Łagodne zaburzenia poznawcze

Co to są łagodne zaburzenia poznawcze i jakie są ich przyczyny?

Czynności poznawcze umożliwiają orientację w środowisku zewnętrznym. Odpowiednia interpretacja otoczenia jest możliwa poprzez spostrzeganie i przetwarzanie informacji za pomocą myśli i języka oraz utrwalanie wiedzy w pamięci.

W tabeli przedstawiono podstawowe czynności poznawcze. Sprawność procesów poznawczych ulega stopniowemu pogorszeniu w miarę starzenia się mózgu.

Łagodne zaburzenia poznawcze (mild cognitive impairment - MCI) polegają na pogorszeniu sprawności procesów poznawczych bez towarzyszącego otępienia. Często mogą dotyczyć tylko jednej lub niektórych czynności poznawczych - zazwyczaj pamięci. Często po dłuższym zastanowieniu i skupieniu uwagi, pacjent przypomina sobie potrzebne informacje, ponieważ łagodne zaburzenia pamięci są często spowodowane upośledzeniem koncentracji i odtwarzania informacji. W takiej sytuacji pogorszenie funkcji poznawczych zgłaszane jest przez samego pacjenta lub jego rodzinę lecz nie utrudnia codziennego funkcjonowania.

Jeśli upośledzenie myślenia lub funkcji intelektualnych wpływa na codzienne życie, określa się je jako otępienie. Początkowo pogorszeniu ulega aktywność złożona, jak dbałość o finanse czy korespondencję, zaś w miarę postępu choroby jest pogorszeniu ulega codzienne funkcjonowanie w zakresie ubierania się, higieny osobistej i odżywiania. Tylko u części pacjentów, u których pojawiły się pierwsze objawy łagodnych zaburzeń poznawczych choroba ewoluuje aż do otępienia. Przebieg naturalnego procesu starzenia się mózgu może zostać skokowo przyspieszony przez miażdżycę naczyń mózgu oraz procesy zwyrodnieniowe ośrodkowego układu nerwowego. Szybkie i skokowe pogorszenie się procesów poznawczych może prowadzić do otępienia.

Przyczyną powstawania łagodnych zaburzeń poznawczych są zmiany naczyniowe lub uszkodzenia układu nerwowego, czyli neurodegeneracja. Prawdopodobnie zaburzenia takie mogą również powodować liczne, drobne urazy głowy.

Istnieją również odwracalne zaburzenia poznawcze, które ustępują po wyleczeniu przyczyny. Powodują je niedobory witamin i hormonów (np. niedoczynność tarczycy, niedobór witamin B₁, B₆, B₁₂, PP), przyjmowane niektórych leków (np. beznodiazepin, metyldopy, hydroksyzyny, klonidyny), infekcje układu nerwowego (kiła, HIV, gruźlica) oraz zmiany powodujące ucisk na mózg (np. nowotwory mózgu, wodogłowie, ropień mózgu, przewlekły krwiak podtwardówkowy).

Jak często występują łagodne zaburzenia poznawcze?

Pojawiające się zaburzenia poznawcze często są bagatelizowane, ponieważ uważa się je za naturalne objawy starzenia się. Z tego powodu wielu pacjentów nie zgłasza się do lekarza, co znacznie utrudnia określenie częstości występowania tych zaburzeń. Uważa się jednak, że występują one u 15-30% osób po 60. roku życia.

Spośród zgłaszanych przez pacjentów łagodnych zaburzeń poznawczych około 10% jest odwracalne, ponieważ są one spowodowane przez infekcje układu nerwowego, zmiany powodujące ucisk struktur mózgu, zaburzenia metaboliczne lub stany niedoboru witamin czy hormonów.

U 20-50% pacjentów wykazujących objawy łagodnych zaburzeń poznawczych rozwinie się zespół otępienny, zazwyczaj w ciągu 5-7 lat.

Jak się objawiają łagodne zaburzenia poznawcze?

Osoba, która choruje na łagodne zaburzenia poznawcze skarży się na pogorszenie pamięci lub innych funkcji poznawczych, na przykład na pogorszenie uwagi czy utrudnione, niejasne myślenie. Objawy opisywane są przez pacjentów jako „wolniejsze myślenie” lub problemy z przypomnieniem sobie zdarzeń i nazw przedmiotów. Pacjenci potrzebują więcej czasu aby przypomnieć sobie szczegóły zaistniałych sytuacji, a skupienie uwagi wymaga od nich wysiłku.

Codzienne czynności, takie jak ubieranie się, jedzenie, higiena nie są zaburzone, natomiast aktywność złożona, taka jak robienie zakupów, załatwianie spraw urzędowych ulega nieznacznemu pogorszeniu, co w konsekwencji pogarsza efektywność działania i jakość życia. Objawy mogą być niezauważone przez chorego i dopiero rodzina pacjenta zgłasza pogorszenie jego funkcjonowania. Objawy te są często mylone z fizjologicznym procesem starzenia się.

Co robić w przypadku wystąpienia objawów łagodnych zaburzeń poznawczych?

W przypadku, gdy pojawią się takie objawy jak problemy z pamięcią, trudności w skupieniu uwagi czy w nazywaniu przedmiotów, należy się skonsultować z lekarzem POZ, który - w razie potrzeby - skieruje pacjenta do neurologa. Dodatkowe objawy, które mogą powodować zaniepokojenie, to uczucie „spowolnienia myślenia” i poświęcanie większego wysiłku na zapamiętywanie i odtwarzanie informacji.

Pacjenci ze zdiagnozowanymi łagodnymi zaburzeniami poznawczymi powinni pozostawać pod kontrolą neurologa ze względu na ryzyko rozwoju otępienia.

W jaki sposób lekarz ustala rozpoznanie łagodnych zaburzeń poznawczych?

Lekarz najpierw przeprowadzi wywiad z pacjentem, a w miarę możliwości także z jego rodziną, zaś następnie zbada pacjenta. W razie podejrzenia łagodnych zaburzeń poznawczych skieruje go na dalszą diagnostykę do neurologa.

Neurolog zapyta pacjenta o wiek oraz o to, kiedy zauważył pierwsze objawy, zapyta o tempo narastania zaburzeń oraz o występowanie ewentualnych zmian zachowania. Podczas rozmowy neurolog zwróci uwagę na orientację pacjenta co do własnej osoby oraz miejsca i czasu, jak również oceni funkcje językowe i pamięć. Oceniając zaburzenia mowy, lekarz będzie zwracał uwagę na trudności w znalezieniu słów, pogorszenie płynności mowy, rozumienie i nazywanie czynności lub przedmiotów. Lekarz oceni również zdolność wykonywania czynności złożonych, takich jak ubieranie się, wykorzystywanie przedmiotów codziennego użytku (np. telefonu). Spośród zaburzeń zachowania lekarz zwróci uwagę na pobudzenie, depresję, myśli obsesyjne lub omamy występujące u pacjenta.

Pacjent, opisując zaburzenia pamięci powinien uwzględnić, czy dotyczą one ostatnich wydarzeń, czy też spraw odległych lub wiedzy nabytej wiele lat wcześniej. Należy poinformować lekarza, jeśli występuje upośledzenie ruchów, chodu albo zaburzenia snu. Lekarz zapyta też o leki, jakie przyjmuje pacjent oraz o nadużywanie niektórych substancji (alkohol, narkotyki). Pomocne w ustaleniu rozpoznania jest zgłoszenie się do lekarza z osobą z bliskiego otoczenia, która może uzupełnić wywiad.

W zdiagnozowaniu łagodnych zaburzeń poznawczych i określeniu, w której sferze zmiany są najbardziej widoczne, pomocne jest badanie psychologiczne, na które może skierować pacjenta lekarz. Psycholog podczas rozmowy z pacjentem wykona kilka powszechnie stosowanych testów, które służą do wykrywania zaburzeń poznawczych (m.in. test rysowania zegara, test uczenia się słów, test łączenia punktów oraz krótką skalę oceny stanu psychicznego [MMSE]).

Badania dodatkowe, które zleca lekarz, mają na celu wykluczenie odwracalnych przyczyn zaburzeń poznawczych. Do badań obrazowych pozwalających na wykluczenie przyczyn odwracalnych należą tomografia komputerowa (TK) i rezonans magnetyczny (MR) głowy.

Dzięki tym badaniom można wykryć zmiany nowotworowe, ropnie mózgu, wodogłowie lub wykazać obecność przewlekłego krwiaka podtwardówkowego. W łagodnych zaburzeniach poznawczych, w badaniach TK i MR widoczny jest obustronny zanik rejonu mózgu, nazywanego płatami skroniowymi.

Ponadto lekarz może zlecić badania laboratoryjne krwi: oznaczenie stężenia witaminy B₁₂, poziomu hormonów, w celu określenia występowania ewentualnych zaburzeń funkcji tarczycy (TSH, fT₃, fT₄) oraz badania, które pozwolą wykluczyć infekcję układu nerwowego (kiłę, gruźlicę lub zakażenie HIV).

Jeśli wyniki są niepokojące, lekarz może zlecić badanie płynu mózgowo-rdzeniowego (PMR) - płyn do badania otrzymuje się poprzez nakłucie kanału kręgowego i pobranie próbki płynu mózgowo-rdzeniowego. To badanie pomaga także określić czy w płynie mózgowo-rdzeniowym obecne są białka, które mogą świadczyć o chorobie Alzheimera. Spośród powyższych badań podstawowo wykonuje się: oznaczenie stężenia hormonu TSH, witaminy B₁₂ oraz badanie obrazowe głowy (TK lub MR).

