Część otolaryngologii zajmująca się problematyką operacyjnego leczenia chorób zatok jest jedną z najszybciej rozwijających się w tej dziedzinie. Rozwój endoskopii umożliwił zupełnie nowe podejście do procesu leczniczego. Leczenie jest skuteczniejsze, a zarazem mniej traumatyzujące, rekonwalescencja po zabiegu szybsza. Jednakże, pomimo postępu, część procedur nie zmieniła się od lat i jest dalej stosowana z powodzeniem.
Drobne zabiegi chirurgiczne zatok przynosowych
Nakłucie (punkcja) zatoki szczękowej jest najprostszą z form leczenia, które można wykorzystać w przypadku zapalenia zatok. Jako jedna z niewielu ma zastosowanie w ostrym stanie zapalnym, kiedy w zatoce zbiera się płyn. Jest on dobrze widoczny na zdjęciu rentgenowskim lub w tomografii komputerowej. Nakłucie wykonuje się w znieczuleniu miejscowym, zakładając odpowiednio wcześniej setony nasączone środkiem znieczulającym i obkurczającym. Następnie za pomocą długiej igły nakłuwa się zatokę szczękową pod małżowiną dolną nosa. Przez wbitą igłę można podawać roztwór celem wypłukania zatoki. Będzie on wypływał przez naturalne ujście zatoki. W momencie podawania płynu zaleca się pacjentowi silne dmuchanie przez otwór nosowy po stronie nakłucia, po uprzednim zaciśnięciu skrzydełka nosa po stronie przeciwnej. Po wypłukaniu zatoki można podać do niej tą samą drogą antybiotyki i inne leki.
W razie potrzeby powtórzenia czynności w trakcie hospitalizacji można założyć pacjentowi specjalny dren do zatoki szczękowej. Jego końcówka jest w odpowiedni sposób zabezpieczona przed wypadnięciem. Po zamocowaniu drenu nie ma konieczności ponownego wykonywania punkcji.
W przypadku gdy stan zapalny i poziom płynu jest obecny w zatoce czołowej można również wykonać jej punkcję zewnętrzną, choć aktualnie wykonuje się ją rzadko. Należy się najpierw upewnić czy zatoka czołowa jest odpowiednio rozwinięta i głęboka, żeby nie uszkodzić płata czołowego mózgu. W tym celu wykonuje się zdjęcia rentgenowskie w projekcji przednio-tylnej i bocznej. Punkcję wykonuje się w znieczuleniu miejscowym (ostrzykiwanie). Przez niewielkie nacięcie tkanki skórnej wprowadza się wiertełko. Po przejściu przez przednią ścianę zatoki można założyć drenaż celem ponownego płukania lub podawania leków. Czas utrzymania drenu nie powinien przekraczać 2 tygodni.
Operacje z dostępu zewnętrznego
Przed erą endoskopii bardzo często wykonywano radykalną operację zatok szczękowych z dostępu zewnętrznego metodą Caldwella-Luca. Dzisiaj wskazania do tego zabiegu są ograniczone (np. torbiel w dolnej części zatoki), wykorzystuje się ją również jako rewizję chirurgiczną. Operację można wykonać w znieczuleniu ogólnym lub miejscowym, a dostęp uzyskiwany jest przez dół nadkłowy (okolica szczęki nad kłami) w jamie ustnej. Po nacięciu i odwarstwieniu tkanek miękkich dłutuje się otwór w przedniej ścianie zatoki. Przez niego można usunąć zapalnie zmienioną błonę śluzową lub torbiel. W razie potrzeby wykonuje się również drugi otwór między przyśrodkową ścianą zatoki a jamą nosa (przewodem nosowym dolnym).
W przypadku zmian w zatokach czołowych, takich jak np. kostniaki znacznych rozmiarów, śluzowiaki lub przy leczeniu pourazowych złamań przedniej ściany zatoki można ją zoperować z dojścia zewnętrznego. Zabiegi takie są częściej wykonywane przez chirurgów szczękowo-twarzowych niż otolaryngologów.
Operacje z dojścia wewnętrznego
W dzisiejszych czasach za złoty standard w operacjach zatok uważa się mikrochirurgię wewnątrznosową. Głównym narzędziem wykorzystywanym w zabiegach jest endoskop. Konieczne jest znieczulenie ogólne. Wśród wskazań do endoskopii można wymienić przewlekłe zapalenie zatok przynosowych z polipami lub bez nich. Kwalifikacja do zabiegu opiera się na zebranym od pacjenta wywiadzie, badaniu endoskopowym nosa i badaniach obrazowych. Dzięki mikrochirurgii można również usunąć zmiany o charakterze nowotworowym lub zaopatrzyć pooperacyjny lub powypadkowy wyciek płynu mózgowo-rdzeniowego. Ponadto w trakcie zabiegu można wyprostować skrzywioną przegrodę lub wykonać plastykę małżowin nosowych. FESS (functional endoscopic sinus surgery), czyli funkcjonalna endoskopowa operacja zatok, ma na celu udrożnienie połączeń zatok z jamą nosową w sposób jak najmniej inwazyjny.
Opiera się ona na założeniu, że prawidłowa wentylacja i oczyszczanie zatok w mechanizmie śluzowo-rzęskowym pozwoli na zwalczenie stanu zapalnego i wygojenie błony śluzowej. Często poza udrożnieniem kompleksu ujściowo-przewodowego usuwa się zapalnie zmienioną błonę śluzową, polipy lub inne zmiany. Tego zabiegu nie można określić mianem FESS, ponieważ jego zakres przewyższa podejście funkcjonalne, a więc jest to po prostu endoskopowa operacja zatok przynosowych. Umożliwia ona wewnętrzny drenaż i usunięcie zmian ze wszystkich zatok. Po zabiegu zakładane są dwa typu opatrunków. Pierwszy to setony na długich nitkach zakładane głęboko wewnątrz jamy nosowej, tuż przy ujściach zatoki zazwyczaj usuwane po około tygodniu. Drugi to tamponada przednia utrzymywana przez jeden dzień.
Zabieg nie pozostawia zewnętrznych blizn, a okres rekonwalescencji wynosi 2–3 tygodnie. W okresie pooperacyjnym istotne jest unikanie gorących kąpieli, pływania w basenie i innych akwenach, słońca, latania samolotem oraz jakiegokolwiek wysiłku fizycznego. Ważna jest również higiena jamy nosa, płukanie zatok oraz stosowanie leków przepisanych przez lekarza. Około 90% pacjentów zauważa znaczną poprawę swojego stanu zdrowia i samopoczucia po zabiegu, choć należy pamiętać, że nie jest to efekt natychmiastowy, ponieważ po operacji przez około 2–3 tygodnie utrzymuje się obrzęk tkanek miękkich.
