×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Rak trzustki - objawy nowotworów złośliwych trzustki - diagnoza i rokowania

prof. nadz. dr hab. n. med. Wojciech Wysockii
Centrum Onkologii - Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, Oddział w Krakowie
Aktualizacja: lek. Magdalena Wiercińska

Rak trzustki jest agresywnym nowotworem, cechującym się szybkim wzrostem miejscowym i rozprzestrzenianiem do węzłów chłonnych i wątroby. Zwykle jest rozpoznawany na zaawansowanym etapie, ponieważ na początku nie powoduje niepokojących objawów. Czynnikiem ryzyka zachorowania jest między innymi palenie tytoniu

Co to jest nowotwór trzustki?

Nowotwór trzustki rozwija się w wyniku niekontrolowanego przez organizm wzrostu komórek w obrębie tego narządu. Mimo że nie jest to jeden z najczęściej występujących u człowieka nowotworów złośliwych (stanowi tylko 3% wszystkich nowotworów złośliwych), jest jedną z najczęściej doprowadzających do zgonu chorób nowotworowych.

Polecamy: Budowa i funkcje trzustki

Czy każdy guz trzustki to rak?

Nie, nie każda zmiana określana w badaniach obrazowych jako guz to rak trzustki. W trzustce mogą występować także niezłośliwe zmiany, takie jak torbiele, a także inne nowotwory, niebędące rakiem trzustki.

Polecamy: Torbiele trzustki – objawy, przyczyny i leczenie

Jakie są rodzaje nowotworów złośliwych trzustki?

Ogólnie można wyróżnić dwie główne grupy nowotworów złośliwych trzustki. Niemal 95% nowotworów złośliwych rozwijających się w tym narządzie to raki gruczołowe (inaczej gruczolakoraki) wywodzące się z części zewnątrzwydzielniczej (tzn. odpowiedzialnej za produkcję soku trzustkowego uwalnianego do światła jelita cienkiego [konkretnie do dwunastnicy]) i służącego do trawienia pokarmu (głownie tłuszczów). Dużo rzadszymi nowotworami trzustki są guzy powstające w jej części wewnątrzwydzielniczej (tzw. dokrewnej); guzy należące do tej drugiej grupy rozwijają się z komórek produkujących hormony, przede wszystkim insulinę i glukagon – główne elementy mechanizmów regulujących stężenie glukozy we krwi. Należy zaznaczyć, że rokowanie w nowotworach części wewnątrzwydzielniczej jest dużo lepsze.

Jak często występuje rak trzustki?

W 2018 r. w Polsce rozpoznano 3837 przypadków raka trzustki – zapadalność 5,56/100 000/rok u mężczyzn i 4,38/100 000/rok u kobiet. Zapadalność zwiększa się wraz z wiekiem – rzadko rozpoznawany <30. rż., najczęściej (>80% przypadków) występuje >50. rż. (śr. wiek zachorowania około 70 lat). Częściej występuje u mężczyzn oraz u osób rasy czarnej.

Rak trzustki jest 12. co do częstości występowania nowotworem na świecie; zajmuje 4. miejsce wśród przyczyn zgonów z powodu nowotworów złośliwych w Europie (2018). Ryzyko tego nowotworu w ciągu życia wynosi w populacji ogólnej około 1,3%.

W 85–90% przypadków jest to tzw. sporadyczny rak trzustki (czyli niezwiązany z występowaniem w rodzinie), u 5–10% pacjentów występuje wywiad rodzinnego raka trzustki, a 3–5% zachorowań zależy od dziedzicznych genetycznych zespołów związanych z rakiem trzustki.

Rak trzustki - objawy

Jakie są pierwsze objawy raka trzustki?

Jak już wspomniano, nowotwory złośliwe trzustki na początkowym etapie swojego wzrostu przez bardzo długi czas nie dają żadnych objawów. Na początku choroby niektórzy (ale nie wszyscy, co utrudnia i opóźnia rozpoznanie) chorzy uskarżają się na ogólne osłabienie, dyskomfort w górnej części brzucha, utratę apetytu, uczucie sytości przed zjedzeniem posiłku i wzdęcie brzucha. Dodatkowo może nastąpić zmiana zapachu stolca i trudności ze spłukiwaniem stolca w toalecie (ze względu na jego tłuszczowy charakter).