Na podstawie wywiadu, badania oraz wyników badań dodatkowych lekarz może diagnozę ustalić rozpoznanie łagodnych zaburzeń poznawczych.

Jakie są metody leczenia łagodnych zaburzeń poznawczych?

W przypadku, gdy określono przyczynę zaburzeń poznawczych, należy leczyć chorobę podstawową. Większość zmian, które powodują ucisk na tkankę mózgową leczy się metodami chirurgicznymi. Pacjenci ze zmianami nowotworowymi układu nerwowego kierowani są do onkologa, który ustali szczegółowy plan leczenia, w tym zakres i kolejność chemioterapii, radioterapii lub leczenia neurochirurgicznego.

U osób, u których wykryto przewlekły krwiak podtwardówkowy, neurolog lub neurochirurg decyduje o dalszym leczeniu - najczęściej chirurgicznym. W przypadku wykrycia ropnia mózgu stosuje się antybiotyki i ewentualnie usuwa zmianę podczas operacji neurochirurgicznej.

W przypadku potwierdzenia choroby tarczycy, pacjent jest kierowany do endokrynologa, który ustala odpowiednie leczenie.

U osób z niedoborami witamin, wyrównanie poziomu witamin poprawia funkcje poznawcze, o ile stan niedoboru trwał na tyle krótko, że nie doszło do trwałych uszkodzeń układu nerwowego.

W sytuacji, gdy zaburzenia poznawcze wynikają z działania przyjmowanych leków, lekarz zdecyduje o zamianie leków na inne, które nie będą powodowały objawów choroby.

W przypadku łagodnych zaburzeń poznawczych, których przyczyny nie znaleziono, możliwe jest wyłącznie leczenie objawowe, które spowalnia postęp choroby. Lekarz może przepisać leki z grupy leków nootropowych, które mają na celu pobudzenie metabolizmu (przemian mających na celu dostarczenie substancji odżywczych) ośrodkowego układu nerwowego. Efektem ich działania jest poprawa stanu świadomości i pamięci. Kolejną grupą leków, które stosuje się w przypadku łagodnych zaburzeń poznawczych są leki neuroprotekcyjne - mają one na celu minimalizowanie wpływu niekorzystnych czynników na układ nerwowy.

Jeśli do łagodnych zaburzeń poznawczych dołączają się zaburzenia psychiatryczne, takie jak depresja, agresja, stany lękowe czy bezsenność, stosuje się leki przeciwdepresyjne, przeciwlękowe, nasenne lub neuroleptyczne. Leczenie łagodnych zaburzeń poznawczych zawsze powinno się odbywać pod kontrolą lekarza, który dobiera najkorzystniejszą dla chorego terapię.

Czy jest możliwe całkowite wyleczenie łagodnych zaburzeń poznawczych?

Jeśli łagodne zaburzenia poznawcze są spowodowane przez przyczynę odwracalną, całkowite wyleczenie jest możliwe po opanowaniu choroby podstawowej.

W sytuacji, gdy przyczyna łagodnych zaburzeń poznawczych jest nieodwracalna, jak zaburzenia naczyniowe lub uszkodzenie układu nerwowego, wyleczenie choroby nie jest możliwe. Stosowane leczenie farmakologiczne ma na celu spowolnienie postępu choroby i jak najdłuższe zachowanie sprawności intelektualnej. W niektórych przypadkach zaburzenia nie postępują, a stosowane leczenie ma na celu poprawę jakości życia pacjenta.

Co należy robić po zakończeniu leczenia łagodnych zaburzeń poznawczych?

W sytuacji, gdy łagodne zaburzenia poznawcze były spowodowane przez odwracalne przyczyny, po zakończonym leczeniu lekarz decyduje o dalszym postępowaniu i ewentualnych wizytach kontrolnych.

Pacjenci, u których łagodne zaburzenia poznawcze są nieodwracalne, powinni pozostawać pod stałą opieką neurologa, ponieważ istnieje ryzyko rozwoju otępienia. Lekarz kontroluje reakcje pacjenta na zastosowane leczenie i dobiera leki do zgłaszanych przez pacjenta objawów.

Co robić, aby uniknąć wystąpienia łagodnych zaburzeń poznawczych?

Określono kilka czynników, które chronią przed przedwczesnym wystąpieniem zaburzeń poznawczych lub zespołów otępiennych. Są to:

• wyższy poziom wykształcenia,
• utrzymywanie aktywności intelektualnej do późnego wieku (np. poprzez czytanie książek, rozwiązywanie rebusów i krzyżówek),
• aktywność fizyczna utrzymywana przez całe życie, również do późnego wieku,
• dobrze rozwinięta sieć interakcji społecznych.