Po pierwsze, toksyczność zależy przede wszystkim od przyjętej dawki, a nie wyłącznie od charakteru substancji. Na przykład witaminy D czy A, z jednej strony są konieczne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, a z drugiej – w odpowiednio dużej dawce – mogą spowodować ciężkie zatrucie.
Po drugie, wszystkie substancje dodatkowe znajdują się w szczepionkach w niewielkiej, dopuszczalnej dawce, bezpiecznej dla zdrowia dzieci i osób dorosłych. Badania naukowe wykazały, że w ilości znajdującej się w szczepionkach nie wykazują one niekorzystnych efektów u zaszczepionych dzieci i dorosłych.
Jak w przypadku wielu innych leków, tak i w skład szczepionek – oprócz najistotniejszych składników aktywnych (w szczepionkach są to białka bakterii i wirusów, które stymulują odporność przeciwko tym drobnoustrojom) – wchodzą również 4 rodzaje substancji pomocniczych i dodatkowych:
- konserwanty (np. tiomersal, 2-fenoksyetanol) – zwiększają bezpieczeństwo mikrobiologiczne szczepionek, zapobiegając skażeniu preparatu przez niepożądane bakterie lub grzyby
- stabilizatory (białka: żelatyna, albumina ludzka; cukry: sacharoza; aminokwasy: glicyna, kwas glutaminowy) – stabilizują najważniejsze składowe szczepionek (białka bakterii i wirusów), aby zachować ich optymalną zdolność do stymulowania odporności przez cały okres ważności preparatu; do pewnego stopnia niwelują negatywny wpływ zmian temperatury i zapobiegają przyleganiu ważnych składników szczepionki do ścian opakowania
- tzw. adiuwanty (np. związki glinu) – wzmacniają i odpowiednio ukierunkowują odpowiedź układu odporności przeciwko chorobotwórczym drobnoustrojom
- pozostałość po procesie produkcyjnym (antybiotyki, formaldehyd, aldehyd glutarowy, białka jaja kurzego, białka drożdży) – w czasie produkcji są używane do preparowania aktywnych składników szczepionki, zapobiegają skażeniu jej składników niepożądanymi drobnoustrojami i/lub utracie ich właściwości, albo wchodzą w skład pożywek lub podłoża wzrostowego; po zakończeniu produkcji niektóre są czynnie usuwane z ostatecznego produktu.
Poszczególne preparaty szczepionkowe, nawet przeciwko tej samej chorobie, mogą się różnić zawartością substancji dodatkowych (p. tab.). Może to mieć znaczenie dla lekarza podczas kwalifikacji do szczepienia pacjenta, u którego wystąpiła poprzednio reakcja alergiczna na dany składnik.
Tabela. Substancje pomocnicze lub śladowe pozostałości z procesu produkcyjnego zawarte w szczepionkach dostępnych aktualnie w Polsce (szczegółowe omówienie w towarzyszącym tekście)a | |
---|---|
Nazwa substancji | Szczepionka przeciwko (nazwy handlowe preparatów) |
neomycyna (antybiotyk) | grypie: IDflu, Vaxigrip, Vaxigrip Junior, Vaxigrip Tetra |
odrze, śwince i różyczce (MMR): Priorix, MMRvaxPro | |
ospie wietrznej: Varilrix | |
polio: Imovax Polio | |
błonicy, tężcowi, krztuścowi (bezkomórkowa) i polio: Tetraxim, Infanrix-IPV | |
skojarzona przeciwko WZW typu A i B (Twinrix) | |
szczepionki wysoce skojarzone typu „5 w 1”b: Pentaxim, Infanrix-IPV+Hib szczepionki wysoce skojarzone typu „6 w 1”c: Infanrix hexa, Hexacima | |
polimyksyna B (antybiotyk) | polio: Imovax Polio |
błonicy, tężcowi, krztuścowi (bezkomórkowe) i polio: Tetraxim, Infanrix-IPV | |
szczepionki wysoce skojarzone typu „5 w 1”b: Pentaxim, Infanrix-IPV+Hib szczepionki wysoce skojarzone typu „6 w 1”c: Infanrix hexa, Hexacima | |
streptomycyna (antybiotyk) | błonicy, tężcowi, krztuścowi (bezkomórkowe) i polio: Tetraxim szczepionka wysoce skojarzona typu „5 w 1”b: Pentaxim szczepionki wysoce skojarzone typu „6 w 1”c: Hexacima polio: Imovax Polio |
gentamycyna (antybiotyk) | grypie: Influvac, Influvac Tetra |
żelatyna | odrze, śwince i różyczce (MMR): MMRvaxPro |
białka jaja kurzego | grypie: IDflu, Influvac, Influvac Tetra, Vaxigrip, Vaxigrip Junior, Vaxigrip Tetra, Fluarix, Agrippal |
odrze, śwince i różyczce (MMR)d: MMRvaxPro, Priorix | |
żółtej gorączce: Stamaril | |
zapaleniu mózgu przenoszonemu przez kleszcze: Encepur, FSME-Immun | |
białka drożdży | WZW typu B: Engerix B, Euvax B, HBvaxPro, Hepavax Gene TF |
skojarzona przeciwko WZW typu A i B: Twinrix | |
ludzkiemu wirusowi brodawczaka (HPV): Silgard, Gardasil | |
szczepionki wysoce skojarzone typu „6 w 1”c: Infanrix hexa, Hexacima | |
lateks (w elementach opakowania) | meningokokom grup A, C, W, Y: Menveo WZW typu B: HBvaxPro |
tiomersalg | błonicy: D – szczepionka błonicza adsorbowana, d – szczepionka błonicza adsorbowana |
tężcowi: T – szczepionka tężcowa adsorbowana, TT – szczepionka tężcowa adsorbowanae | |
błonicy i tżcowi: DT – szczepionka błoniczo-tężcowa adsorbowana, Td – szczepionka tężcowo-błonicza adsorbowanaf | |
błonicy, tężcowi, krztuścowi (całokomórkowa): DTP – szczepionka błoniczo-tężowo-krztuścowa adsorbowana | |
2-fenoksyetanol | polio: Imovax Polio |
szczepionka wysoce skojarzona typu „5 w 1”b: Pentaxim | |
błonicy, tężcowi i krztuścowi (bezkomórkowe): Tripacel, Adacel | |
WZW typu A: Avaxim (dawka dla dorosłych) | |
polisorbat 80 | ludzkiemu wirusowi brodawczaka (HPV): Silgard, Gardasil |
grypie: Influvac, Influvac Tetra | |
rotawirusom: RotaTeq | |
błonicy, tężcowi, krztuścowi (bezkomórkowa): Boostrix | |
pneumokokom: Prevenar-13 | |
szczepionka wysoce skojarzona typu „5 w 1”b: Infanrix-IPV+Hib | |
formaldehyd | polio: Imovax Polio |
durowi brzusznemu: Typhim Vi | |
pałeczce hemofilnej (Haemophilus influenzae typu B – Hib): Act-Hib | |
błonicy, tężcowi i krztuścowi (bezkomórkowe): Tripacel, Adacel | |
błonicy, tężcowi i polio: Dultavax | |
błonicy, tężcowi, krztuścowi (bezkomórkowa) i polio: Tetraxim, Infanrix-IPV | |
szczepionka wysoce skojarzona typu „5 w 1”b: Pentaxim szczepionki wysoce skojarzone typu „6 w 1”c: Hexacima, Infanrix hexa | |
grypie: IDflu, Influvac, Influvac Tetra, Vaxigrip, Vaxigrip Junior, Vaxigrip Tetra | |
WZW typu B: HBvaxPro | |
WZW typu A: Avaxim (dawka dla dorosłych) | |
związki glinu | błonicy, tężcowi i krztuścowi (bezkomórkowe): Tripacel, Adacel, Infanrix-DTPa, Boostrix |
błonicy, tężcowi i krztuścowi (bezkomórkowe) i polio: Infanrix-IPV, Tetraxim, Boostrix Polio | |
błonicy, tężcowi i polio: Dultavax | |
pneumokokom: Synflorix, Prevenar-13 | |
meningokokom grupy B: Bexsero | |
ludzkiemu wirusowi brodawczaka (HPV): Cervarix, Silgard, Gardasil | |
WZW typu A: Avaxim | |
WZW typu B: Engerix B, Euvax B, HBvaxPro, Hepavax Gene TF | |
skojarzona przeciwko WZW typu A i B: Twinrix | |
zapaleniu mózgu przenoszonemu przez kleszcze: Encepur | |
szczepionki wysoce skojarzone typu „5 w 1”b: Pentaxim, Infanrix-IPV+Hib szczepionki wysoce skojarzone typu „6 w 1”c: Infanrix hexa, Hexacima | |
a Opracowano na podstawie aktualnych Charakterystyk Produktu Leczniczego (ChPL) preparatów zarejestrowanych i dostępnych w Polsce. b przeciwko błonicy, tężcowi, krztuścowi (bezkomórkowe), pałeczce hemofilnej (Hib) i polio c przeciwko błonicy, tężcowi, krztuścowi (bezkomórkowe), pałeczce hemofilnej (Hib), polio i WZW typu B d śladowa ilość bez znaczenie klinicznego, nie jest przeciwwskazaniem do szczepienia osób uczulonych na białka jaja kurzego e wycofana z produkcji, preparat ten zastąpiła szczepionka Tetana, która nie zawiera tiomersalu jako środka konserwującego, ale może zawierać jego śladową ilość jako pozostałość po procesie produkcyjnym f wycofana z produkcji, preparat ten zastąpiła szczepionka Clodivac, która nie zawiera tiomersalu jako środka konserwującego, ale może zawierać jego śladową ilość jako pozostałość po procesie produkcyjnym g żadna szczepionka przeciwko grypie dostępna w Polsce (dostępne są tylko jednorazowe ampułkostrzykawki) nie zawiera tiomersalu; może wchodzić w skład niektórych preparatów w ampułkach wielodawkowych, ale nie są one dostępne w Polsce WZW – wirusowe zapalenie wątroby |
Poniżej dokładniej omówiliśmy te substancje dodatkowe, które budzą najwięcej pytań rodziców dzieci i pacjentów.
Alergia. Niektóre dodatkowe substancje w szczepionkach (żelatyna, białka jaja kurzego, białka drożdży) mogą wywołać reakcję alergiczną u uczulonych na nie pacjentów. Antybiotyki (najczęściej neomycyna) i tiomersal mogą natomiast spowodować reakcję miejscową – przemijającą zmianę alergiczną na skórze w miejscu wstrzyknięcia. Natomiast spośród substancji dodatkowych, które u uczulonych osób mogą wywołać ogólną reakcję alergiczną (anafilaksję), najczęściej wymienia się żelatynę (ciężkie reakcje występują z częstością 1 przypadek na 2 miliony dawek). Aktualnie w szczepionkach stosuje się wyłącznie odpowiednio spreparowaną żelatynę wieprzową, która ma znacznie słabsze właściwości uczulające. Osoby uczulone na białka dodatkowe w szczepionkach często reagują silną alergią (anafilaksją) także po spożyciu pokarmów i produktów spożywczych, które je zawierają, a informacja o tym fakcie przekazana na etapie wywiadu lekarskiego przed szczepieniem pomaga zidentyfikować tę grupę ryzyka (wyjątkiem jest szczepionka przeciwko odrze, śwince i różyczce, w której albo nie ma białek jaja kurzego, albo ich ilość jest śladowa i nie wywołuje reakcji nawet u osób uczulonych na jajo kurze).
Tiomersal – to etylowa pochodna rtęci o silnych właściwościach bakterio- i grzybobójczych. Aktualnie znajduje się tylko w jednej z dostępnych w Polsce szczepionek przeznaczonych dla dzieci w pierwszych 2 latach życia – w polskiej szczepionce przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (całokomórkowej) produkowanej przez Biomed oraz w prostszych szczepionkach tej firmy przeciwko błonicy i/lub tężcowi przeznaczonych głównie dla nastolatków i dorosłych (p. tab.). Właściwości, efekty biologiczne i losy tiomersalu w organizmie człowieka wyraźnie się różnią od analogicznych parametrów metylortęci występującej w środowisku. Metylortęć jest związkiem o dobrze poznanej toksyczności już w niewielkich dawkach. Tiomersal to zupełnie inny związek niż rtęć i metylortęć. W licznych, poprawnie przeprowadzonych badaniach naukowych potwierdzono, że ilość tiomersalu zawarta w szczepionkach jest bezpieczna nawet dla najmłodszych niemowląt i dzieci – nie powoduje zaburzeń zdrowia i rozwoju. W razie obaw, można wybrać inną szczepionkę pozbawioną tiomersalu – dostępnych jest wiele odpowiedników bez tego składnika.
2-fenoksyetanol jest oleistą cieczą hamującą wzrost bakterii. Wchodzi także w skład wielu kosmetyków (m.in. jako utrwalacz do perfum) i preparatów odkażających do skóry, a także niektórych szczepionek (tab.; w dawce maks. 2,5 mg). Nie zaobserwowano działania toksycznego u ludzi, a u zwierząt laboratoryjnych jest ono słabo wyrażone i ujawnia się dopiero po podaniu jednorazowo dawki 800 mg/kg mc.
Związki glinu (w dawce 0,125–0,85 mg) stosuje się już od prawie 90 lat w niektórych szczepionkach (tab.) w celu wzmocnienia i właściwego ukierunkowania odpowiedzi układu odpornościowego przeciwko bakterii lub wirusowi, który wywołuje chorobę. Zaszczepiono już setki milionów osób (dzieci i dorosłych) i bardzo dobrze poznano profil bezpieczeństwa szczepionek zawierających związku glinu. W dawce występującej w szczepionkach związki glinu są dobrze tolerowane i bezpieczne, a odczyny niepożądane występują sporadycznie, mają charakter miejscowy (bolesność, zaczerwienienie, guzek podskórny) i u większości osób ustępują samoistnie. W podsumowaniu 35 badań klinicznych nie zaobserwowano żadnych ciężkich i przedłużających się reakcji niepożądanych lub chorób po szczepionkach zawierających związki glinu.
Ciężkie działania niepożądane glinu – objawy neurologiczne określane jako „demencja (encefalopatia) dializacyjna” – obserwowano dawniej u chorych z ciężką niewydolnością nerek, kiedy jeszcze przed udoskonaleniem aparatury do dializ (tzw. sztucznej nerki) sole glinu znajdowały się w bardzo dużej dawce w roztworach dializacyjnych. Z kolei u chorych z ciężkim niedoborem odporności opisywano tworzenie się guzka w mięśniu w miejscu wstrzyknięcia, który utrzymywał się do 3 lat po szczepieniu.
Glin występuje powszechnie w środowisku – między innymi w wodzie, produktach spożywczych, a nawet w mleku kobiecym (ok. 0,04 mg/l) i mieszankach mlecznych dla niemowląt (ok. 0,225 mg/l). Codziennie ulega wchłanianiu głównie w jelitach, ale także przez płuca w postaci związków lotnych. Okres połowiczej eliminacji glinu z organizmu człowieka wynosi około 24 godziny. Dawkę do 2 mg/kg mc./dobę generalnie uznaje się za bezpieczną (norma dobowej ekspozycji). Ilość glinu zawarta w szczepionce jest więc wielokrotnie mniejsza niż dopuszczalna norma, nawet w przypadku najmniejszych niemowląt. Podawanie soli glinu zawartych w szczepionkach tym się rożni się od wchłaniania tego pierwiastka z otoczenia przez przewód pokarmowy czy płuca, że sole glinu po wstrzyknięciu podskórnym lub domięśniowym tylko częściowo przedostają się do krwi (wodorotlenek glinu – w 17%, fosforan glinu – w 51%), a proces ten zabiera od kilku tygodni do kilku miesięcy, w zależności od związku. Oznacza to, że w ciągu doby do krwiobiegu przedostaje się tylko znikoma dawka związków glinu zawartych w szczepionce. Ponadto, szczepienia wykonuje się tylko kilka razy w ciągu pierwszego czy drugiego roku życia dziecka.
Biorąc pod uwagę powyższe dane, Amerykańska Agencja ds. Substancji Toksycznych i Rejestracji Chorób (Agency for Toxic Substances and Disease Registry) należąca do amerykańskiego Departamentu Zdrowia stwierdziła, że u niemowląt dawka glinu 1 mg/kg mc./dobę nie wywołuje żadnych działań niepożądanych. Biorąc pod uwagę zarówno szczepionki, jak i glin codziennie spożywany z dietą oszacowano, że całkowite obciążenie organizmu dziecka glinem w pierwszym roku życia nigdy nie przekracza bezpiecznego poziomu, nawet u najmniejszych niemowląt.
Formaldehyd stosuje się w procesie produkcyjnym szczepionek do zabicia bakterii i wirusów w celu uzyskania bezpiecznych fragmentów drobnoustrojów mających stanowić aktywny składnik szczepionki. W końcowym produkcie znajduje się on jedynie w śladowej ilości (dawka ≤0,1 mg). Uznaje się ją za bardzo bezpieczną nawet dla najmłodszych niemowląt, ponieważ we krwi każdego człowieka znajduje się znacznie więcej formaldehydu wytwarzanego fizjologicznie przez nasz własny organizm, który naturalnie powstaje w procesie syntezy między innymi niektórych aminokwasów. We krwi niemowlęcia o masie ciała 5 kg jest około 1,1 mg formaldehydu (ponad 10 razy więcej niż w jednej szczepionce). Ponadto, dawka formaldehydu nawet 600-krotnie większa niż w szczepionkach nie wywoływała szkodliwych efektów u zwierząt laboratoryjnych.
Piśmiennictwo:
1. Offit P.A., Jew R.K.: Addressing parents’ concerns: Do vaccines contain harmful preservatives, adjuvants, additives, or residuals? Pediatrics, 2003; 112: 1394–14012. Eldred B.E., Dean A.J., McGuire T., Nash A.L.: Vaccine components and constituents: responding to consumer concerns. MJA, 2006; 184: 170–175
3. Jefferson T., Rudin M., Di Pietrantonj C.: Adverse events after immunization with aluminiumcontaining DTP vaccines: systematic review of the evidence. Lancet Infect. Dis., 2004; 4: 84–90
4. Dowling J.D., Levy O. Pediatric vaccine adjuvants. Components of the modern vaccinologist’s toolbox. The Pediatric Infectious Disease Journal, 2015; 34: 1395–1398
5. Mitkus R.J., King D.B., Hess M.A. i wsp.: Updated aluminum pharmacokinetics following infant exposures through diet and vaccination. Vaccine, 2011; 29: 9538–9543
6. Fernandez S. Aluminum in vaccines: addressing parents’ concerns. Pediatric Annals, 2016; 45: e231–e233
7. Oberle D., Pavel J., Rieck T. i wsp.: Anaphylaxis after immunization of children and adolescents in Germany. Pediatr. Infect. Dis. J., 2016; 35: 535–541
8. Destefano F., Offit P., Fisher A.: Vaccine safety. (W:) Plotkin A.S., Orenstein A.W., Offit A.P. (red.): Vaccines. Wyd. 7, Elsevier, 2018: 1584–1600