Meningokoki to bakterie, które powodują groźną inwazyjną chorobę meningokokową przebiegającą najczęściej, jako:
Spośród 5 rodzajów meningokoków wywołujących niemal wszystkie zachorowania na świecie, w Polsce dominują grupy B i C (ta ostatnia odpowiedzialna jest za ok. 30% wszystkich zachorowań). Najwyższa zapadalność na inwazyjną chorobę meningokokową (ICHM) występuje w 1. roku życia (dotyczy to zarówno grupy B, jak i C). Dominują wtedy meningokoki grupy B, ale ryzyko wystąpienia zakażenia meningokokami grupy C jest również największe w tym wieku. Od 2. roku życia znacząco zwiększa się udział odsetkowy zachorowań wywołanych grupą C, który zbliża się do poziomu grupy B w następnych grupach wiekowych. Pozostałe rodzaje meningokoków (grupy A, W-135, Y) są obecne w Polsce w formie powszechnego nosicielstwa, ale zachorowania wywołane nimi stanowią tylko niewielki odsetek ICHM. Są one jednak odpowiedzialne za znaczną grupę zachorowań na innych kontynentach (np. grupa A w Afryce, grupa Y w USA).
Dziecko może się zarazić w wyniku kontaktu z bezobjawowym nosicielem meningokoków (2–25% populacji;), rzadziej z osobą chorą. Zakażenie przenosi się poprzez bliski, bezpośredni kontakt z wydzieliną z górnych dróg oddechowych nosiciela lub chorego (np. pocałunek w usta, oblizywanie smoczka, wspólne naczynie do picia, sztućce itp.). Bezobjawowych nosicieli jest najwięcej wśród osób w wieku 15–24 lat, a w niektórych zamkniętych środowiskach (akademiki, internaty, koszary, domy dziecka) wynosi nawet 40–80%.
Meningokoki charakteryzują się niezbyt dużą zakaźnością, dlatego do zakażenia dochodzi tylko w wyniku bardzo bliskiego kontaktu z nosicielem, rzadziej z chorym (p. niżej).
Najskuteczniejszą metodą zapobiegania zachorowaniom wywołanym praktycznie przez wszystkie chorobotwórcze grupy meningokoków jest szczepienie ochronne.
Szczepionki przeciwko meningokokom należą do kategorii szczepionek „nieżywych” – zawierają niewielki fragment bakterii (otoczkę polisacharydową połączoną z białkiem – szczepionki skoniugowane, lub kombinacje białek meningokokowych – szczepionka przeciwko meningokokom B). W Polsce są dostępne następujące rodzaje szczepionek przeciwko meningokokom:
Szczepionki przeciwko meningokokom skutecznie stymulują układ odpornościowy:
Szczepienie przeciwko meningokokom nie chroni przed innymi przyczynami sepsy i zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych (np. pneumokokami, pałeczką hemofilną typu b).
Szczepienie jest bezpieczne. Ryzyko wystąpienia poważnych reakcji jest niewielkie, podobne jak w przypadku innych powszechnie stosowanych szczepionek.
Niegroźne reakcje miejscowe (zaczerwienienie, tkliwość i ból w miejscu wstrzyknięcia) oraz ogólne (zaburzenia snu, pogorszenie apetytu, rozdrażnienie) występują u nieco ponad 10% zaszczepionych. Rzadziej (1–10%) występują niewysoka gorączka, wymioty, ból mięśni i kończyn. Objawy te są zwykle krótkotrwałe, łagodne i ustępują samoistnie. W przypadku szczepienia szczepionką białkową przeciwko menigokokom B nieco częściej niż w przypadku szczepionek skoniugowanych obserwuje się odczyny w postaci gorączki, bólu w miejscu szczepienia. Dotyczy to zwłaszcza stosowania jednoczasowo z innymi szczepionkami.
Ze względu na polskie dane epidemiologiczne (największa zapadalność w wieku niemowlęcym) szczepienia przeciwko meningokokom B i C należy rozważyć jak najwcześniej, najlepiej już w pierwszym półroczu życia. Szczepionki skoniugowane przeciwko meningokokom grupy C oraz białkowa szczepionka przeciwko meningokokom grupy B (Bexsero) są przeznaczone dla dzieci, które ukończyły 2. miesiąc życia, a rekombinowana szczepionka przeciwko meningokokom (Trumenba) dla dzieci powyżej 10. roku życia, ale wszystkie powyższe szczepionki mogą być również stosowane u młodzieży i dorosłych. Liczba dawek szczepionki meningokokowej podanej w 1. roku życia zależy od preparatu, jaki zastosujemy, a także od tego jak wcześnie wprowadzamy szczepionkę. Niezależnie od tego, jaką szczepionkę zastosowaliśmy, jeżeli szczepienie rozpoczęto w 1. roku życia, zawsze konieczne jest podanie dawki przypominającej w 2. roku życia.
Czterowalentne szczepionki skoniugowane przeciwko meningokokom grupy A, C W, Y można stosować u dzieci, które ukończyły 12. miesiąc życia (Nimenrix, obecnie zarejestrowany także u dzieci w wieku 6–12 tyg.) lub 2. rok życia (Menveo). Szczepionki te powinny być stosowane szczególnie u dzieci, młodzieży i osób dorosłych, które podróżują po świecie, np. u uczniów i studentów podejmujących naukę w USA, turystów podróżujących do Afryki i Azji. Rozważ zaszczepienie swojego dziecka przeciwko meningokokom, zwłaszcza jeśli będzie ono uczęszczać do żłobka lub przedszkola albo jego starsze rodzeństwo uczęszcza do przedszkola, szkoły lub mieszka w internacie, lub gdy planujesz wyjechać z dzieckiem do kraju zagrożonego chorobą meningokokową.
Skoniugowane szczepionki przeciwko meningokokom zapobiegają również bezobjawowemu nosicielstwu bakterii, dlatego ochronę przed zachorowaniem na chorobę meningokokową można rozpocząć od zaszczepienia starszego rodzeństwa. Takie postępowanie zmniejszy ryzyko przeniesienia zakażenia z rodzeństwa na współdomowników, zwłaszcza na niemowlę.
Porozmawiaj z lekarzem o wyborze rodzaju szczepionki.
Szczepienie przeciwko meningokokom najlepiej rozpocząć w 1. lub w 2. roku życia dziecka. Po szczepieniu w 1. roku życia poziom przeciwciał ochronnych stopniowo się jednak zmniejsza i dlatego konieczne jest podanie dawki przypominającej po ukończeniu 12 miesięcy. Z wiekiem ryzyko zachorowania na chorobę meningokokową się zmniejsza, ale zachorowanie może wystąpić również u osób starszych i jest obarczone największą śmiertelnością, przekraczającą 30%. Dlatego na szczepienie przeciwko tej chorobie nigdy nie jest za późno. Jeżeli nie zastosowano szczepionek meningokokowych we wczesnym dzieciństwie, bez wahania powinno się je zastosować w późniejszym wieku, szczególnie u dzieci starszych, młodzieży i młodych dorosłych. Szczepionki podaje się w zastrzyku domięśniowym.
Można je podawać jednocześnie z większością innych szczepionek.
Nie należy szczepić, gdy występują uniwersalne przeciwwskazania do szczepień.
Nie, szczepienie należy do kategorii zalecanych w obowiązującym programie szczepień ochronnych, ale odpłatnych.
W przypadku epidemii władze sanitarno-epidemiologiczne prowadzą doraźne akcje szczepień w środowiskach największego zagrożenia na koszt państwa. Bezpłatne szczepienia prowadzą także niektóre samorządy.