×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne

dr med. Marcin Siwek1-3, dr med. Bartosz Grabski1,2, lek. Magdalena Miernik-Jaeschke1,4
1NZOZ Centrum Dobrej Terapii MindArt

2Katedra Psychiatrii CM UJ w Krakowie
3Klinika Psychiatrii Dorosłych Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie
4Klinika Psychiatrii Dorosłych, Dzieci i Młodzieży Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie

Co to jest i jakie są przyczyny?

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (inaczej: nerwica natręctw, zespół anankastyczny, nerwica anankastyczna, [obsessive-compulsive disorder – OCD]) to – jak sama nazwa wskazuje – zaburzenie, którego cechą charakterystyczną jest występowanie nawracających, natrętnych myśli (obsesje) i/lub czynności (kompulsje), którym trudno się oprzeć, ponieważ próba powstrzymania się od nich wiąże się z narastającym lękiem, niepokojem, napięciem, cierpieniem.

czyszczenie gąbką
Fot. pixabay.com

Jak często występuje?

Rozpowszechnienie zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych w społeczeństwie można uznać za znaczne – sięga ono około 2,5% populacji. W przypadku, gdy zaburzenie to występuje w rodzinie, ryzyko jego rozwoju jest większe i sięga nawet 9–10%.

Jak się objawia?

Myśli natrętne (obsesje) – mają charakter nasilony, intensywny i praktycznie zawsze są przeżywane przez pacjenta jako „przykre”, „wstydliwe”, „absurdalne”, „niechciane”. Pomimo że obsesje pojawiają się wbrew woli i budzą u pacjenta sprzeciw, to jednak uznawane są przez niego jako jego własne myśli. Obsesje można podzielić na następujące kategorie:

  • natrętna niepewność – dotycząca najczęściej rzeczy prozaicznych – np. nawracająca i nieustępująca pomimo wielokrotnego i różnorakiego sprawdzania – niepewność czy: drzwi zostały zamknięte, światło zostało wyłączone, kurki z wodą zostały zakręcone, przedmioty zostały ułożone właściwie i równo, ręce zostały właściwie i skutecznie umyte itp.;
  • natrętne, niechciane i często kontrastujące z czyimś światopoglądem myśli o bluźnierczym czy obscenicznym lub wulgarnym charakterze – często nasilające się w miejscach czy okolicznościach, w których szczególnie są one nie na miejscu (np. kościół, modlitwa, spotkanie z bliskimi itp.);
  • impulsy natrętne – np. nasilone, nieodparte myśli o tym, aby zacząć krzyczeć lub obnażyć się w miejscu publicznym, zrobić rzecz kompromitującą lub też zachować się agresywnie wobec osób, w stosunku do których nie mamy złych zamiarów i które są nam bliskie (np. popchnąć matkę, kopnąć dziecko, wychylić się nadmiernie przez okno itp.) – co istotne, w nerwicy natręctw impulsy te nie są nigdy przez pacjenta realizowane, natomiast towarzyszy im nasilony lęk, iż niebawem dojdzie do ich realizacji, i usilne próby zapobieżenia temu;
  • ruminacje – ciągłe, wielogodzinne, bezużyteczne, pseudofilozoficzne i trudne do przerwania „przeżuwanie” jednego tematu, kwestii lub myśli z niemożnością podjęcia decyzji i dojścia do konstruktywnych wniosków;
  • obsesyjny lęk przed brudem, nieczystością, zabrudzeniem siebie lub innych;
  • obsesyjna konieczność utrzymywania perfekcyjnego, nierealnego porządku, symetrii, określonego układu przedmiotów w otoczeniu itp.

Czynności natrętne (kompulsje) – podobnie jak obsesje, są przez pacjenta przeżywane jako bezsensowne i krępujące czy żenujące, ale zarazem nieuniknione – trudno się im sprzeciwić. Mogą one mieć różną postać:

  • natrętne sprawdzanie (drzwi, kurków z wodą, przedmiotów itp.) będące odpowiedzią na natrętną niepewność;
  • nawracające czyszczenie, mycie (np. mycie rąk), układanie itp. – związane z niepewnością czy czynności te zostały przeprowadzone prawidłowo, zgodnie z narzuconą sobie procedurą i czy były efektywne;
  • nawracające poprawianie, układanie, porządkowanie, związane z obsesyjnym dążeniem do porządku, symetrii, określonego układu przedmiotów;
  • czynności złożone, przypominające dziwaczne rytuały, które pacjent musi wykonać, aby zapobiec narastającemu napięciu lub groźbie katastrofalnych, choć wysoce nieprawdopodobnych konsekwencji, pomimo że zdaje sobie sprawę z nonsensowności swojego działania i myślenia (np. „muszę, skacząc na jednej nodze, okrążyć dwa razy mój samochód na parkingu, bo inaczej coś złego może stać się mojej córce”);
  • przymusowe zbieranie i gromadzenie przedmiotów.

Nerwicy natręctw towarzyszyć mogą niekiedy inne dodatkowe objawy:

  • objawy zaburzeń lękowych – np. lęku napadowego lub uogólnionego;
  • objawy depresji – oporna na leczenie lub długo nieleczona nerwica natręctw może być dla pacjenta źródłem znacznego cierpienia oraz bardzo poważnie upośledzić jego funkcjonowanie w domu, pracy, szkole czy na uczelni. W reakcji na te konsekwencje może dojść do obniżenia nastroju, zaniżenia oceny samego siebie, rozwoju poczucia bezradności i beznadziejności, a nawet rozwoju pełnego epizodu depresji;
  • depersonalizacja i derealizacja – niekiedy lęk i napięcie towarzyszące natręctwom lub próbie przeciwstawienia się im są tak duże, że skutkują okresowym poczuciem odrealnienia pacjenta – może on mieć wrażenie, że nie ma pełnego kontaktu ze światem, że otaczający go ludzie i przedmioty są nierzeczywiste, sztuczne, że są jak dekoracje (derealizacja) lub też, że jego myśli oddzielają się od niego, jakby do niego nie należały, że jego odczucia, emocje działania lub części jego ciała nie są jego (depersonalizacja) – objawy te są najczęściej dla pacjenta bardzo niepokojące i mogą rodzić lęk przed „zwariowaniem”, zbliżającym się „szaleństwem”;
  • tiki – są to mimowolne, nawracające ruchy (np. mruganie oczami, wzruszanie ramionami, grymasy twarzy itp.) lub zjawiska głosowe (chrząkanie, szczekanie, syczenie i inne), podobnie jak natręctwa odczuwane jako coś, czemu nie można lub bardzo trudno się oprzeć;
  • ajchmofobia – jest to nasilony lęk przed ostrymi przedmiotami, połączony z unikaniem kontaktu z nimi i ich chowaniem;
  • myzofobia – nasilony, nadmierny lęk przed brudem, połączony z usilną potrzebą unikania z nim kontaktu, usuwania go i zapobieganiu bycia nim skalanym;
  • bakcylofobia – analogiczny do myzofobii lęk przed zarazkami.

Co robić w razie występowania objawów?

W razie zaobserwowania objawów lub podejrzenia o ich występowanie u siebie należy skontaktować się z lekarzem psychiatrą. Niewłaściwe jest odkładanie takiej wizyty w czasie. Po pierwsze, objawy są bardzo uciążliwe, utrudniają funkcjonowanie i powodują duże cierpienie, po drugie, gdy utrzymują się długo, mogą się utrwalić. Dzieje się tak m.in. dlatego, że osoba cierpiąca na zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne, chcąc poradzić sobie z przykrymi doznaniami, podejmuje działania przynoszące jedynie chwilową ulgę, a które na dłuższą metę podtrzymują i nasilają niektóre mechanizmy utrzymywania się zaburzenia. Takie działania to np. unikanie pewnych sytuacji lub angażowanie się w rytuały i czynności służące obniżeniu napięcia psychicznego. Podjęcie leczenia pozwala właśnie na przerwanie takiego błędnego koła, np. poprzez zastosowanie psychoterapii poznawczo-behawioralnej (cognitive-behavioural therapy – CBT). Ponadto szybko podjęte leczenie minimalizuje ryzyko rozwinięcia się powikłań, takich jak np. depresja.

Jak lekarz stawia diagnozę?

Lekarz psychiatra opiera swoją diagnozę przede wszystkim na dokładnie przeprowadzonym wywiadzie od pacjenta, a także na badaniu stanu psychicznego polegającym na zadawaniu pytań, rozmowie i obserwacji. Lekarz może także poprosić o przeprowadzenie pomocniczego badania psychologicznego i zlecić pacjentowi lub wspólnie z nim wypełnić specjalistyczne kwestionariusze służące do oceny nasilenia objawów. Lekarz zdecyduje się także zapewne na przeprowadzenie podstawowych badań biochemicznych (z krwi) w celu oceny ogólnego stanu zdrowia i przeprowadzeniu tzw. diagnostyki różnicowej. W niektórych przypadkach może także podjąć decyzję o wykonaniu dodatkowych badań – elektroencefalografii (EEG), tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego – i konsultacji neurologicznej.

Jakie są sposoby leczenia?

Leczenie nerwicy natręctw jest procesem długotrwałym i złożonym. Bardzo istotnym elementem jest cierpliwość pacjenta, ponieważ obsesje i kompulsje z reguły powolnie i stopniowo reagują na zastosowane metody terapii. W leczeniu zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych wykorzystuje się zarówno leki, jak i psychoterapię i techniki wspomagające. Osoby doświadczające łagodniejszych objawów można leczyć tylko za pomocą psychoterapii lub farmakoterapii. W przypadku dużego nasilenia objawów konieczne może być łączne zastosowanie obydwu tych metod. Podstawowymi lekami wykorzystywanymi w farmakoterapii zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych są leki przeciwdepresyjne: selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (np. sertralina, paroksetyna, fluwoksamina, citalopram, fluoksetyna) oraz lek trójpierścieniowy – klomipramina. Farmakoterapia trwa od wielu miesięcy do wielu lat. Niekiedy próba odstawienia leków wiąże się z nawrotem lub nasileniem natręctw – wówczas pacjent otrzymuje leki bezterminowo. W leczeniu farmakologicznym stosuje się zazwyczaj znacznie większe dawki leków przeciwdepresyjnych w porównaniu z dawkami zalecanymi chorym na depresję. Niekiedy – w celu zmniejszenia nasilenia lęku i napięcia – lekarz do leków przeciwdepresyjnych dołącza na początku terapii lek uspokajający lub nasenny. W przypadku współwystępowania tików leki przeciwdepresyjne łączy się z lekiem przeciwpsychotycznym (np. haloperidolem, risperidonem). Najlepiej udokumentowaną metodą leczenia psychoterapeutycznego zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych jest terapia poznawczo-behawioralna. W trakcie sesji terapeutycznych pacjent uczy się znosić ekspozycję na bodźce wywołujące lub nasilające natręctwa oraz uczy się stopniowo powstrzymywać od czynności natrętnych. U niektórych pacjentów znaczące korzyści może również przynieść psychoterapia psychodynamiczna.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie?

Należy pamiętać, że każdy pacjent – bez uwagi na nasilenie, czas trwania, charakter i ilość natręctw – może uzyskać znaczące korzyści wynikające z leczenia. Pozytywną reakcję na leczenie obserwuje się u 75% chorych. U dużej części pacjentów (ok. 25%) można uzyskać całkowite wyleczenie lub pełną remisję objawową i funkcjonalną.

Co trzeba robić po zakończeniu leczenia?

Czas trwania leczenia, w tym czas przyjmowania leków, ustalany jest indywidualnie. Po zakończeniu właściwego leczenia wskazane może być powtarzanie umiejętności i ćwiczeń zdobytych podczas terapii poznawczo-behawioralnej.

Pomocne może być, jak w przypadku innych zaburzeń psychicznych, dbanie o ogólną higienę psychiczną i stan zdrowia – troska o własny wszechstronny rozwój, kształcenie w sobie umiejętności radzenia sobie ze stresem i rozwiązywania problemów, pozytywne kształtowanie relacji międzyludzkich, unikanie używania substancji psychoaktywnych (narkotyków, alkoholu), właściwe odżywanie się, aktywność fizyczna. Ważną sprawą jest także nabycie umiejętności rozpoznawania oznak nawrotu zaburzenia i szybka interwencja farmakologiczna i/lub psychoterapeutyczna, jeśli on nastąpi.

Szczegółowe postępowanie ustala lekarz, dopasowując je do każdego pacjenta.

Co robić, aby uniknąć zachorowania?

Nie ma metod, które w swoisty sposób zapobiegają wystąpieniu zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne u dzieci i młodzieży

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne u osób w wieku rozwojowym charakteryzuje się podobnym obrazem i przebiegiem jak w przypadku dorosłych, ale – zwłaszcza im młodsze jest dziecko – obserwuje się również istotne różnice. Objawy tych zaburzeń często pojawiają się jeszcze przed okresem pokwitania i w tej grupie wiekowej częściej chorują chłopcy. W okresie dojrzewania proporcja chorujących dziewcząt i chłopców stopniowo się wyrównuje.

Przyczyny tego zaburzenia – podobnie jak u dorosłych – są złożone i obejmują: nieprawidłowości w budowie anatomicznej i/lub funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego, obciążenie okołoporodowe, czynniki genetyczne i środowiskowe. Przypuszcza się również, że może się ono rozwinąć w wyniku reakcji autoimmunologicznej jako następstwo infekcji paciorkowcami.

U dzieci natrętne myśli przyjmują najczęściej postać: obaw o życie i zdrowie bliskich, które nasilają się w sytuacji rozłąki z tymi osobami, lęku przed zabrudzeniem się, zakażeniem się różnymi zarazkami, zachorowaniem na ciężką chorobę, popełnieniem grzechu. Obsesyjne myśli często dotyczą sfery seksualności i łączą się z przeżywaniem silnego poczucia winy.

Wśród natrętnych czynności dominują rytuały związane z unikaniem zabrudzenia się lub zakażenia się (niedotykanie przedmiotów, częste mycie, wielokrotne przebieranie się itp.), układanie przedmiotów w określonym porządku, gromadzenie przedmiotów, wielokrotne sprawdzanie (np. czy drzwi są zamknięte). Problematyczną – bo często niepostrzeganą jako objaw zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych – czynnością jest wielokrotne pytanie innych (zwykle bliskich) o określoną kwestię. Otoczenie dziecka często przeżywa jego działanie jako poszukiwanie poczucia bezpieczeństwa, zwracanie na siebie uwagi lub wręcz „robienie na złość”, a nie objaw choroby.

U dzieci, w przeciwieństwie do dorosłych, zdarzają się postacie zaburzenia, w których występują głównie czynności natrętne, praktycznie bez udziału natrętnych myśli o konkretnych treściach.

Około połowy przypadków zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych u dzieci i młodzieży przebiega z towarzyszeniem innych zaburzeń psychicznych: tików, zaburzeń depresyjnych, lękowych, ADHD, zaburzeń zachowania, specyficznych zaburzeń rozwojowych lub wydalania.

Metody diagnostyczne są takie same jak u dorosłych, ale proces ustalania rozpoznania bywa trudniejszy. Dzieci mają tendencję do ukrywania, maskowania objawów lub zaprzeczania objawom, gdyż najczęściej czują się nimi zawstydzone. Z drugiej strony, bliscy dzieci cierpiących na to zaburzenie nierzadko uczestniczą w ich rytuałach – np. otwierają dziecku drzwi, podają przedmioty, gdy ono samo nie chce ich dotykać w obawie przed zabrudzeniem. Robią to często nieświadomie, traktując zachowania dziecka jako „dziwactwa” lub dostrzegając niepokój i dyskomfort dziecka, próbują mu w ten sposób pomóc.

W leczeniu dzieci i młodzieży cierpiących na zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne stosuje się takie same metody jak u dorosłych. W przypadku mniej nasilonych objawów często wystarcza psychoterapia, natomiast gdy są one bardziej nasilone i negatywnie wpływają na funkcjonowanie dziecka, warto rozważyć również leczenie farmakologiczne. W ramach leczenia niefarmakologicznego bardzo często wskazana jest terapia rodzinna.

Na koniec należy wspomnieć, że dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym często przejawiają tendencję do powtarzalnego wykonywania pewnych czynności (np. liczenia, układania przedmiotów) lub mają swoje „rytuały” związane z czynnościami dnia codziennego (np. przeskakują określone stopnie na schodach, w określony sposób szykują się do snu). Takie działania nie powodują cierpienia dziecka i nie zaburzają jego funkcjonowania, ponieważ dziecko może je przerwać bez większego dyskomfortu psychicznego. Te naturalne zachowania należy odróżniać od natrętnych, przymusowych czynności będących objawem choroby.

12.02.2013
Zobacz także
  • Osobowość anankastyczna
Wybrane treści dla Ciebie
  • Zespół Tourette'a
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta