Zapalenie błony śluzowej gardła jest jedną z częstszych przyczyn zgłoszeń pacjentów do lekarzy pierwszego kontaktu, a także otolaryngologów. Choroba obejmuje obszar od migdałków podniebiennych, aż do krtani – głównie tylną ścianę gardła. Ze względu na czas trwania można wyróżnić zapalenie ostre i przewlekłe. Stan ostry zazwyczaj ma nagły początek i trwa nie dłużej, niż 3–7 dni. Przewlekłe zapalenie gardła trwa zwykle wiele tygodni, nawet lat z okresami przerw i zaostrzeń.
Ostre zapalenie gardła
Wirusy stanowią główną przyczynę stanów zapalnych błony śluzowej gardła (70–90%), a do najczęstszych patogenów zaliczamy: adenowirusy, rynowirusy, koronawirusy, a także wirusy grypy i paragrypy.
Chorobę mogą powodować również bakterie, najczęściej paciorkowiec beta-hemolizujący grupy A (do 30% chorych), ale mogą to być również Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae i inne szczepy. Należy pamiętać, że przyczyną stanu zapalnego mogą być bakterie atypowe: chlamydie, dwoinka rzeżączki czy mykoplazmy.
Ostre zapalenie błony śluzowej gardła występuje najczęściej w miesiącach jesienno-zimowych i zimowo-wiosennych. Chorują głównie dzieci, nastolatkowie i młodzi dorośli, ale choroba może wystąpić u osoby w każdym wieku.
Objawy zapalenia gardła to drapanie, dyskomfort, ból gardła, problematyczne, bolesne połykanie. Zazwyczaj towarzyszą im kaszel, gorączka, zatkany nos, katar i niekiedy powiększenie okolicznych węzłów chłonnych. Infekcji wirusowej mogą towarzyszyć objawy zapalenia spojówek. Ponadto mogą pojawić się nudności i wymioty i bóle głowy.
Objawy, takie jak kaszel, katar, biegunka, bóle mięśniowe czy zapalenie spojówek przemawiają za zakażeniem wirusowym. Natomiast nagły i ostry początek, gorączka, nudności, wymioty, obrzęk migdałków i powiększenie węzłów chłonnych wskazują raczej na infekcję bakteryjną.
Różnicowanie wirusowego i bakteryjnego zapalenia gardła bywa trudne, a jest niezbędne do podjęcia właściwej decyzji terapeutycznej. Pomocna w tym może być skala Centora, która ocenia cztery proste kryteria (po jednym punkcie za spełnienie każdego z nich): obecność gorączki (>38 stopni), brak kaszlu, nalot włóknikowy i obrzęk migdałków, powiększenie/bolesność szyjnych węzłów chłonnych. Pozwala ona ocenić prawdopodobieństwo występo wania paciorkowcowego zapalenia gardła i tym samym konieczność przepisania antybiotyku. Przy wyniku 0–1 punktów prawdopodobieństwo zakażenia bakteryjnego jest minimalne i nie wymaga podjęcia dalszych działań diagnostycznych, przy 2–3 punktach zakażenie bakteryjne jest prawdopodobne i warto pobrać wymaz z gardła, a przy 4 punktach prawdopodobieństwo zakażenia bakteryjnego, najczęściej paciorkowcem, jest duże i lepiej zastosować antybiotyk.
Rozpoznanie ustala się na podstawie starannie zebranego wywiadu i badania pacjenta. W badaniu lekarz zwraca uwagę na zaczerwienienie i pogrubienie błony śluzowej podniebienia i gardła, suchość, obecność powiększonych, zaczerwienionych pojedynczych grudek chłonnych i powiększenie/bolesność dotykową węzłów chłonnych, szczególnie u dzieci. Objawom tym może towarzyszyć powiększenie migdałków, co sugeruje, że one również zostały objęte procesem zapalnym. W przypadku infekcji wirusowej często obecne jest zapalenie spojówek (ich zaczerwienienie), chrypka i wodnisty katar. Ważna jest ocena nawodnienia pacjenta, ponieważ często z powodu silnych dolegliwości bólowych chorzy na zapalenie błony śluzowej gardła znacznie ograniczają przyjmowanie pokarmów i płynów.
W przypadku wątpliwości diagnostycznych lekarz może pobrać wymaz z gardła na posiew lub wykonać szybki test na obecność paciorkowców.
Leczenie ostrego zapalenia gardła o etiologii wirusowej jest wyłącznie objawowe. Zaleca się płukanie gardła wodą z solą, inhalacje izotonicznym roztworem soli (pomagają w upłynnianiu gęstego śluzu) i leki przeciwbólowe, tabletki do ssania. Istotny jest oszczędzający tryb życia. W przypadku infekcji o etiologii paciorkowcowej stosowana jest antybiotykoterapia lekiem z grupy penicylin (fenoksymetylpenicylina) przez 10 dni.
Powikłania ostrego zapalenia gardła dotyczą głównie infekcji bakteryjnych, choć mogą występować również w przebiegu choroby wirusowej. Ich liczba znacznie spadła odkąd stosuje się skuteczne leczenie antybiotykami. Znacznie częściej występują one u osób z obniżoną odpornością, np. zakażonych HIV czy w trakcie chemioterapii. Do najczęściej spotykanych powikłań należą: ropień okołomigdałkowy, ostre zapalenie ucha środkowego oraz ostre zapalenie zatok przynosowych.
Przewlekłe zapalenie gardła
W przypadku przewlekłego zapalenia gardła można wyróżnić trzy typy: proste, zanikowe i przerostowe. Do ich powstania przyczynia się przewlekłe drażnienie błony śluzowej gardła przez alergeny (np. kurz), substancje chemiczne w miejscu pracy (dym, opary), zawodowe nadużywanie głosu, używki (dym papierosowy i mocny alkohol) czy czynniki fizyczne, takie jak zimno lub gorąco, suche powietrze. Przyczyną mogą być również przewlekłe stany zapalne zatok przynosowych, powiększenie migdałka gardłowego czy choroby ogólnoustrojowe, takie jak cukrzyca, niewydolność serca, nerek, refluks żołądkowo-przełykowy lub choroby endokrynologiczne.
Przy przewlekłym prostym zapaleniu gardła charakterystyczne jest uczucie przeszkody, kuli w gardle, obecność gęstej wydzieliny powodująca uczucie zalegania oraz częste odkrztuszanie i ataki kaszlu. Nie towarzyszą temu żadne objawy ogólne, a te miejscowe pojawiają się okresowo.
Zapalenie zanikowe dotyczy głównie osób w starszym wieku. Objawy nasilają się, gdy jest sucho i gorąco, a ustępują przy zwiększonej wilgotności i niższej temperaturze. Obraz błony śluzowej może być zróżnicowany od bladoróżowej i gładkiej do czerwonej i pogrubiałej. Tylna ściana gardła może być pokryta gęstą, wręcz stwardniałą wydzieliną, co powoduje nawracające odkrztuszanie i wybudzanie w nocy. W przypadku tego typu zapalenia istotne jest wykluczenie ogniska nowotworowego w części nosowej gardła.
Zapalenie o charakterze przerostowym charakteryzuje pogrubienie i zaczerwienienie błony śluzowej z często widocznymi powiększonymi grudkami chłonnymi na tylnej ścianie gardła. Towarzyszy mu uczucie przeszkody w gardle, podobnie jak w zapaleniu prostym. Powoduje to częste odkrztuszanie oraz wzmaga odruch wymiotny u niektórych pacjentów.
Leczenie polega przede wszystkim na wyeliminowaniu przyczyny dolegliwości, co w niektórych przypadkach zmusza nawet do zmiany zatrudnienia. Miejscowo w przypadku zapalenia zanikowego można stosować roztwory jodyny, aby pobudzić wydzielanie w błonie śluzowej. Przy przerośniętej błonie śluzowej można podać miejscowo roztwór azotanu srebra. Dodatkowo istotne są inhalacje nawilżające, roztwory oleiste nanoszone na wysuszoną błonę śluzową oraz unikanie wysokoprocentowych alkoholi i nikotyny.