Polecamy: Biegunka tłuszczowa i stolec tłuszczowy: przyczyny, objawy i leczenie

Objawy zaawansowanego raka trzustki

Do późnych objawów zaawansowanego raka trzustki należą:

  • żółtaczkaświąd skóry
  • bóle brzucha lub pleców (charakterystyczne może być promieniowanie bólu od okolicy pępka obustronnie ku tyłowi do kręgosłupa – cześć chorych określa to uczucie jako uczucie „zaciskania” w okolicy piersiowego i lędźwiowego odcinka kręgosłupa)
  • postępujące (często bardzo szybko) zmniejszanie się masy ciała
  • ostre zapalenie trzustki
  • osłabienie
  • czasem inne objawy, takie jak cukrzyca (uważa się ją zarówno za jedną z możliwych przyczyn rozwoju raka trzustki, jak i za objaw tego nowotworu), zakrzepica żylna, wędrujące zakrzepowe zapalenie żył itp.

W przypadku dużo rzadziej obserwowanych nowotworów powstających w części wewnątrzwydzielniczej trzustki poza wymienionymi objawami można stwierdzić również dolegliwości wywołane nadmierną produkcją niektórych hormonów. Do takich objawów należą m.in.:

Jak już wspomniano, rak trzustki często rozwija się skrycie, nie ujawniając się przez długi czas, dlatego wymienione powyżej główne objawy często w ogóle nie występują, a dolegliwości pojawiają się dopiero w bardzo zaawansowanym stadium choroby.

Rak trzustki jest bardzo agresywnym nowotworem, cechującym się szybkim wzrostem miejscowym i rozprzestrzenianiem do węzłów chłonnych i wątroby. Oprócz bólu, osłabienia i wyniszczenia pojawiają się powikłania zakrzepowo-zatorowe, wodobrzusze, rozwija się niedrożność dróg żółciowych i dwunastnicy.

W chwili rozpoznania u około 80% chorych proces nowotworowy jest zaawansowany, a rak niemożliwy do doszczętnego usunięcia.

Jak diagnozuje się raka trzustki?

W diagnostyce chorych, u których podejrzewa się raka trzustki, typowo wykorzystuje się kilka badań.

  • USG jamy brzusznej – to podstawowe i bezpieczne dla pacjenta badanie wykorzystywane we wstępnej ocenie trzustki. Należy pamiętać, że liczba informacji, które możemy uzyskać z badania USG zależy głownie od doświadczenia osoby, która je wykonuje. Badanie to należy wykonać niezwłocznie w momencie, w którym pojawią się objawy nasuwające podejrzenie raka trzustki (tj. ogólne osłabienie, dyskomfort w górnej części brzucha, utratę apetytu, uczucie sytości przed zjedzeniem posiłku i wzdęcie brzucha.)
  • Tomografia komputerowa jamy brzusznej z zastosowaniem dożylnego kontrastu – badanie dokładniejsze niż USG, pozwala na określenie wielkości, dokładnego położenia, a także charakteru zmian w trzustce (tj. litej lub torbielowatej budowy) oraz stopnia zaawansowania choroby (np. obecności przerzutów w wątrobie lub w otaczających trzustkę węzłach chłonnych).
  • Endosonografia trzustki – polega na wykorzystaniu tradycyjnej metody ultrasonograficznej, ale głowicę urządzenia wprowadza się w pobliże trzustki za pomocą endoskopu (poprzez przełyk, żołądek i dwunastnicę); pozwala to na dokładniejszą niż w badaniu USG wykonywanym przez skórę ocenę zmian w obrębie trzustki.
    Obraz cytologiczny raka trzustki w materiale z biopsji aspiracyjnej cienkoigłowej
    Ryc. 1. Obraz cytologiczny raka trzustki w materiale z biopsji aspiracyjnej cienkoigłowej (źródło: atlasy mp.pl)
  • Endoskopowa cholangiopankreatografia wsteczna (ECPW) – przez usta chorego wprowadza się do dwunastnicy (tj. do pierwszego segmentu jelita cienkiego, znajdującego się bezpośrednio za żołądkiem) giętki endoskop, a następnie pod jego kontrolą podaje się do dróg żółciowych i przewodu trzustkowego (poprzez ich ujście w dwunastnicy) środek kontrastowy i wykonuje serię zdjęć rentgenowskich; na uzyskanym obrazie można stwierdzić, na jakim poziomie znajdują się przeszkody w przewodzie trzustkowym.
  • Obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego (MRI) – umożliwia bardzo dokładne zobrazowanie narządów miąższowych jamy brzusznej (w tym trzustki).
  • Cholangiopankreatografia rezonansu magnetycznego (MRCP) – podobnie jak ECPW, umożliwia nieinwazyjną, dokładną ocenę przewodu trzustkowego oraz dróg żółciowych; jest to badanie łączące niejako dwie techniki: ECPW i obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego.
  • Pozytonowa emisyjna tomografia komputerowa (PET-TK) – badanie to, w zależności od potrzeb, może pomóc w poszukiwaniu przerzutów odległych i zajętych węzłów chłonnych przed decyzją dotycząca radykalności leczenia i późniejszej kontroli choroby.

