Jęczmień to ostra forma miejscowego zakażenia powiek. Jęczmień objawia się zwykle bolesnym, ograniczonym obrzękiem powieki i obecnością guzka zapalnego. Gradówka to miejscowe, przewlekłe zapalenie o charakterze ziarniniaka tłuszczowego. Przyjmuje ona postać niebolesnego guzka powieki. Jęczmień i gradówka mogą występować także u dzieci. Podstawą leczenia w przypadku jęczmienia są ciepłe okłady i masaż powieki. Gradówka wymaga niejednokrotnie leczenia chirurgicznego.
Co to są jęczmień i gradówka, czym się różnią i jakie są przyczyny?
Jęczmień (hordeolum) to ogólne określenie ostrego, miejscowego zakażenia powiek. Jeśli obejmuje mieszki włosowe rzęs, powstaje zwykle na skutek zaczopowania ich ujścia oraz zakażenia gruczołów łojowych Zeissa lub gruczołów rzęskowych (potowych) Molla. Nazywany jest wówczas jęczmieniem zewnętrznym. Jeśli jęczmień rozwija się w gruczołach tarczkowych Meiboma, określa się go jako jęczmień wewnętrzny. Gruczoły tarczkowe Meiboma produkują łojową wydzielinę i znajdują się w głębi powieki w tzw. tarczce, włóknistej tkance nadającej powiekom charakterystyczny kształt. W powiece górnej znajduje się ich 30–40, natomiast w dolnej – 20–30. Ujścia gruczołów Meiboma znajdują się w brzegach powiek. W przypadku zapalenia tych gruczołów lub ich nieprawidłowego funkcjonowania (dysfunkcji) dochodzi do ich pogrubienia i zablokowania odpływu wydzieliny łojowej. W dalszej kolejności następuje wtórne zakażenie.
Gruczoły tarczkowe Meiboma produkują łojową wydzielinę i znajdują się w głębi powieki w tzw. tarczce, włóknistej tkance nadającej powiekom charakterystyczny kształt. W powiece górnej znajduje się ich 30–40, natomiast w dolnej – 20–30. Ujścia gruczołów Meiboma znajdują się w brzegach powiek. W przypadku zapalenia tych gruczołów lub ich nieprawidłowego funkcjonowania (dysfunkcji) dochodzi do ich pogrubienia i zablokowania odpływu wydzieliny łojowej. W dalszej kolejności następuje wtórne zakażenie.
W 90–95% przypadków jęczmień wywołany jest przez zakażenie gronkowcami, niekiedy przez inne drobnoustroje chorobotwórcze. Do czynników ryzyka rozwoju jęczmienia zalicza się zaburzenia czynności (dysfunkcję) gruczołów tarczkowych Meiboma, przewlekłe zapalenie brzegów powiek (blepharitis) oraz trądzik różowaty. Jęczmienie częściej występują u chorujących na cukrzycę oraz u osób z łojotokiem lub łojotokowym zapaleniem skóry.
Gradówka (chalazion – gr. grad) jest to miejscowe, przewlekłe zapalenie o charakterze ziarniniaka tłuszczowego (lipogranuloma). Mechanizm powstawania gradówek polega na przenikaniu do tarczki nadmiaru wydzieliny łojowej zgromadzonej na skutek zablokowania ujść gruczołów łojowych, co wywołuje reakcję zapalną.
Nie ma wiarygodnych statystyk na temat częstości występowania jęczmienia lub gradówki, jednak w praktyce lekarskiej i w życiu codziennym spotyka się je dość często. Jęczmienie częściej występują u dorosłych niż u dzieci. Prawdopodobną tego przyczyną może być większe stężenie hormonów androgennych (tj. męskich hormonów płciowych), zwiększona lepkość wydzieliny łojowej oraz częstsze u dorosłych zapalenie gruczołów Meiboma i trądzik różowaty. Obserwuje się także nieznacznie częstsze występowanie jęczmienia między 3.–5. dekadą życia.
Ryc. 1. Gradówka
Jęczmień i gradówka - objawy
Jęczmień charakteryzuje się bolesnym, ograniczonym obrzękiem powieki i obecnością guzka zapalnego, któremu towarzyszy zaczerwienienie. Niekiedy pierwszym objawem może być ogólny obrzęk i zaczerwienienie całej powieki, które z czasem ogranicza się do mniejszego obszaru. W bardzo rzadkich przypadkach zakażenie obejmuje całą powiekę. Jęczmienie mogą być jedno- lub dwustronne, pojedyncze lub mnogie. Niejednokrotnie w wywiadzie stwierdza się, że podobne zakażenia miały już miejsce w przeszłości. Jęczmień nie powoduje zaburzeń widzenia.
Gradówka objawia się w postaci niebolesnego guzka w obrębie powieki. Duże gradówki mogą niekiedy uciskać rogówkę i wywoływać niezborność rogówkową (astygmatyzm), a przez to zaburzać ostrość wzroku zarówno do dali, jak i z bliska.
Co robić w razie wystąpienia objawów?
Podstawą leczenia są okłady rozgrzewające i masaż, uzupełnione miejscowym zastosowaniem antybiotyków. W przypadku jęczmienia zaleca się 4 razy na dobę ciepłe okłady trwające przez 10–15 minut. Jęczmień można rozgrzewać, kładąc na powieki kompres lub przytykając mały szklany pojemnik (np. buteleczkę na lekarstwa) wypełniony ciepłą wodą. Towarzyszący okładom masaż można wykonywać palcem, krawędzią buteleczki lub innym przedmiotem. Skuteczność leczenia jęczmienia przez jego pocieranie obrączką nie ma nic wspólnego z materiałem, z jakiego jest ona wykonana, a z faktem, że w trakcie masażu dochodzi do odblokowania zamkniętych ujść gruczołów. Masaż przeprowadza się zawsze w kierunku ujścia gruczołów w krawędzi powieki, czyli w powiece górnej z góry do dołu, a w powiece dolnej – z dołu ku górze. Jeśli w ciągu 2–3 dni leczenia zachowawczego (ciepłe okłady, masaż) nie następuje żadna poprawa, należy zgłosić się na konsultację do okulisty.
Pilna wizyta okulistyczna jest wskazana w przypadku:
- obrzęku całego oka (nie tylko powiek) i/lub pojawienia się sinoczerwonej obwódki wokół rogówki (tj. zadrażnienia rzęskowego/głębokiego),
- zaburzeń widzenia,
- wypadania rzęs towarzyszącego pogrubieniu powieki,
- pojawienia się gorączki,
- powiększenia i tkliwości regionalnych węzłów chłonnych.
Jak lekarz stawia diagnozę?
Rozpoznanie ustala się na podstawie wywiadu i badania klinicznego, najczęściej w lampie szczelinowej. Lekarz dokładnie ogląda powiekę, gałkę oczną i tkanki wokół oczodołu. W badaniu stwierdza się obecność ograniczonego obrzęku, zaczerwienienia, tkliwości i guzka, niekiedy z widocznym ropnym czopem prześwitującym przez skórę. Jeśli jęczmienia lub gradówki nie widać gołym okiem, można je wyczuć dotykiem. Przy badaniu należy zwrócić uwagę, czy nie stwierdza się cech trądziku różowatego. Podwyższona temperatura i powiększenie węzłów chłonnych wskazują na chorobę ogólną. Należy wówczas brać pod uwagę zapalenie tkanek oczodołu. Rutynowo w diagnostyce nie przeprowadza się badań laboratoryjnych, a przydatność kliniczna posiewów jest bardzo mała.
Jęczmień i gradówka - leczenie
Jęczmień z reguły ulega samoograniczeniu. W większości przypadków jęczmienie pękają samoistnie w ciągu 1–2 tygodni. Mechaniczne otwarcie jęczmienia przyspiesza proces gojenia. Jeśli jęczmień obejmuje mieszek włosowy rzęsy, można ją delikatnie wyrwać, co powoduje otwarcie jęczmienia. W przypadku bardzo dużych zmian (np. przy wielokomorowym jęczmieniu wewnętrznym), przy większym ryzyku powikłań związanych z jego otwarciem, nacięcia powinien dokonywać wyłącznie lekarz.
Ważne jest stosowanie okładów rozgrzewających i masażu. Miejscowo podaje się antybiotyki w postaci kropli ocznych lub maści.
W razie pojawienia się gorączki, złego samopoczucia, tkliwości powiększonych regionalnych węzłów chłonnych oraz objawów uogólnionego zakażenia podejrzewa się bakteriemię, zapalenie tkanek oczodołu i rozpoczyna antybiotykoterapię ogólną. U dzieci konieczna jest wówczas hospitalizacja.
Najczęstszym powikłaniem jęczmienia jest jego przejście w postać przewlekłą. Tworzy się wówczas gradówka, która powoduje kosmetyczne zniekształcenie powieki i powstanie bezbolesnego guzka. Leczenie gradówki ma charakter chirurgiczny i polega na jej otwarciu od strony spojówki tarczkowej, wyłyżeczkowaniu zawartości i usunięciu włóknistej torebki, która ją otacza. Możliwe jest leczenie polegające na podawaniu do gradówki zastrzyków zawierających kortykosteroidy. Wiąże się to jednak z ryzykiem trwałego odbarwienia skóry lub jej atrofii w miejscu wstrzyknięcia.
Jeśli gradówka nawraca w tym samym miejscu, należy wykluczyć etiologię nowotworową, a zwłaszcza raka gruczołu łojowego (zob. Złośliwe guzy powiek). Ten typ złośliwego nowotworu należy podejrzewać w przypadku „gradówki” nawracającej w tym samym miejscu. Takiemu guzkowi powieki lub przewlekłemu jednostronnemu(!!!) zapaleniu brzegów powiek, zwykle u starszych pacjentów, może towarzyszyć utrata rzęs.
Rokowanie w przypadku typowych jęczmieni jest dobre. Najczęściej goją się one bez pozostawienia blizn. Częste są jednak nawroty choroby. Jęczmienie mogą ponownie się pojawiać nawet przy prawidłowo prowadzonym leczeniu zachowawczym lub chirurgicznym, zwłaszcza jeśli pacjenci z zapaleniem brzegów powiek nie dbają w wystarczający sposób o ich higienę. Zapalenie brzegów powiek jest stanem, którego z reguły nie daje się trwale wyleczyć, podobnie jak, będącego często jego przyczyną, łojotoku czy trądziku różowatego. Pacjentów z trądzikiem różowatym należy kierować na leczenie dermatologiczne.
Mimo powszechnie panującego przekonania nie ma ewidentnych dowodów, że stosowane kosmetyki powodują lub nasilają chorobę, należy jednak rozważyć rezygnację ze stosowania dotychczasowego opakowania kosmetyków do makijażu, kremów do powiek lub płynów do oczu, bo mogą być zakażone.
Co robić, aby uniknąć zachorowania na jęczmień i gradówkę?
Podstawę do rozwoju jęczmieni stanowi zwykle przewlekłe zapalenie brzegów powiek. W leczeniu, a zwłaszcza w zapobieganiu nawrotom jęczmienia ważne jest odpowiednie oczyszczanie brzegów powiek.
Higiena brzegów powiek obejmuje:
- codzienne rozgrzewanie powiek za pomocą okładów o najwyższej, dobrze tolerowanej temperaturze (pozwalają na upłynnienie zalegającej na brzegach powiek wydzieliny),
- masaż powiek połączony z lekkim ich uciskaniem (wydzielina zostaje usunięta z gruczołów),
- oczyszczenie brzegów powiek (dostępnymi w aptekach bez recepty jednorazowymi, hipoalergicznymi chusteczkami (np. Blephaclean) lub wacikami nasączonymi odpowiednim płynem (np. Blephasol)
W trakcie zakażeń oczu należy bezwzględnie zrezygnować z noszenia soczewek kontaktowych.
