrzymującego się zespołu bólowego kręgosłupa.
Po zabiegu operacyjnym konieczna jest dalsza rehabilitacja celem zmniejszenia ryzyka nawrotowej przepukliny. W okresie 2 lat po operacji u około 10% operowanych występuje nawrotowa przepuklina jądra miażdżystego.
Co trzeba robić po zakończeniu leczenia rwy kulszowej?
Istotą choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa jest okresowe nasilanie się i ustępowanie (remisja) objawów bólowych, dlatego pacjent powinien stale i systematycznie kontynuować rehabilitację czynną (ćwiczenia aerobowe, wzmacniające mięśnie brzucha i przykręgosłupowe, ćwiczenia rozciągające itd.). Konieczne jest przestrzeganie podstawowych zasad dotyczących odpowiedniego obciążania kręgosłupa i unikania pozycji, stwarzających ryzyko ponownego uszkodzenia krążka międzykręgowego.
Po zakończonym leczeniu operacyjnym nie jest konieczne wykonywanie rutynowo badań kontrolnych, jeśli dolegliwości bólowe nie nawracają lub są ograniczone i nie sugerują nawrotowej przepukliny jądra miażdżystego.
Co robić, aby uniknąć zachorowania na rwę kulszową?
Nie istnieje jedna, stuprocentowo skuteczna metoda zapobiegania rozwojowi choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa ani występowaniu bólów krzyża. Najprostsze metody, które w dużym stopniu mogą zmniejszyć ryzyko wystąpienia przepukliny jądra miażdżystego, to:
- ograniczenie niekorzystnych (z punktu widzenia biomechaniki) obciążeń kręgosłupa
- redukcja masy ciała
- unikanie wstrząsów i wibracji
- uprawianie ćwiczeń aerobowych
- uprawianie ćwiczeń wzmacniających mięśnie brzucha i przykręgosłupowe
- nauka utrzymywania prawidłowej postawy ciała.