Uwaga
Ogromna użyteczność badania PET-TK w diagnostyce i planowaniu leczenia onkologicznego jest niepodważalna, należy jednak pamiętać, że samo badanie, wykonane bez odpowiednich wskazań i prawidłowej interpretacji wyniku ma znacznie ograniczoną wartość.

Czym jest CA 19-9 - czy badanie krwi wykryje raka trzustki?

Jest to białko, którego poziom możemy oznaczyć we krwi. NIE jest ono narzędziem do rozpoznawania nowotworów i nie sprawdza się jako badanie przesiewowe (zob. Jakie są sposoby wczesnego rozpoznawania nowotworów złośliwych?). Oznaczanie jego poziomu w surowicy krwi ma głównie znaczenie w monitorowaniu odpowiedzi na leczenie, oceny jego skuteczności. Dodatkowo ma związek z rokowaniem chorego. Jego zwiększone stężenie obserwuje się w przypadku innych raków (głównie przewodu pokarmowego) lub chorób nienowotworowych – dlatego tak ważna jest interpretacja badania przez lekarza, a nie samo jego wykonanie.

Czy dzięki badaniu krwi można wykryć raka trzustki?

Żadne badanie laboratoryjne krwi nie wystarczy do rozpoznania raka trzustki.

Rak trzustki - przyczyny

Z uwagi na coraz większą liczbę przypadków zachorowania na raka trzustki lista czynników ryzyka zachorowania zmienia się bardzo dynamicznie.

Do głównych czynników ryzyka należą:

  • palenie tytoniu – ryzyko zwiększa się wraz z liczbą wypalanych papierosów, a zmniejsza 15 lat po zaprzestaniu palenia
  • otyłość – przyrostowi BMI o 5 kg/m2 towarzyszy wzrost ryzyka o ~10%
  • cukrzyca
  • przewlekłe zapalenie trzustki – zwiększa ryzyko, odpowiada za około 5% przypadków raka trzustki
  • czynniki dietetyczne – duże spożycie tłuszczów nasyconych, pokarmów przetworzonych, czerwonego mięsa, natomiast duże spożycie owoców i warzyw zmniejsza ryzyko zachorowania
  • ekspozycja na m.in. chlorowane rozpuszczalniki wodorowęglanowe, nikiel, związki niklu i chromu, pył krzemowy, pestycydy
  • predyspozycja genetyczna – odpowiedzialna za poniżej 10% wszystkich przypadków:
    • zespoły genetyczne, w których występuje zwiększone ryzyko zachorowania na raka trzustki – zespół Peutza i Jeghersa, rodzinny zespół znamion atypowych i czerniaka (FAMMM), zespół Lyncha, dziedziczny rak piersi lub jajnika, zespół ataksja–teleangiektazja, zespół Li i Fraumeniego, rodzinna polipowatość gruczolakowata (FAP)
    • dziedziczne zapalenie trzustki – zwiększa ryzyko nawet 50–70-krotnie (rak trzustki związany z dziedzicznym zapaleniem trzustki stanowi jednak mniej niż 1% wszystkich zachorowań na ten nowotwór)
    • rodzinny rak trzustki – w rodzinach bez potwierdzonego rozpoznania ww. genetycznych zespołów związanych ze zwiększonym ryzykiem raka trzustki; gdy rak trzustki występuje co najmniej u dwóch krewnych 1. stopnia, ryzyko zwiększa się wraz z liczbą krewnych chorych na raka trzustki
    • występowanie raka trzustki w rodzinie (niespełniające kryteriów rodzinnego raka trzustki) – zwiększa około dwukrotnie ryzyko
  • zakażenia H. pylori, wirusem zapalenia wątroby typu B i C (HBV, HCV).

Należy podkreślić, że palenie papierosów jest nie tylko głównym czynnikiem zachorowania, ale negatywnie wpływa też na proces leczenia samego nowotworu.

W jaki sposób leczy się nowotwór trzustki?

Nowotwory złośliwe trzustki bardzo trudno poddają się dostępnym metodom leczenia. Dobranie odpowiedniego leczenia jest trudne i może ulegać zmianie w zależności od wyników zabiegu operacyjnego. Szanse na wyleczenie zwiększają się u osób, u których chorobę rozpoznano bardzo wcześnie. Niestety, jak już kilkakrotnie wspomniano, zdarza się to rzadko. Jedynym sposobem leczenia dającym szanse na pełne wyleczenie jest doszczętne wycięcie nowotworu. Dlatego też centralne miejsce w leczeniu nowotworów trzustki zajmuje chirurgia.

Ponieważ wyniki leczenia chirurgicznego nowotworów złośliwych trzustki są niezadowalające, podejmuje się próby zwiększenia skuteczności leczenia poprzez uzupełniające stosowanie radio- i chemioterapii (w różnych sekwencjach). Możliwe jest również zastosowanie przedoperacyjnej chemioterapii w celu zmniejszenia wielkości guza, co może ułatwić lub w niektórych przypadkach umożliwić jego usunięcie.

Radioterapię można stosować zarówno w trakcie operacji (tzw. radioterapia śródoperacyjna – napromienianie przeprowadza się wówczas, gdy brzuch chorego jest otwarty), jak i po jej zakończeniu (radioterapia pooperacyjna czyli adiuwantowa).

Chemioterapię (z użyciem różnych leków) stosuje się zazwyczaj po operacji i napromienianiu.

Schematy leczenia stosowane w raku trzustki należą do jednych z najbardziej obciążających, dlatego (jak w każdej kwalifikacji do leczenia systemowego) uwzględnia się stan sprawności chorego. Dodatkowo skuteczność tej metody postępowania w leczeniu nowotworów złośliwych trzustki jest niewielka. Bardzo często po okresie, który charakteryzuje się brakiem objawów choroby następuje ich nawrót.

Na przestrzeni ostatnich lat pojawiło się dużo informacji dotyczących nowych leków, które mogą być stosowane w leczeniu nowotworów trzustki (immunoterapia, leki ukierunkowane molekularnie). Terapie te nie przyniosły jednak zadowalających efektów. Należy mieć na uwadze, że stosowanie ich jest ograniczone do nielicznych grup chorych (np. posiadających odpowiednie mutacje w komórkach nowotworowych).

Rak trzustki - leczenie chirurgiczne

Usunięcie trzustki jest obecnie jedyną metodą wyleczenia raka trzustki, jednakże możliwą do zastosowania u 15–20% chorych. Wycięcie nowotworu trzustki jest operacją skomplikowaną i obarczoną znaczną liczbą powikłań. Jest to jeden z największych i najbardziej złożonych zabiegów operacyjnych. Stopień trudności i ryzyko związane z tą operacją wynikają z anatomicznej bliskości trzustki i wielu ważnych struktur/narządów (żyła wrotna [główna żyła odprowadzająca krew z większej części jelita], wątroba, dwunastnica [pierwszy segment jelita o delikatnej i podatnej na uszkodzenia ścianie], aorta [główna tętnica ciała o średnicy 2–3 cm, prowadząca krew pod dużym ciśnieniem bezpośrednio z serca], żyła główna dolna [największa żyła organizmu, odprowadzająca krew do serca z 2/3 całego ciała]). Ponadto poprzez trzustkę przebiega główna tętnica odżywiająca większość jelita – jej uszkodzenie może skutkować martwicą niemal całego jelita. Sąsiedztwo tych i innych struktur sprawia, że operacja staje się bardzo trudna i ryzykowna, a dodatkowo, jeśli dojdzie od nacieczenia (zajęcia) przez nowotwór tych struktur, szanse na doszczętne wycięcie guza bardzo maleją.

Rak trzustki - leczenie ukierunkowane na złagodzenie objawów

W niektórych przypadkach, kiedy przeprowadzenie operacji doszczętnej (czyli wycięcia całego nowotworu) nie jest możliwe, konieczne może być przeprowadzenie zabiegu paliatywnego, czyli takiego, który nie usuwając choroby, może zlikwidować część jej objawów w celu poprawy stanu chorego oraz jakości jego życia. Przykładem takiego zabiegu może być operacyjne zespolenie dróg żółciowych z jelitem, pozwalające na odpływ żółci z wątroby do jelita (rosnący guz trzustki często uniemożliwia odpływ żółci drogą naturalną). Inny przykład to zespolenie żołądka z pozadwunastniczym odcinkiem jelita cienkiego, aby stworzyć warunki do przechodzenia pokarmu do dalszych części przewodu pokarmowego z ominięciem zatkanej przez guz dwunastnicy.

Rak trzustki - leczenie bólu trzustki

U chorych w złym stanie ogólnym odbarczenie dróg żółciowych można wykonać endoskopowo, protezując drogi żółciowe poprzez założenie techniką endoskopową do ich światła stentów metalowych (samorozprężalnych) lub plastikowych. Technika ta pozwala na uzyskanie prawidłowego odpływu żółci u chorego z żółtaczką mechaniczną (czyli spowodowaną zamknięciem drogi odpływu żółci) bez konieczności wykonywania obciążającego zabiegu operacyjnego.

