Choroby dziedziczone autosomalnie dominująco to choroby będące przykładem dziedziczenia jednogenowego (inaczej: monogenowego), czyli dotyczącego chorób (cech) uwarunkowanych przez jeden gen. Ten rodzaj dziedziczenia określany jest jako „mendlowskie” od nazwiska Grzegorza Mendla, który na przykładzie groszku badał, w jaki sposób są dziedziczone i przekazywane poszczególne cechy.
Dla zrozumienia dziedziczenia jednogenowego konieczne jest podanie kilku definicji.
Gen to odcinek nici DNA (nośnika informacji genetycznej), w którym zakodowana jest informacja. Mutacja to prowadząca do wystąpienia choroby zmiana, pojawiająca się w DNA danego genu. Allele to różne formy (prawidłowe bądź zmutowane) tego samego genu.
Silnie skręcona, podwójna nić DNA wraz z białkami tworzy struktury zwane chromosomami, które są umieszczone w jądrze komórkowym. W każdej komórce znajduje się 46 chromosomów, w tym 22 pary chromosomów i jedna para chromosomów płciowych: XX u kobiet i XY u mężczyzn.
Jak wspomniano, chromosomy występują parami, w związku z tym na każdym chromosomie zlokalizowany jest jeden allel. Jeżeli u danej osoby występują dwa takie same allele (prawidłowe bądź zmutowane) określonego genu to taka osoba jest homozygotą. Z kolei osoba, u której występują dwa różne allele (prawidłowe lub zmutowane) jest heterozygotą.
Choroby dziedziczone autosomalnie dominująco ujawniają się u heterozygot, czyli do wystąpienia choroby wystarczy jeden nieprawidłowy (zmutowany) gen.
Do chorób dziedziczonych w sposób autosomalny dominujący należą między innymi:
- rodzinna hipercholesterolemia,
- polipowatość jelita grubego,
- zespół Marfana,
- stwardnienie guzowate,
- nerwiakowłókniakowatość (neurofibromatoza),
- choroba Huntingtona,
- achondroplazja.
Dla dziedziczenia autosomalnie dominującego charakterystyczny jest pionowy typ dziedziczenia, czyli przekazywanie choroby z pokolenia na pokolenie, a także występowanie choroby u obu płci z podobną częstością.
Jeżeli rodzi się dziecko z chorobą dziedziczoną autosomalnie dominująco, a oboje rodzice są zdrowi i w rodzinie, we wcześniejszych pokoleniach, nie było chorych osób, choroba ta może być skutkiem nowej mutacji. Oznacza to, że gen przekazany przez jednego z rodziców uległ mutacji, ale u rodzica ta zmiana nie występuje. W tej sytuacji w kolejnych ciążach ryzyko ponownego wystąpienia choroby jest zbliżone do populacyjnego, czyli bardzo małe.
Rzadko zdarza się, że w rodzinie, w której nie występowała dana choroba, zachorowało dwoje dzieci. Może to świadczyć o mozaicyzmie linii zarodkowych. Oznacza to, że rodzice są zdrowi, ale jedno z nich w swoich komórkach rozrodczych nosi mutację.
Czasami w chorobach dziedziczonych autosomalnie dominująco występuje zjawisko zmniejszonej penetracji. Dotyczy to sytuacji, w których wydaje się, że chore dziecko ma zdrowych rodziców. Po badaniach okazuje się jednak, że jedno z rodziców ma zmutowany gen, ale nie wykazuje objawów choroby. Tak jest w niektórych przypadkach retinoblastoma czyli złośliwych guzów oka.
Kolejnym zjawiskiem, które powoduje, że rozpoznaje się chorobę u dziecka, u którego wywiad rodzinny w kierunku choroby jej nie ujawnił, jest zmienna ekspresja. Jest to sytuacja, w której rodzice są nieświadomi choroby ze względu na jej znacznie łagodniejszy przebieg niż u dziecka. Dopiero ustalenie rozpoznania u dziecka, dokładne zebranie wywiadu i wykonanie badań u rodziców pozwala na rozpoznanie i u nich choroby.
Jest jeszcze jedno zjawisko, które utrudnia poradnictwo genetyczne i uniemożliwia określenie ryzyka ponownego wystąpienia choroby. Zjawiskiem tym jest fałszywe ojcostwo czyli sytuacja, w której osoba uznawana za ojca w rzeczywistości nim nie jest.
Rozpoznanie większości chorób autosomalnie dominujących ustala się na podstawie wywiadu, objawów klinicznych i wyników badań dodatkowych. Obecnie coraz większą liczbę chorób można potwierdzić badaniami genetycznymi. Polegają one na wyizolowaniu materiału genetycznego (DNA) z krwi pacjenta i znalezieniu mutacji, czyli uszkodzonego genu.
W większości przypadków chorób uwarunkowanych genetycznie jedynym leczeniem jest leczenie objawowe.
