Dlaczego w polskich szkołach nie powinna być sprzedawana żywność typu fast food?

W ostatnich dekadach zebrano wiele dowodów wskazujących, że wczesne zmiany miażdżycowe w tętnicach mogą występować już u dzieci, a ich nasilenie, podobnie jak u osób dorosłych, zależy od klasycznych czynników ryzyka.

Pierwsze prace poświęcone temu problemowi były badaniami sekcyjnymi wykonanymi u dzieci i młodych osób dorosłych, które zmarły z powodu urazu^1,2. Nasilenie zmian miażdżycowych u młodych ludzi zależało od wartości wskaźnika masy ciała, skurczowego i rozkurczowego ciśnienia tętniczego, od stężenia cholesterolu LDL i triglicerydów w surowicy, a także od nałogu palenia. Powierzchnia błony wewnętrznej (intimy) zajęta przez blaszki włókniste, zarówno w aorcie, jak i tętnicach wieńcowych, zależała od liczby współistniejących czynników ryzyka. W nowszych badaniach nad miażdżycą u młodych ludzi wykorzystano technikę ultrasonograficzną. Badania te wykazały zależność grubości błony środkowowewnętrznej tętnicy szyjnej (carotid intimalmedial thickness – CIMT) od czynników ryzyka, do których należały: stosunek stężeń cholesterolu całkowitego do cholesterolu HDL, obwód talii, skurczowe ciśnienie tętnicze, stężenie insuliny w surowicy i palenie papierosów³.

Na rozwój zmian miażdżycowych u młodych ludzi duży wpływ miały również zaburzenia gospodarki węglowodanowej⁴. W opublikowanym w 2003 roku prospektywnym badaniu kohortowym Cardiovascular Risk in Young Finns Study⁵, przeprowadzonym u 2229 osób, stwierdzono istotną zależność pomiędzy CIMT w wieku dorosłym a stężeniem cholesterolu LDL, wartością skurczowego ciśnienia tętniczego, indeksem masy ciała (BMI) oraz paleniem papierosów we wczesnym okresie życia. Liczba czynników ryzyka w wieku 12–18 lat ściśle wiązała się z wartością CIMT w wieku 33–39 lat. Wydaje się więc, że profil ryzyka sercowo-naczyniowego w okresie młodzieńczym w istotny sposób wpływa na rozwój miażdżycy w wieku dorosłym.

Czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych u dzieci – kryteria rozpoznania i rozpowszechnienie

Ocena rozpowszechnienia metabolicznych czynników ryzyka miażdżycy u dzieci i młodzieży nastręcza duże trudności. Tradycyjnie do oceny wielu z nich wykorzystywane są siatki centylowe. Są one jednak miarą nieobiektywną. Nie uwzględniają punktów odcięcia dla realnie nasilonego ryzyka sercowo-naczyniowego. W ostatnich latach podejmowane są próby ustalenia obiektywnych kryteriów oceny zaburzeń metabolicznych u dzieci. I tak, wg zaleceń ogłoszonych przez American Heart Association⁶, za graniczne wartości stężenia cholesterolu całkowitego w surowicy u dzieci uznaje się ≥170 mg/dl, a za nieprawidłowe ≥200 mg/dl. Dla cholesterolu LDL wartości te wynoszą odpowiednio ≥110 i ≥130 mg/dl. Za nieprawidłowe wartości trójglicerydów uznano >110 mg/dl, a dla cholest występowania hipercholesterolemii u dzieci w wieku 11–13 lat w Sosnowcu⁷. Stężenie cholesterolu całkowitego ≥200 mg/dl stwierdzono u 13,9%, a ≥170 mg/dl u 44,6% badanych. Odpowiada to w przybliżeniu wynikom uzyskanym w Stanach Zjednoczonych, gdzie stężenia cholesterolu całkowitego ≥200 mg/dl występowały u 5–15%, a ≥165 mg/dl u 50% dzieci⁸.

Nadciśnienie tętnicze u dzieci i młodzieży rozpoznawane jest nadal przy wykorzystaniu siatek centylowych⁹. Według badania Krzyżniak i wsp.¹⁰, przeprowadzonego u dzieci w wieku 7–18 lat, nadciśnienie skurczowe dotyczyło 2,6% uczestników w województwie wielkopolskim i 3,1% w województwie mazowieckim, a rozkurczowe odpowiednio 1,8 i 4,1%. W innej pracy, wykonanej w Łodzi¹¹, rozpowszechnienie nadciśnienia tętniczego u chłopców w wieku 7–19 lat wynosiło 3–7,2% badanych, a u dziewcząt 1,9–6,3%, w zależności od grupy wiekowej. Podwyższone ciśnienie krwi było najbardziej rozpowszechnione w młodszych grupach wiekowych (7–13 lat).

Jednym z ważniejszych czynników ryzyka rozwoju miażdżycy u młodych ludzi jest nadwaga i otyłość, która leży u podstaw zespołu metabolicznego (ZM). Nadmierna masa ciała jest w populacji dziecięcej krajów uprzemysłowionych zburzeniem częstym, a jej występowanie ma wyraźną tendencję wzrostową. W Wielkiej Brytanii w ciągu ostatnich 30 lat rozpowszechnienie nadwagi u dzieci wzrosło ponad 3-krotnie, a otyłości prawie 6-krotnie¹². W Stanach Zjednoczonych rozpowszechnienie otyłości u dzieci między wczesnymi latami 60. XX wieku, a rokiem 2000 wzrosło prawie 4-krotnie¹³. Według danych z 2000 roku około 15% dzieci i młodzieży amerykańskiej miało nadwagę lub otyłość¹⁴. W niektórych populacjach problem ten jest jeszcze bardziej powszechny. Szacuje się, że w Hongkongu 38% dziewcząt i 57% chłopców między 9. i 12. rokiem życia ma nadmierną masę ciała¹⁵. W Unii Europejskiej, według danych opublikowanych w raporcie IOTF (International Obesity Task Force)¹⁶, prawie 25% dzieci ma nadwagę lub otyłość, co stanowi 14 mln osób, a na całym świecie 10%, czyli 155 mln osób.

Również w Polsce problem nadmiernej masy ciała w wieku rozwojowym jest bardzo rozpowszechniony. Ogólnopolskie badanie przeprowadzone w 2005 roku wykazało, że nadwaga i otyłość, rozpoznana przy wykorzystaniu siatek centylowych, występowała u 13,3% młodzieży gimnazjalnej, w tym u 11,6% chłopców i 14,9% dziewcząt₁₇. W badaniu przeprowadzonym w Łodzi¹¹, przy wykorzystaniu międzynarodowych kryteriów rozpoznawania otyłości IOTF¹⁸, 17% chłopców i 13,2% dziewcząt w wieku 7–19 lat miało nadwagę, a otyłość odpowiednio 4,4 i 2,9%. W populacji młodzieży warszawskiej w wieku 11–15 lat, przebadanej w latach 2005–2006, nadwaga występowała u 18,7% chłopców i 11,4% dziewcząt, a otyłość odpowiednio u 2,8 i 3,4%¹⁹. W ogólnopolskich badaniach dzieci 4-letnich przeprowadzonych w 2005 roku nadwagę, według kryteriów IOTF, stwierdzono u 12%, a otyłość u 7% badanych²⁰.

W Polsce dotychczas nie prowadzono badań nad trendami rozpowszechnienia nadwagi i otyłości u dzieci w skali całego kraju. Istnieją jednak lokalne dane, na podstawie których można sądzić, że problem ten również u nas ma tendencję wzrostową^19,21. Wyniki badań opublikowanych w ostatnich latach dowodzą, że powikłania nadwagi i otyłości w postaci ZM i cukrzycy typu 2 mogą zaczynać się już w dzieciństwie^15,22,23. Cukrzyca typu 2 może stanowić nawet do 45% nowo wykrytej cukrzycy u młodzieży^24,25. Do tej pory jednak nie zostały opracowane spójne i obiektywne kryteria rozpoznawania ZM w najmłodszych grupach wiekowych. Dotychczas stosowane definicje tego zespołu różnią się między sobą, a punkty odcięcia dla poszczególnych jego składowych ustalone są arbitralnie i nie mają sprawdzonego związku z ryzykiem dotyczącym stanu zdrowia. Przykładem mogą być kryteria opierające się na siatkach centylowych, które nie mają udowodnionego przełożenia na ryzyko sercowo-naczyniowe w dzieciństwie lub wieku starszym. Różne kryteria rozpoznawania ZM w wieku rozwojowym szczegółowo omówiono w innych pracach^26,27.

Wyniki szeregu opublikowanych w ostatnich latach badań dowodzą, że ZM w populacji dzieci i młodzieży jest zjawiskiem częstym i ewidentnie wiąże się ze stopniem nadwagi. W badaniach przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych u młodzieży w wieku 12–19 lat, w ramach Third National Health and Nutrition Examination Survey w latach 1988–1994²⁸, ZM stwierdzono u 4,2% wszystkich uczestników, w tym u 6,1% chłopców i 2,1% dziewcząt. U nastolatków z nadwagą (BMI ≥95. centyla) zespół ten był szczególnie częsty i dotyczył 28,7% tej grupy; u osób z BMI na poziomie 85.–95. centyla dotyczył 6,8%, a przy BMI poniżej 85. centyla tylko 0,1% badanych.

Należy w tym miejscu mocno podkreślić, że współistnienie sercowo-naczyniowych czynników ryzyka pojawiające się w dzieciństwie utrzymuje się zazwyczaj także w wieku dorosłym, co jest ważnym argumentem za koniecznością wczesnego ich wykrywania w celu szybkiego podjęcia leczenia^29-31. Otyłe dzieci zazwyczaj stają się otyłymi dorosłymi^32-34, a ryzyko sercowo-naczyniowe u młodych dorosłych jest silnie związane ze stopniem nadwagi³⁴ i obecnością komponentów ZM w dzieciństwie³⁵. Nadwaga w wieku młodzieńczym, przynajmniej u chłopców, zwiększa w wieku dorosłym prawdopodobieństwo zgonu z różnych przyczyn o 80%, a zgonu z powodu choroby niedokrwiennej serca aż o 130%³².

Dlaczego żywność typu fast food jest szkodliwa?

Miażdżyca, jak opisano wcześniej, zaczyna się już w młodym wieku, a jej nasilenie zależy od występowania sercowo-naczyniowych czynników ryzyka, dlatego szczególnie ważna jest ich profilaktyka, polegająca przede wszystkim na zapobieganiu nadwadze i otyłości we wczesnych latach życia, stosowaniu zrównoważonej diety i walce z nałogiem palenia. Podstawowe znaczenie dla kontroli masy ciała ma zbilansowanie spożycia energii z jej wydatkowaniem. U otyłych osób dorosłych dieta ubogoenergetyczna w ciągu kilku dni powoduje zmniejszenie oporności na insulinę, nawet jeszcze przed pojawieniem się istotnej redukcji masy ciała³⁶. Zmniejszenie masy ciała przyczynia się do dalszego poprawienia wrażliwości na insulinę. Podobne obserwacje dotyczą dzieci z nadwagą^37,38. U dorosłych utrata masy ciała rzędu 10 kg wiąże się z istotną poprawą wielu parametrów metabolicznych³⁹. Obserwacje u dzieci są podobne. Zmniejszeniu BMI towarzyszy redukcja skurczowego ciśnienia tętniczego, stężenia cholesterolu całkowitego, cholesterolu LDL, triglicerydów, a także poposiłkowego stężenia glukozy w surowicy³⁸.

Zalecenia żywieniowe mające na celu zapobieganie pojawieniu się zwiększonego ryzyka sercowo-naczyniowego u dzieci, oprócz ograniczenia spożycia energii, obejmują także zmniejszenie spożycia tłuszczu do 30% energii, nasyconych kwasów tłuszczowych pochodzących z tłuszczów zwierzęcych do 10% energii, cholesterolu pokarmowego poniżej 300 mg dziennie, a także unikanie spożycia izomerów trans nienasyconych kwasów tłuszczowych pochodzących z tłuszczu cukierniczego i do smażenia, wyrobów czekoladowych, chipsów i żywności typu fast food. Spożycie izomerów trans nie powinno przekraczać 1% energii, a cukrów dodanych, w tym sacharozy, 10% energii^40,41. Ponieważ zapotrzebowanie na energię w wieku rozwojowym po ukończeniu 7. roku życia waha się w zależności od płci, wieku i aktywności fizycznej od 1600 do 3900 kcal⁴², oznacza to, że górna granica dziennego spożycia tłuszczu ogółem wynosi 53–130 g, nasyconych kwasów tłuszczowych 18–43 g, izomerów trans 1,8–4,3 g, a cukrów dodanych 40–98 g. W praktyce dzieci powinny ograniczyć spożycie przekąsek, zwłaszcza słodkich, oraz potraw typu fast food i słodkich napojów. Ponadto konieczne może być wybieranie chudych produktów mięsnych i mlecznych, a także kontrola wielkości porcji spożywanych podczas poszczególnych posiłków. Ważnym zaleceniem jest także ograniczanie spożycia soli.

Wśród produktów, które szczególnie mogą nasilić ryzyko chorób serca, należy wymienić potrawy typu fast food. Obfitują one w nasycone kwasy tłuszczowe, izomery trans kwasów tłuszczowych, sól, a słodkie przekąski i napoje także w sacharozę. Większość z nich to produkty wysokoenergetyczne. Jednocześnie są ubogie w witaminy i pożądane składniki mineralne.

Zawartość energii i składników pokarmowych, których spożycie należy ograniczać, w wybranych produktach typu fast food i słodkich przekąskach przedstawiono w tabeli. Należy podkreślić, że według badania Mojskiej i wsp.⁴³ zawartość izomerów trans w wyrobach cukierniczych wynosiła średnio 10,14 g na 100 g produktu, w wyrobach czekoladowych 7,86 g na 100 g produktu, a w różnych rodzajach chipsów wahała się od 0 do 2,86 g na 100 g produktu.

Szczególnego podkreślenia wymaga szkodliwość izomerów trans kwasów tłuszczowych. Podnoszą one stężenie w surowicy cholesterolu LDL i lipoproteiny(a), a obniżają stężenie cholesterolu HDL^44,45. Dzienne spożycie 5 g izomerów trans, co odpowiada około 2% spożywanej energii, wiąże się ze zwiększeniem ryzyka choroby niedokrwiennej serca o 30%⁴⁶. Duże spożycie izomerów trans, silniej niż spożycie innych tłuszczów, wiąże się z przyrostem wisceralnej tkanki tłuszczowej⁴⁷ i ryzykiem cukrzycy typu 2⁴⁸. Z kolei dodawanie cukru do produktów zmniejsza ich wartość odżywczą, a spożywanie takich potraw może wyprzeć wartościowe produkty z jadłospisu. Może to prowadzić do niedoboru takich składników, jak: magnez, wapń, cynk, witaminy B₁₂ i C, a także białko i błonnik⁴⁹.

Spożywanie produktów typu fast food jest wśród dzieci i młodzieży bardzo rozpowszechnione. Według badania przeprowadzonego wśród uczniów szkół średnich w kilku województwach⁵⁰ żywność tego typu częściej spożywali chłopcy. Hamburgery z częstością co najmniej 4 razy w tygodniu spożywało 15,5% chłopców i 2,6% dziewcząt, frytki 12% chłopców i 5% dziewcząt, chipsy 19,1% chłopców i 13,5% dziewcząt, pizzę 6,5% chłopców i 2,5% dziewcząt, słodzone napoje 59,4% chłopców i 35,0% dziewcząt. Częstość spożycia słodyczy w obu grupach była podobna. Aż 53,2% chłopców i 54,6% dziewcząt spożywało słodycze co najmniej 4 razy w tygodniu. Należy mocno podkreślić, że spożycie żywności typu fast food z częstością większą niż raz w tygodniu pociąga zwykle za sobą stosowanie diety niskiej jakości. Wartość BMI ściśle wiąże się z ilością spożywanych produktów typu fast food, ryzyko otyłości wzrasta wraz z częstością spożywania tego rodzaju żywności⁵¹.

Działania na rzecz zmiany sposobu żywienia dzieci

Jak wiadomo, produkty typu fast food i słodkie przekąski dostępne są w wielkiej obfitości w sklepikach szkolnych. Ze względu na duże rozpowszechnienie nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży w wielu krajach wprowadzono przepisy ograniczające ich sprzedaż.

W Wielkiej Brytanii opracowano standardy dotyczące posiłków i przekąsek spożywanych w szkole⁵². Obowiązują one od 2007 roku^53,54, w ciągu ostatnich 2 lat stopniowo są wprowadzane w życie. Najpierw zrealizowano przepisy dotyczące obiadów szkolnych. Kolejnym etapem jest dostosowanie do zaleceń wszelkich innych posiłków i przekąsek podawanych na terenie szkoły do godziny 18.00. Dotyczy to śniadań, przekąsek spożywanych podczas przerw i po zajęciach, a także produktów kupowanych w automatach i sklepikach. Omawiane przepisy obejmują m.in. zakaz sprzedawania uczniom chipsów i słodyczy, podawanie ciastek i herbatników tylko w czasie lunchu, zakaz udostępniania soli do samodzielnego dosalania potraw, ograniczenie dostępu do ketchupu i majonezu (dopuszcza się tylko saszetki 10 g lub porcje wielkości łyżki stołowej), ograniczenie podawania potraw smażonych w głębokim tłuszczu do maksymalnie 2 porcji w tygodniu, a także wędlin i innych przetworów mięsnych. Wytyczne obejmują również ograniczenie asortymentu napojów do wody, chudego mleka, soków owocowych i warzywnych, napojów sojowych, ryżowych i owsianych oraz fermentowanych napojów mlecznych. Zaleca się podawanie przynajmniej 2 porcji warzyw i owoców dziennie, czerwonego mięsa co najmniej 2 razy w tygodniu w szkole podstawowej i 3 razy w tygodniu w szkole średniej, jedną porcję ryby w tygodniu w szkole podstawowej i 2 porcje w tygodniu w szkole średniej, codzienne podawanie produktów skrobiowych, chleba, mleka i jego przetworów.

Realizacja standardów okazała się względnie łatwa do przeprowadzenia w szkołach podstawowych. Trudniej jest jednak wprowadzić je w szkołach średnich, gdzie uczniowie mają większą swobodę kupowania żywności poza szkołą. Wymagało to wprowadzenia nakazu zamykania drzwi szkoły. Zakaz spożywania domowych ciastek i herbatników na terenie szkoły spotkał się z dużym oporem. Osobnym problemem jest spożywanie przez uczniów żywności przynoszonej z domu. Tego typu posiłki, w porównaniu z obiadami podawanymi w szkole, przygotowanymi według standardów, zawierają 2-krotnie więcej sacharozy, o około 1/3 więcej nasyconych kwasów tłuszczowych, o połowę więcej sodu⁵⁵.

Dużą rolę w poprawie sposobu żywienia uczniów przypisuje się zmianie asortymentu żywności sprzedawanej w sklepikach szkolnych i w automatach. Wprowadzenie odpowiednich produktów na miejsce niepożądanych może mieć pozytywny wpływ na zwyczaje żywieniowe uczniów w szkole, zachęcić dzieci do przestrzegania zbilansowanej diety, zapewnić odpowiedni wybór napojów niezbędnych do uzupełnienia płynów, a także zwiększyć różnorodność produktów spożywczych dostępnych w szkole. Szczegółowe rozwiązania dotyczące sprzedaży żywności przedstawiono w dokumencie A fresh look at vending in schools⁵⁶.

Również w Grecji od 2006 roku wprowadzane są we wszystkich szkołach, zarówno państwowych, jak i prywatnych, standardy dotyczące żywności sprzedawanej w szkole⁵⁷. Precyzują one m.in. rodzaj tłuszczu, który wolno stosować, oraz wielkość porcji. Zaleca się podawanie niskotłuszczowych produktów mlecznych, a także produktów o wysokiej zawartości błonnika. Zawartość izomerów trans w sprzedawanych produktach nie może przekraczać 2% całkowitej zawartości tłuszczu. Wprowadzono ograniczenia dotyczące zawartości tłuszczu, cukru i sodu w sprzedawanych ciasteczkach. Maksymalna dopuszczalna wielkość porcji czekolady wynosi 30 g. Standardy obejmują katalog produktów dopuszczonych do sprzedaży w szkołach podstawowych oraz średnich.

W Polsce do tej pory nie ma regulacji prawnych dotyczących asortymentu żywności sprzedawanej na terenie szkół. Wprowadzenie takich przepisów, wobec narastającej epidemii nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży, jest sprawą naglącą. Nie znaczy to jednak, że problem nie jest dostrzegany. Od szeregu lat funkcjonuje program edukacyjny SMS (Szansa dla Młodego Serca) skierowany do uczniów szkół podstawowych. Bierze w nim udział 550 szkół na terenie całej Polski⁵⁸. W 2006 roku powołany został program „Trzymaj formę!” skierowany do młodzieży w gimnazjach, współorganizowany przez Główny Inspektorat Sanitarny oraz Stowarzyszenie „Polska Federacja Producentów Żywności” w ramach realizacji strategii WHO dotyczącej diety, aktywności fizycznej i zdrowia⁵⁹. Celem programu jest edukacja w zakresie kształtowania prozdrowotnych nawyków wśród młodzieży szkolnej poprzez promocję zasad aktywnego stylu życia i zbilansowanej diety, na podstawie odpowiedzialności indywidualnej i wolnego wyboru jednostki.

Zainteresowane programem szkoły otrzymują materiały edukacyjne dla uczniów i nauczycieli przygotowane przez Polską Federację Producentów Żywności przy współpracy z Instytutem Żywności i Żywienia oraz Zakładem Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka.

Żywienie dzieci i młodzieży w dokumentach europejskich oraz narodowym programie POLKARD

Drogowskazem dla prewencji sercowo-naczyniowej w Europie stał się ogłoszony w 2007 roku dokument „Europejska Deklaracja na rzecz Zdrowia Serca” (European Heart Health Charter)⁶³ przygotowany przez Europejskie Towarzystwo Kardiologiczne, Unię Europejską i WHO. W deklaracji do priorytetów działań prewencyjnych zaliczono m.in. zdrowe zwyczaje żywieniowe, utrzymanie prawidłowej masy ciała i stężenie cholesterolu we krwi poniżej 5 mmol/l (190 mg/dl), przyjmując za główne hasło stwierdzenie: „Każde dziecko urodzone w nowym tysiącleciu ma prawo do życia przynajmniej do wieku 65 lat bez zachorowania na choroby układu sercowo-naczyniowego, których można uniknąć”.

W najważniejszym strategicznym dokumencie Unii Europejskiej dotyczącym zdrowia publicznego i chorób cywilizacyjnych – Decyzji Nr 1350/2007/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 października 2007 r. ustanawiającej „Drugi wspólnotowy program działań w dziedzinie zdrowia na lata 2008–2013” oceniono, że coroczne dodatkowe koszty związane z chorobą wieńcową osiągają 1% PKB. Wśród 7 głównych czynników ryzyka wymieniono wysokie stężenie cholesterolu, nadwagę i niewielkie spożycie owoców i warzyw. Za priorytet uznano propagowanie zdrowego stylu życia i zachowań profilaktycznych wśród dzieci i młodzieży. Jako podstawowe czynniki ochrony zdrowia wymienia się zasadę zapobiegania i ocenę ryzyka.

Bardzo zbieżne z tymi dokumentami były cele wyznaczone w 2002 roku przez Radę Narodowego Programu Profilaktyki i Leczenia Chorób Układu Sercowo-Naczyniowego POLKARD realizowane w latach 2003–2008. Obejmowały one:

• edukację dzieci i młodzieży w szkołach (SMS – Szansa dla Młodego Serca),
• wykrywanie czynników ryzyka i edukację dorosłych i dzieci w środowiskach małomiejskich i wiejskich (PP400M – Polski Projekt 400 Miast),
• edukację dzieci i młodzieży oraz dorosłych o metodach prewencji i zachowaniach prozdrowotnych z wykorzystaniem środków masowego przekazu (Polkard-Media i Pol-kard Media Junior: „Pamiętaj o Sercu”).

Program SMS był skierowany do dzieci z klas 5–6 szkół podstawowych oraz klas 1–2 szkół gimnazjalnych. Obejmował: szkolenie i trening dla nauczycieli biologii i wychowania fizycznego w zakresie fizjologii, dietetyki i asertywności; przygotowanie materiałów edukacyjnych w formie 6 minipodręczników; programu multimedialnego jako pomocy dla nauczycieli; strony internetowej; infolinii i konsultacyjnej poczty komputerowej. Szkoleniem objęto kilkadziesiąt tysięcy uczniów. W trakcie programu stwierdzono, iż poziom wiedzy o zdrowym stylu życia był istotnie lepszy wśród dziewczynek niż wśród chłopców.

Polski Projekt 400 Miast (www.400miast.pl) był skierowany przede wszystkim do mieszkańców małych miast i wsi, szczególnie osób z niskim statusem społecznym i ekonomicznym oraz mężczyzn w średnim wieku. Projekt ten realizowano w 418 miasteczkach. Był on adresowany do około 2,5 mln mieszkańców małych miast i wsi; ponad 100 tys. osób dorosłych i dzieci zostało poddanych badaniom przesiewowym. Nowoczesną edukacją objęto lekarzy, pielęgniarki, położne, przedstawicieli samorządów, nauczycieli oraz dzieci i ich rodziny.

Program Polkard-Media polegał na ogólnopolskiej kampanii edukacyjnej dzieci, młodzieży i dorosłych poprzez środki masowego przekazu poświeconej profilaktyce chorób serca i naczyń. Został przygotowany we współpracy z Polskim Towarzystwem Kardiologicznym przez interdyscyplinarny zespół krajowych specjalistów. Dzięki współpracy zarządów telewizji publicznej i polskiego radia projekt zyskał status kampanii publicznej. Wdrożono ją od 2004 roku w trzech programach telewizji publicznej i dwóch programach polskiego radia. Efekty programu monitorowano poprzez cykliczne badania wiedzy prozdrowotnej w reprezentatywnej próbie Polaków. W trakcie kampanii wykorzystano 5 kanałów komunikacji: spoty edukacyjne, spoty i programy telewizyjne i radiowe, publikacje prasowe, informacje w internecie, wydarzenia plenerowe – jak Światowy Dzień Serca, oraz materiały edukacyjne dla szkół i jednostek ochrony zdrowia.

Koordynatorami wymienionych programów byli: PP400M – T. Zdrojewski i B. Wyrzykowski, Polkard-Media – W. Drygas i A. Torbicki, SMS – M. Naruszewicz. Warto podkreślić, że w nowej edycji Narodowego Programu Profilaktyki i Leczenia Chorób Układu Sercowo-Naczyniowego na lata 2009–2011 wśród celów w zakresie prewencji wyznaczono:

• edukację młodzieży licealnej na temat zarządzania zdrowiem,
• edukację, badania przesiewowe i interwencję u dzieci w szkołach podstawowych i rodzinach wysokiego ryzyka w małych miastach i wsiach w Polsce,
• ocenę sposobu żywienia się uczniów w Polsce, asortymentu produktów dostępnych w sklepikach szkolnych oraz przygotowanie propozycji rozwiązań prawnych na rzecz zaprzestania handlu niezdrowymi produktami w szkołach.Jednocześnie jako ważny cel w zakresie monitorowania wyznaczono precyzyjną ocenę rozpowszechnienia i kontroli czynników ryzyka u dzieci i młodzieży.

Podsumowanie

Problem rozpowszechnienia otyłości i innych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych u dzieci i młodzieży w Polsce jest bardzo poważny i wymaga zdecydowanych działań, zarówno edukacyjnych, jak i legislacyjnych. Szczególnie nagląca wydaje się potrzeba regulacji prawnych dotyczących żywności sprzedawanej i podawanej w szkołach. Istotne znaczenie powinny mieć w tym zakresie opracowane przez 8 towarzystw medycznych w Polsce wytyczne Polskiego Forum Profilaktyki dotyczące zaburzeń lipidowych⁶⁴ i prawidłowego żywienia⁶⁵, jak również opracowywane obecnie zalecenia dotyczące prewencji chorób sercowo-naczyniowych u dzieci.