Bardzo ważnym elementem leczenia raka trzustki jest skuteczna opieka paliatywna i leczenie przeciwbólowe. Z pomocą przychodzą różnego rodzaju leki przeciwbólowe (których stosowania nie należy się obawiać) i inne metody jak „blokada” splotu nerwów odpowiadających za odczuwanie dolegliwości bólowych. Należy pamiętać, że obecnie istnieje wiele sposobów łagodzenia bólu, dlatego w razie występowania bólu należy ustalić z lekarzem odpowiednie leczenie.

Rak trzustki – rokowanie

Rokowanie zależy od zaawansowania nowotworu w chwili rozpoznania i jego zróżnicowania. Doszczętne usunięcie jest możliwe zaledwie u mniej niż 20% chorych. Po operacji przeprowadzonej w ośrodku specjalistycznym 5 lat przeżywa 10–25% chorych. Złe rokowanie u chorych na nowotwory złośliwe trzustki wynika z tego, że choroba rozwija się podstępnie, nie dając przez długi czas żadnych objawów, a jej leczenie jest bardzo trudne i rzadko kończy się pełnym sukcesem. Należy zaznaczyć, że rokowanie w nowotworach części wewnątrzwydzielniczej jest dużo lepsze.

Polecamy: Jedynie wczesna diagnoza pozwala skutecznie leczyć raka trzustki

Czy można uniknąć zachorowania na nowotwór trzustki?

Znane nam czynniki ryzyka zachorowania na nowotwór trzustki, z którymi można i trzeba walczyć, to nałóg palenia papierosów i otyłość. U osób niepalących ryzyko zachorowania na nowotwór złośliwy trzustki jest dwa razy mniejsze niż u palaczy. Aby zatem zmniejszyć ryzyko wystąpienia tej, a także innych chorób, należy bezwzględnie zaprzestać palenia tytoniu.

Osoby otyłe, z pomocą lekarza rodzinnego i dietetyka, powinny dążyć do zdrowego, bezpiecznego dla organizmu zmniejszenia masy ciała i zmiany nawyków żywieniowych. (pamiętając, że główną przyczyną otyłości i nadwagi jest nadmierna podaż kalorii, a nie choroby przewlekłe np. tarczycy).

Badania przesiewowe w kierunku raka trzustki w grupie zwiększonego ryzyka zachorowania

U niektórych osób, które są obciążone dużym ryzykiem zachorowania na raka trzustki wykonuje się badania przesiewowe. Lekarz może skierować taką osobę na endosonografię (ulstrasonografię endoskopową, EUS) lub rezonans magnetyczny (MR). Dotyczy to:

  • osób mających w wywiadzie rodzinnym co najmniej 2 krewnych 1. stopnia chorych na raka trzustki
  • osób z zespołem Peutza i Jeghersa lub FAMMM
  • nosicieli mutacji genów BRCA1, BRCA2PALB2
  • osób z zespołem Lyncha lub nosicieli mutacji genu ATM co najmniej z 1 krewnym 1. lub 2. stopnia chorym na raka trzustki
  • osób z dziedziczonym autosomalnie dominująco zapaleniem trzustki.

Eksperci sugerują, aby badania wykonywać co roku od 50. rż. lub o 10 lat wcześniej niż najwcześniejsze zachorowanie na raka trzustki w rodzinie. W FAMMM badania należy rozpocząć od 40. rż. lub o 10 lat wcześniej niż najwcześniejsze zachorowanie na raka trzustki w rodzinie, w dziedzicznym zapaleniu trzustki związanym z mutacją PRSS1 – od 40. rż., a w zespole Peutza i Jeghersa – od 35. rż. lub o 10 lat wcześniej niż wiek najwcześniejszego zachorowania w rodzinie.

09.10.2023
Zobacz także
  • Rak wątroby (nowotwory złośliwe wątroby): rodzaje, objawy, leczenie i rokowanie
  • Nowotwory złośliwe dróg żółciowych
  • Nowotwory złośliwe pęcherzyka żółciowego
Wybrane treści dla Ciebie
  • Dieta w chorobach trzustki
  • Przewlekłe zapalenie trzustki
  • Najczęstsze przyczyny bólów po lewej stronie brzucha
  • Mutacje genu BRCA1 i BRCA2 – uwarunkowany genetycznie rak piersi, jajnika, gruczołu krokowego i trzustki
  • Ostre zapalenie trzustki
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta