×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Zaburzenia i utrata węchu: przyczyny i leczenie


specjalista neurolog
Aktualizacja: lek. Magdalena Wiercińska

Utrata lub zaburzenia węchu są najczęściej związane z chorobami laryngologicznymi. Przyczyną zaburzeń lub utraty węchu mogą być też często występujące infekcje dróg oddechowych (np. COVID-19). Narażenie na toksyczne susbstancje, dymy, pyły, a także palenie tytoniu osłabia węch. Wraz z wiekiem także dochodzi do osłabienia węchu. Leczenie zależy od przyczyny zaburzeń węchu.

Co to są zaburzenia i utrata węchu?

Prawidłowo funkcjonujący zmysł węchu odgrywa ważną rolę u człowieka ostrzegając o niebezpiecznych substancjach, takich jak dym czy trujący gaz, i ułatwiając ich lokalizację. Pozwala na dobór odpowiednich pokarmów (świeżość, jakość), ma udział w wydzielaniu śliny i soku żołądkowego. Jest źródłem przeżyć, emocji oraz zachowań seksualnych. Daje samokontrolę stanu higienicznego. Ma ważny udział także w percepcji wrażeń smakowych.

Upośledzenie węchu w postaci osłabienia powonienia nazywa się hiposmią, całkowity brak węchu to anosmia, niekiedy występuje nieprawidłowe odczuwania zapachów, czyli parosmia. Odczuwanie szczególnie nieprzyjemnych, odrażających wrażeń węchowych to kakosomia.

Istnieje około 200 potwierdzonych różnych przyczyn zaburzeń węchu. Wynika to z długiej drogi nerwowej od receptora węchowego do ośrodka korowego w mózgu, który analizuje dane zapachowe. Droga nerwu węchowego zaczyna się nabłonkiem receptorowym, który się znajduje w błonie śluzowej przewodów nosowych. Ważne jest to, że neurony receptorowe mają ograniczony czas przeżycia, przeciętnie 30 dni, a więc z jednej strony leczenie, które uszkadza podziały komórkowe może zaburzyć funkcje receptora węchowego, ale w niektórych warunkach funkcja receptora może być przywrócona poprzez jego regenerację. Wypustki receptora, jako bardzo cienkie włókna nerwowe, przechodzą przez blaszkę dziurkowaną kości sitowej, dostając się do mózgu, gdzie tworzą opuszkę węchową. Droga węchowa kończy się w korze płata skroniowego.

Rozróżnianie zapachów może być zaburzone przez:

  • zamknięcie przewodów nosowych, co utrudnia przenikanie substancji lotnych do nabłonka receptorowego
  • upośledzenie funkcji receptora węchowego lub samego nerwu węchowego
  • patologiczne procesy, które rozwijają się w mózgu.

Zaburzenia i utrata węchu – najczęstsze przyczyny

Najczęstszymi przyczynami zaburzeń w odczuwaniu zapachów są choroby laryngologiczne. Utrata powonienia może być spowodowana wadami rozwojowymi, infekcją górnych dróg oddechowych, zapaleniem alergicznym błony śluzowej nosa, zapaleniem zatok obocznych nosa, polipami, guzami nosa i gardła.

Zaburzenia węchu i smaku są częste podczas i po COVID-19. Przeczytaj więcej: Zaburzenia smaku

Z przyczyn neurologicznych najczęściej zaburzenia węchu powstają w wyniku urazów czaszkowo-mózgowych, w wyniku których może dojść do zerwania bardzo cienkich włókien nerwowych przechodzących przez wąskie otwory lub urazu samego nerwu węchowego czy kory mózgowej odpowiedzialnej za analizę zapachów. Najczęściej do takiego zdarzenia dochodzi podczas wypadków komunikacyjnych (u około 10–20% poszkodowanych). Częstość występowania tych zaburzeń zależy od ciężkości wypadku. Często występują one podczas złamania przedniego dołu czaszki. Utrata węchu może być jedno- lub obustronna, a także przejściowa lub trwała. Do odzyskania powonienia dochodzi u 30–40% pacjentów. Uważa się, że jeżeli utrata węchu trwa ponad rok po urazie, to jest ona nieodwracalna. Rzadko osłabienie, a następnie brak węchu może być wywołane rozwijającym się guzem przedniego dołu czaszki (najczęściej są to wolno rosnące, łagodne oponiaki), wtedy często jest to jednostronna utrata węchu, która najczęściej nie jest zauważana przez pacjenta.

Narażenie na toksyczne substancje, pyły, dym tytoniowy może powodować osłabienie odczuwania zapachów. Zmniejszenie wrażliwości, oceny nasilenia, identyfikowania i odróżnienia zapachów może być spowodowane starzeniem się. Jest to ważny problem, ponieważ objawy te mogą zmieniać nawyki żywieniowe i w konsekwencji pogarszać stan odżywienia i odporności starszej osoby.

Zaburzenia węchu mogą być objawem niepożądanym leków stosowanych w leczeniu nadciśnienia tętniczego, takich jak nifedypina, diltazem, kaptopryl, czy leków podawanych w przypadku padaczki, takich jak lamotrygina, karbamazepina, fenytoina. Niektóre antybiotyki długo stosowane niekorzystnie wpływają na przewodnictwo we włóknach nerwu węchowego. Badania wskazują, że leki przyjmowane przewlekle donosowo zawierające glikokortykosteroidy lub glukonian cynku mają negatywny wpływ na funkcję narządu węchu.

Choroby układowe, takie jak cukrzyca, marskość wątroby, niedoczynność tarczycy także osłabiają odczuwanie zapachów. Zaburzenia węchu mogą być jednym z wczesnych objawów chorób neurodegeneracyjnych, takich jak choroba Parkinsona. Ocenia się, że zaburzenia węchu występują u około 90% chorych na tę chorobę.

Zaburzenia wykrywania i odróżniania zapachów występują w chorobie Alzheimera, czasami już w fazie przedklinicznej.

Zaburzenia węchu w postaci nieprawidłowego odczuwania zapachów mogą występować w depresji. W schizofrenii pojawiają się omamy węchowe – najczęściej to nieprzyjemne zapachy (np. zapach spalenizny). Podrażnienie kory węchowej w płacie skroniowym może wywołać napady padaczkowe, w których występuję nagłe odczuwanie nieprzyjemnego zapachu ustępujące w ciągu kilku minut, a następnie może powrócić odczuwanie tego samego zapachu. Węchowym napadom padaczkowym mogą towarzyszyć inne objawy, takie jak uczucie „podchodzenia” czegoś do gardła, uczucie nierealności, niekiedy zaburzenia świadomości.

Co robić w razie wystąpienia zaburzeń i utraty węchu?

Wystąpienie zaburzeń węchu po infekcjach górnych dróg oddechowych nie powinno budzić niepokoju, zwłaszcza gdy obserwujemy ich stopniowe zmniejszanie się. Niemniej utrzymywanie się zaburzeń węchu przez następne tygodnie wymaga zgłoszenia się do lekarza rodzinnego w celu wyjaśnienia przyczyn tego stanu. Jeśli dochodzi do zmniejszenia odczuwania zapachów bez wcześniejszych objawów choroby infekcyjnej, które tłumaczyłyby taki stan, lub jeśli po ustąpieniu infekcji nie dochodzi do ustąpienia zaburzeń węchu, należy się zgłosić do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Także jednostronne zniesienie zaburzenia węchu lub wyraźne napadowe, krótkotrwałe zaburzenia węchu wymagają konsultacji lekarskiej, szczególnie gdy zaburzeniom węchu towarzyszą inne objawy, jak bóle głowy, nudności, wymioty.

Zaburzenia i utrata węchu – diagnostyka

W praktyce klinicznej badania odróżniania i identyfikowania zapachów wystarczają do stwierdzenia zaburzeń lub utraty węchu. Badanie przeprowadza się w ten sposób, że pacjent wącha znaną substancje wonną (kawa, olejek miętowy) trzymaną poniżej każdego z nozdrzy, podczas gdy drugie nozdrze jest zamknięte uciskającym z boku palcem. Badanie wykonuje się przy zamkniętych oczach. Jeśli pacjent wyczuwa zapach, pytamy go o jego identyfikację. Odczuwanie zapachu przy niezdolności nazwania go wyklucza anosmię. Nie należy badać zmysłu węchu za pomocą silnie drażniących substancji (np. amoniaku), ponieważ wtedy podrażnia się inny nerw czaszkowy (nerw trójdzielny). Niekiedy także wykorzystuje się test, w którym stosuje się drobnocząsteczkowe substancje zapachowe – pacjent wybiera jedną z czterech podanych odpowiedzi dla każdej pozycji.

Lekarz zbiera od pacjenta wywiad, który może pozwolić na ukierunkowanie dalszego postępowania diagnostycznego. Ponieważ najczęstsze przyczyny zaburzeń węchu to choroby laryngologiczne, konieczna jest analiza pod kątem poprzedzającej infekcji górnych dróg oddechowych czy infekcji wirusowej (COVID-19, grypa), upewnienie się, czy pacjent nie choruje przewlekle na zapalenie zatok, czy nie ma niepokojących objawów z twarzoczaszki sugerujących na przykład nowotwór. W razie podejrzenia przyczyn laryngologicznych konieczne jest badanie otolaryngologiczne i ewentualnie skierowanie na badania dodatkowe, takie jak tomografia komputerowa zatok, która wykrywa zmiany nowotworowe, polipy, zmiany zapalne.

Jeśli w wywiadzie występuje uraz poprzedzający pogorszenie węchu, konieczna jest ocena ewentualnego związku czasowego z przebyciem urazu czaszkowo-mózgowego. Badanie głowy techniką rezonansu magnetycznego należy wykonać u wszystkich chorych, u których nie da się wytłumaczyć utraty węchu przebytym urazem, zabiegiem neurochirurgicznym okolicy węchowej lub inną zdiagnozowaną chorobą. Badanie to pozwala na wykrycie nieprawidłowości w okolicy czołowej lub skroniowej mózgu (guzy, zaniki).

W wywiadzie lekarz pyta także o takie choroby, jak cukrzyca czy inne choroby układowe, a ponadto przeprowadza szczegółową analizę leków przyjmowanych obecnie oraz (co bardzo ważne) w przeszłości, kiedy mogło dojść do uszkodzenia układu węchowego. Przy podejrzeniu, że zaburzenia węchu mogą występować jako jeden z objawów napadu padaczkowego konieczna jest analiza czasu trwania zaburzeń węchu oraz innych objawów oraz zlecenie wykonania EEG, które może wykazać zmiany napadowe charakterystyczne dla padaczki.

Zaburzenia i utrata węchu - leczenie

Rokowanie w utracie węchu zależy od przyczyny, która ją wywołała i od tego, czy jest możliwe jej usunięcie lub leczenie farmakologiczne.

U pacjentów z zaburzeniami węchu po infekcji wirusowej dróg oddechowych pomocny może być trening węchowy. Wpływa on korzystnie na powrót prawidłowej funkcji węchu u pacjentów z utrzymującymi się objawami.

Trening węchu zazwyczaj obejmuje głębokie wąchanie co najmniej czterech różnych zapachów przez 10 sekund dwa razy dziennie przez co najmniej 12 tygodni (optymalnie 24–36 tygodni). Stosowane zapachy są wyraźne i silne i zazwyczaj obejmują różne zapachy: np. kwiatowe (np. róża), owocowe (np. cytryna). Trening węchowy pacjenci mogą wykonywać samodzielnie w domu. Można zakupić gotowe „zestawy do treningu węchowego” lub wykorzystać do tego celu olejki eteryczne.

Należy pamiętać, że odczuwanie smaku pokarmów jest bardzo silnie związane z ich zapachem i dlatego pacjenci z upośledzeniem węchu skarżą się na wyraźne zaburzenia smaku, mimo braku zmian chorobowych w strukturach odpowiedzialnych za odczuwanie smaku.

30.10.2022
Zobacz także
  • Zaburzenia smaku
  • Polipy nosa
  • Nieżyt nosa
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta