×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Anafilaksja

dr med. Urszula Jedynak-Wąsowicz
Klinika Chorób Dzieci UJ CM w Krakowie

Co to jest anafilaksja i jakie są jej przyczyny?

Anafilaksja to ciężka, zagrażająca życiu reakcja alergiczna, której najgroźniejszą postacią jest wstrząs anafilaktyczny. U dzieci uczulonych na dany alergen objawy anafilaksji pojawiają się bardzo szybko, w ciągu kilku do kilkunastu minut (zwykle nie dłużej niż 30 minut) po kontakcie z alergenem, czyli substancją wywołującą uczulenie.

Początkowo objawy mogą być łagodne, lecz mogą się gwałtownie nasilić i zagrażać życiu. Niekiedy anafilaksja pojawia się z opóźnieniem, po 4–6 godzinach od kontaktu z alergenem, a czasem bez uchwytnej przyczyny (anafilaksja idiopatyczna).

Podczas reakcji anafilaktycznej komórki układu immunologicznego dziecka uwalniają szereg substancji chemicznych, których działanie na serce, naczynia krwionośne, oskrzela, przewód pokarmowy powoduje nagłe zasłabnięcie (spowodowane spadkiem ciśnienia tętniczego), nudności, wymioty, trudności w oddychaniu i zaczerwienienie skóry.

Anafilaksję u dzieci najczęściej wywołują:

  • pokarmy: mleko, jajko, orzeszki ziemne i orzechy, ryby, skorupiaki, gluten, ziarna, np. sezam; pamiętaj jednak, że każdy pokarm może być przyczyną anafilaksji;
  • jady owadów: osy, pszczoły, szerszenia, mrówek;
  • leki: antybiotyki (szczególnie z grupy penicylin).

Rzadziej anafilaksję powodują:

  • lateks,
  • leki znieczulenia miejscowego i ogólnego,
  • środki kontrastowe stosowane podczas badań radiologicznych,
  • wysiłek fizyczny (jest to tak zwana anafilaksja indukowana wysiłkiem). W większości przypadków czynnikiem sprawczym jest alergen pokarmowy z reguły dobrze tolerowany przez dziecko, pod warunkiem, że tuż po zjedzeniu nie wykonuje ono wysiłku. Dopiero kiedy zaraz po zjedzeniu uczulającego pokarmu następuje wysiłek fizyczny pojawiają się objawy anafilaksji. Najczęstszymi alergenami pokarmowymi wywołującymi taką reakcję są gluten, skorupiaki i seler. Zdarza się, że sam wysiłek fizyczny wykonywany w złych warunkach pogodowych (bardzo duży upał lub mróz) jest przyczyną anafilaksji.

Jak często występuje anafilaksja?

W zależności od kraju i kontynentu częstość anafilaksji wynosi – z różnych przyczyn – 0,2–10/100000 osób/rok. W ostatnich latach obserwuje się narastanie częstości anafilaksji u dzieci.

Nie są znane specyficzne czynniki ryzyka anafilaksji u dzieci. Jednak na najcięższą postać anafilaksji, czyli wstrząs anafilaktyczny najbardziej narażone są dzieci, które:

  • w przeszłości przebyły anafilaksję,
  • chorują na niekontrolowaną (niestabilną) astmę,
  • są uczulone na pokarmy.
Jeśli Twoje dziecko cierpi na chorobę zwaną mastocytozą, to jest szczególnie narażone na wstrząs anafilaktyczny, zwłaszcza po użądleniach owadów.

Jak się objawia anafilaksja?

Objawy anafilaksji mogą się pojawić bardzo szybko, już po kilku minutach od kontaktu z alergenem, choć czasami występują z opóźnieniem, np. po godzinie lub nawet po kilku godzinach. Początkowo mogą to być wyłącznie objawy skórne, takie jak:

  • nagłe zaczerwienienie skóry;
  • swędzenie skóry;
  • pokrzywka (bąble przypominające poparzenie pokrzywą), w miejscu kontaktu z alergenemi, następnie rozszerzająca się na całe ciało;
  • obrzęk twarzy, szczególnie powiek, warg, uszu.

Następnie reakcja anafilaktyczna może się nasilić i obejmować przewód pokarmowy, układ oddechowy i krążenia. Wtedy Twoje dziecko zacznie się skarżyć na:

  • ból brzucha i nudności, może wymiotować, oddać biegunkowy stolec;
  • trudności w przełykaniu, powie, że ma „gulę” w gardle;
  • trudności w oddychaniu (może pokazać na klatkę piersiową, powiedzieć że jest mu ciężko oddychać);
  • uczucie gorąca i nagłego osłabienia;
  • zawroty głowy.

Może zrobić się wiotkie, „lecieć przez ręce” i stracić przytomność. Oznacza to, że u Twojego dziecko rozwinął się pełnoobjawowy wstrząs anafilaktyczny, nastąpił u niego spadek ciśnienia tętniczego i musi natychmiast otrzymać pomoc medyczną.

Zdarzają się też takie sytuacje, kiedy nie zauważysz niczego na skórze dziecka (brak objawów skórnych), a nagle zacznie ono kaszleć i zasłabnie lub całkowicie straci przytomność.

Co robić w przypadku wystąpienia objawów anafilaksji?

Jeśli u Twojego dziecka po raz pierwszy wystąpiły objawy anafilaksji opisane powyżej, podstawowe znaczenie ma szybkość działania i natychmiastowe przerwanie kontaktu z alergenem (zaprzestanie podawania dziecku pokarmu, leku, usunięcie go z ust, usunięcie żądła owada, itp.). Zasadniczym lekiem ratującym życie jest adrenalina.

Aby pomóc dziecku:
  • pozostań z nim i natychmiast zadzwoń po Pogotowie Ratunkowe (tel. 999 lub 112 jeśli dzwonisz z telefonu komórkowego);
  • jeśli przyczyną pojawienia się objawów alergii było użądlenie owada, postaraj się usunąć żądło, podważając je (a nie poprzez chwytanie go dwoma palcami);
  • możesz podać lek przeciwhistaminowy, jeśli masz go przy sobie;
  • cały czas obserwuj dziecko i nie odchodź od niego, aż pojawi się fachowa pomoc medyczna!

Jeśli u Twojego dziecka gwałtownie rozwijają się objawy wstrząsu anafilaktycznego, najczęściej ma trudności w oddychaniu, mówieniu, przełykaniu, kaszle, jego oddech może być „charczący”, może się skarżyć na ucisk w gardle, zawroty głowy, tętno będzie szybkie i słabo wyczuwalne, może stracić przytomność, wtedy postępuj według następującego schematu:

  • Ułóż dziecko w pozycji leżącej na plecach z nogami lekko uniesionymi do góry, lub jeśli występują objawy utrudnionego oddychania – posadź je.
  • Natychmiast zadzwoń po pomoc – Pogotowie Ratunkowe (tel. 999 lub 112 jeśli dzwonisz z telefonu komórkowego).
  • Nie podawaj mu nic do picia.
  • Jeśli zacznie wymiotować, ułóż je na boku.
  • W razie braku oddechu lub utraty przytomności natychmiast rozpocznij reanimację (uciskaj klatkę piersiową z częstością ok. 100–120 uciśnięć/minutę, co ok. 30 uciśnięć wykonuj 2 oddechy ratownicze; kontynuuj – dopóki nie przyjedzie Pogotowie lub wykwalifikowana pomoc).

Każde dziecko, u którego chociaż raz w życiu wystąpiła reakcja anafilaktyczna powinno posiadać w domu adrenalinę (w ampułkostrzykawce lub automatycznym wstrzykiwaczu). Każdy rodzic lub opiekun dziecka oraz – w zależności od wieku – samo dziecko powinni być przeszkoleni z zasad i sposobu podania adrenaliny.

Zatem, jeśli posiadasz adrenalinę, a u Twojego dziecka nagle wystąpią objawy anafilaksji, postępuj według schematu:

  • Natychmiast przerwij kontakt z alergenem.
  • Podaj dziecku adrenalinę głęboko domięśniowo w przednio-boczną powierzchnię uda.
  • Wezwij pomoc (nawet jeśli po podaniu adrenaliny objawy ustąpiły).
  • Włóż dziecko w pozycji leżącej na plecach z nogami lekko uniesionymi do góry, lub jeśli występują objawy utrudnionego oddychania – posadź je.
  • Jeśli posiadasz lek przeciwhistaminowy i glikokortykosteroid, a lekarz wcześniej poinformował Cię w jakich dawkach je podać, dziecko jest przytomne, nie ma problemów z połykaniem i nie wymiotuje, podaj mu te leki w odpowiednich dawkach.
  • Obserwuj dziecko i nigdzie od niego nie odchodź aż do przyjazdu Pogotowia Ratunkowego.

Dziecko po epizodzie anafilaksji powinno pozostać pod specjalistyczną obserwacją lekarską przez minimum 8 godzin, w zależności od ciężkości przebiegu reakcji.

Adrenalina jest lekiem ratującym życie. Jeśli masz jakiekolwiek wątpliwości czy ją podać – zawsze podaj! Nie czekaj, aż objawy ustąpią same lub po leku przeciwhistaminowym. Zwlekanie lub niepodanie adrenaliny może spowodować trudności z wyprowadzeniem dziecka ze wstrząsu, który zagraża jego życiu.

W jaki sposób lekarz ustala rozpoznanie anafilaksji?

Po epizodzie anafilaksji Twoje dziecko zostanie skierowane do specjalisty alergologa, który zadecyduje o badaniach diagnostycznych i dalszym postępowaniu.

Rozpoznanie reakcji anafilaktycznej i wstrząsu anafilaktycznego opiera się głównie na typowym wywiadzie i objawach klinicznych. Istotny jest związek czasowy między kontaktem z alergenem (pokarm, lek, użądlenie) a wystąpieniem objawów (w praktyce klinicznej najczęściej do 30 minut).

Najistotniejszym kryterium diagnostycznym wstrząsu anafilaktycznego jest spadek ciśnienia tętniczego (normy są zależne od wieku dziecka) oraz przyspieszenie czynności serca (tachykardia).

Z badań laboratoryjnych najczulszym wskaźnikiem anafilaksji jest stężenie tryptazy w surowicy krwi (substancji zawartej w mastocytach i uwalnianej z nich do krwi w trakcie anafilaksji). Oznaczenie poziomu tryptazy wykonuje się z krwi, najlepiej do 3 godzin od wystąpienia objawów anafilaksji.

Czasem problemem diagnostycznym jest ustalenie czynnika sprawczego (wywołującego) anafilaksję. Alergolog może zalecić Twojemu dziecku wykonanie testów skórnych lub badań z krwi. Bardzo rzadko i jedynie w przypadku niezgodności wyników badań z wywiadem, lekarz może zalecić wykonanie próby prowokacji z podejrzanym alergenem.

Należy zaznaczyć, że objawy anafilaksji można pomylić z objawami innych chorób. Wtedy lekarz zaleci Twojemu dziecku dodatkowe badania w celu wykluczenia:

  • padaczki,
  • zaburzeń emocjonalnych (napad paniki, omdlenie z emocji),
  • astmy,
  • chorób serca.

Jakie są metody leczenia anafilaksji?

Podczas udzielania pomocy Twojemu dziecku z powodu anafilaksji zespół ratunkowy poda mu następujące leki:

  • adrenalinę domięśniowo w celu ograniczenia reakcji alergicznej;
  • tlen, w celu zapobiegania niedotlenieniu;
  • lek przeciwhistaminowy i glikokortykosteroid dożylnie lub domięśniowo, aby ograniczyć objawy reakcji alergicznej;
  • płyny dożylnie (w szybkim wlewie), aby wypełnić naczynia krwionośne i opanować wstrząs;
  • lek rozkurczający oskrzela wziewnie, jeśli Twoje dziecko ma problemy z oddychaniem.
Niezbędna może być również pełna resuscytacja oddechowo-krążeniowa.

Każda osoba po przebytym epizodzie anafilaksji powinna zostać zaopatrzona w tak zwane leki interwencyjne, którymi są: adrenalina w ampułkostrzykawce lub wstrzykiwaczu, lek przeciwhistaminowy i glikokortykosteroid. Samo wypisanie recepty na adrenalinę nie jest wystarczające. Musisz ją wykupić, aby zawsze była dostępna w miejscu, gdzie przebywa Twoje dziecko. Musisz wiedzieć kiedy i jak jej użyć, aby pomóc Twojemu dziecku, a jeżeli dziecko jest już w stanie samo zastosować lek, także powinno wiedzieć jak to zrobić. Lekarz powinien Was odpowiednio przeszkolić z postępowania w anafilaksji i zademonstrować jak należy podać adrenalinę. Będziesz miał do wyboru dwie postaci adrenaliny: w ampułkostrzykawce lub w automatycznym wstrzykiwaczu. Wybierz tę, którą będziesz uważał za najlepszą dla Twojego dziecka, słuchaj także rady lekarza.

Poproś lekarza o pisemne instrukcje postępowania w anafilaksji.

Leczenie przyczynowe anafilaksji na obecnym poziomie wiedzy medycznej jest możliwe wyłącznie w przypadku alergii na jad owadów błonkoskrzydłych (osa, pszczoła). Jeśli Twoje dziecko jest na niego uczulone i jad owada był przyczyną anafilaksji, lekarz zaproponuje Ci immunoterapię swoistą jadem. W przypadku anafilaksji na pokarm immunoterapia pozostaje w sferze badań klinicznych.

Najważniejsze abyś umiał/a zapobiegać epizodom anafilaksji u Swojego dziecka:

  1. Unikaj czynników wywołujących u niego reakcje alergiczne i naucz się je dobrze identyfikować.
  2. Noś zawsze przy dziecku leki zlecone przez lekarza, w tym adrenalinę.
  3. Pamiętaj o sprawdzaniu daty ważności na opakowaniu adrenaliny! Wymień na nową tuż przed upływem daty ważności!
  4. Powiedz o alergii Twojego dziecka znajomym i kolegom, szczególnie w szkole, przedszkolu, sąsiadom.
  5. Załóż dziecku specjalną bransoletkę informującą o jego uczuleniu.

Zapoznaj się z opisanym z ulotce leku sposobem przechowywania posiadanego preparatu adrenaliny, który zlecił Twój lekarz. Różne preparaty przechowuje sie w różny sposób, a nieprawidłowe przechowywanie może spowodować ich nieskuteczność w chwili, kiedy życie Twojego dziecka będzie zależało od podania leku!

Czy jest możliwe całkowite wyleczenie z anafilaksji?

Na przebieg naturalny i rokowanie w anafilaksji mają wpływ czynniki emocjonalne dziecka oraz rodzaj czynnika sprawczego (wyzwalającego) anafilaksję.

Jeśli Twoje dziecko jest małe i ma anafilaksję na mleko krowie czy jajko, to ma szansę na tzw. „wyrośnięcie” z alergii około 5–8 roku życia. Alergia na orzeszki ziemne, ryby i owoce morza najczęściej pozostaje na całe życie. Im później wystąpiła alergia na pokarm, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że kiedyś ustąpi. Niekiedy, zwłaszcza wśród młodzieży i młodych dorosłych, podczas świadomego spożycia uczulającego pokarmu nie dochodzi do żadnej reakcji. Zasadnicze znaczenia ma tu wydzielenie się do krwi endogennej adrenaliny (wyprodukowanej przez nasz organizm), która zapobiega reakcji anafilaktycznej. Przy kolejnej nieświadomej już ekspozycji na alergen następuje nawrót objawów.

Gdy Twoje dziecko ma anafilaksję na jad owadów, to skutecznym sposobem leczenia przyczynowego jest immunoterapia swoista. Jeśli dziecko zakończyło leczenie i jest odczulone, znaczy to, że ryzyko uogólnionej reakcji anafilaktycznej jest bardzo małe i najpewniej po użądleniu nie miało dojdzie do żadnej reakcji.

Zapamiętaj!

Raz przebyty epizod anafilaksji jest bardzo silnym czynnikiem ryzyka ponownego wystąpienia anafilaksji.

Co trzeba robić po zakończeniu leczenia anafilaksji?

Po przebytym epizodzie anafilaksji i konsultacji u alergologa przede wszystkim dostosuj Wasze codzienne życie, tak aby narażenie na alergen, który wywołał anafilaksję u Twojego dziecka było ograniczone do minimum. Poinformuj rodzinę, sąsiadów, nauczycieli, że Twoje dziecko jest uczulone i miało epizod anafilaksji. Napisz instrukcję dla nauczycieli w przedszkolu lub szkole, co powinni zrobić w razie pojawienia się objawów anafilaksji u dziecka i kiedy wezwać pomoc. Upewnij się, czy będą mogli podać dziecku adrenalinę. Tylko osoby przeszkolone mogą podawać adrenalinę domięśniowo. W razie potrzeby skontaktuj się z lekarzem i poproś o takie przeszkolenie personelu w szkole/przedszkolu.

Anafilaksji nie da się wyleczyć, ale można jej zapobiegać i opanować jej objawy gdy wystąpi!

Co robić, aby uniknąć epizodów anafilaksji?

  1. Unikaj wszystkich czynników, o których wiesz, że mogą wywołać anafilaksję u Twojego dziecka.
  2. Jeśli Twoje dziecko ma alergię pokarmową, czytaj dokładnie wszystkie etykiety na produktach spożywczych, nawet jeśli już dobrze znasz dany produkt. Poucz dziecko, jeśli będzie jadało poza domem, aby zawsze pytało, czy pokarm nie zawiera składników, na które jest uczulone.
  3. Jeśli Twoje dziecko jest uczulone na jad owadów, zachowaj wszystkie znane Ci środki bezpieczeństwa, aby nie zostało użądlone (patrz: tekst o alergii na jad owadów).
  4. Podczas kontaktu ze służbą zdrowia zawsze informuj o alergiach występujących u Twojego dziecka.
  5. Zlecone leki zawsze powinny się znajdować przy dziecku (a nie tylko w domowej apteczce). Najlepiej mieć dwa albo nawet trzy oddzielne komplety leków do użycia 1. w domu, 2. w szkole/przedszkolu, ew. w innym miejscu, gdzie dziecko często przebywa (np. u babci), 3. u starszych dzieci w plecaku/tornistrze.
  6. Zawsze sprawdzaj termin ważności leków.

23.11.2016
Zobacz także
  • Alergia na leki u dzieci
  • Alergia pokarmowa u dzieci
  • Wstrząs anafilaktyczny (anafilaksja)
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta