×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Rola ćwiczeń medytacyjnych w codziennym radzeniu sobie z uporczywymi dolegliwościami somatycznymi i trudnymi emocjami

L.O. Fjorback, M. Arendt, E. Ornbol, P. Fink, H. Walach
Acta Psychiatrica Scandinavica, 2011; 124: 102–119
Artykuł ukazał się w czasopiśmie "Medycyna Praktyczna Psychiatria" 2012/04

Opracowała lek. Magdalena Miernik-Jaeschke
Konsultował mgr Grzegorz Mączka, Centrum Dobrej Terapii w Krakowie; Oddział Kliniczny Kliniki Psychiatrii Dorosłych Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie; Krakowski Instytut Psychoterapii

Tytuł w czasopiśmie: Skuteczność technik terapeutycznych opartych na treningu uważności oraz terapii poznawczej opartej na uważności w poprawie stanu somatycznego i psychicznego u osób przewlekle chorych oraz cierpiących na zaburzenia psychiczne

Skróty: CT (cognitive therapy) – terapia poznawcza, ES (effect size) – wielkość efektu, HIV (human immunodeficiency virus) – ludzki wirus nabytego upośledzenia odporności, MBCT (mindfulness-based cognitive therapy) – terapia poznawcza oparta na uważności, MBSR (mindfulness-based stress reduction) – redukcja stresu oparta na uważności, SCL-90 (Symptom Checklist) – kwestionariusz objawowy, SF-36 – 36 punktowy kwestionariusz oceny stanu zdrowia


Fot. pixabay.com

Wprowadzenie

Zainteresowanie zastosowaniem koncepcji uważności (lub uważnej obecności; mindfulness) w psychoterapii i medycynie pojawiło się w latach 70. XX wieku dzięki publikacjom i działalności Jona Kabata-Zinna (Jankowski i Holas, 2009). Zdefiniował on uważność jako swoisty stan świadomości, w którym uwagę kieruje się na bieżące doznania i doświadczenia, bez ich wartościowania i oceny (Kabat-Zinn, 2003). Jest to umiejętność, którą można wyćwiczyć przez regularną praktykę. Uważa się, że takie przeżywanie rzeczywistości sprzyja dobrostanowi fizycznemu i psychicznemu oraz poprawia stan psychiczny osób przewlekle chorych, gdyż pomaga im pogodzić się z dolegliwościami, których nie można złagodzić, umożliwiając postrzeganie cierpienia w szerszym kontekście oraz przenosząc uwagę na doświadczanie obecnej chwili.

Redukcja stresu oparta na uważności jest ustrukturyzowanym programem grupowym, opracowanym przez Kabata-Zinna dla osób cierpiących na choroby somatyczne lub zaburzenia psychiczne. Chorych zachęca się do przyglądania się swoim dolegliwościom, trudnym odczuciom, emocjom, myślom i zachowaniom z zainteresowaniem i bez ich wartościowania. Praktyka uważności umożliwia zmianę sposobu myślenia i postawy przyjmowanej wobec tych doświadczeń, a także rozwinięcie skuteczniejszych umiejętności radzenia sobie z nimi, a w rezultacie – zmniejszenie cierpienia towarzyszącego przewlekłej chorobie.

Terapia poznawcza oparta na uważności łączy elementy MBSR oraz CT. Stworzono ją z myślą o cierpiących na depresję w celu zapobiegania nawrotom choroby. Techniki terapeutyczne wykorzystujące koncepcję uważności cieszą się rosnącym zainteresowaniem. Opublikowane dotychczas przeglądy piśmiennictwa wykazywały skuteczność MBSR i MBCT (ES szacowano jako umiarkowaną), jednak słaba jakość lub znaczne różnice metodologiczne włączonych badań nie pozwalały na uznanie tych wyników za jednoznaczne.

Pytanie kliniczne

Czy u osób przeżywających stres, doświadczających dolegliwości somatycznych lub cierpienia psychicznego albo chorych na depresję (aktualnie w fazie remisji), stosowanie technik terapeutycznych opartych na uważności, w porównaniu z nieobjęciem leczeniem lub poddaniem innym metodom leczenia, poprawia stan psychiczny i/lub somatyczny albo zapobiega nawrotom depresji?

Metodyka

Przegląd systematyczny 21 badań z randomizacją.

Dobór badań

Dokonano przeglądu baz danych: MEDLINE, EMBASE i PsycInfo za okres od 1980 roku do października 2009 roku, a także piśmiennictwo wyszukanych publikacji. Analizą objęto wyniki badań z udziałem ≥33 uczestników, w których oceniano wpływ metod terapeutycznych opartych na treningu uważności (MBSR lub MBCT) na stan somatyczny i/lub psychiczny u:

  • zdrowych osób, zgłaszających objawy stresu psychicznego lub tych, które potencjalnie mogą go doświadczać (4 badania),
  • cierpiących na przewlekłe choroby somatyczne: nowotwory złośliwe, stwardnienie rozsiane, przewlekłą obturacyjną chorobę płuc, fibromialgię, reumatoidalne zapalenie stawów, bóle dolnego odcinka kręgosłupa, inne przewlekłe zespoły bólowe, zakażenie wirusem HIV (11 badań),
  • cierpiących na zaburzenia psychiczne: depresję (aktualnie w fazie remisji; 4 badania), fobię społeczną (1 badanie) lub skarżących się na cierpienie emocjonalne (1 badanie).

Interwencja

U badanych stosowano:

  • MBSR (16 badań) lub MBCT (5 badań),
  • inne metody aktywnego leczenia lub brak leczenia.

Program MBSR obejmował osiem cotygodniowych sesji grupowych, trwających 2–2,5 godziny. Przeznaczono go do stosowania u osób cierpiących na różnorodne dolegliwości somatyczne i zaburzenia psychiczne. Praktykowanie uważności odbywało się przez określone ćwiczenia medytacyjne. Kolejnym aspektem tego treningu była nauka wykorzystania nabytych umiejętności w codziennym radzeniu sobie z uporczywymi dolegliwościami somatycznymi i trudnymi emocjami. Badanych proszono o wykonywanie zadanych ćwiczeń w domu przez 45–60 minut dziennie.

Zastosowania MBCT obejmowała osiem cotygodniowych 2-godzinnych sesji. Celem tego programu było zapobieganie nawrotom depresji. Obejmował on elementy MBSR, ale głównym zadaniem chorych było obserwowanie własnych myśli oraz identyfikowanie tych o charakterze ruminacji oraz swoistych wzorców myślenia.

W grupie kontrolnej stosowano materiały edukacyjne, grupowy program edukacyjny, grupę wsparcia, edukację dietetyczną, jednodniowy trening MBSR, terapię poznawczo-behawioralną, program rozwoju życia duchowego nagrany na taśmie audio do odtwarzania i ćwiczenia w domu (spiritual home study-based programme), farmakoterapię lekami przeciwdepresyjnymi (po 1 badaniu), standardowe leczenie (5 badań) lub nie wdrażano żadnej interwencji (lista oczekujących; 10 badań)

Punkty końcowe lub oceniane zmienne

1) Stan somatyczny i związana z nim jakość życia
2) stan psychiczny
3) stres psychiczny
4) nawrót depresji

Definicje i metody pomiaru:

  • stan somatyczny oceniano, monitorując nasilenie objawów danych chorób, a związaną z nim jakość życia oceniano przy użyciu m.in.: kwestionariusza jakości życia SF-36 lub SF-12, kwestionariusza Quality of Life
  • stan psychiczny oceniano na podstawie wyników m.in.: SCL-90 dla objawów depresji oraz cierpienia emocjonalnego, skali depresji Becka, skali Profile of Mood States, inwentarza stanu i cechy lęku (State Trait Anxiety Inventory)
  • nasilenie stresu mierzono za pomocą m.in.: skali odczuwanego stresu (Perceived Stress Scale), inwentarza Daily Stress Inventory, SCL-90, Maastricht Questionnaire, służącego do oceny wyczerpania sił witalnych.

Wyniki

Analizą objęto wyniki pochodzące z 21 badań, opublikowanych w latach 1998–2010, w których udział wzięło łącznie blisko 2000 uczestników. Średni wiek badanych wynosił 36–75 lat, a kobiety stanowiły 10–86% włączonych do badań osób. Okres obserwacji był zróżnicowany i wynosił od ośmiu tygodni (czas realizacji programu MBSR/MBCT) do 15 miesięcy. Ukończyło go 75–97% badanych.

W grupach poddanych MBSR/MBCT w porównaniu z grupami kontrolnymi odnotowano:

  • poprawę stanu somatycznego
    • w 2 badaniach (w których poddawano ocenie ten aspekt) w populacji osób zdrowych,
    • w 2 badaniach w populacji cierpiących na choroby somatyczne (na stwardnienie rozsiane lub zakażonych HIV);
  • poprawę stanu psychicznego
    • we wszystkich czterech badaniach w populacji osób zdrowych,
    • w sześciu badaniach w populacji chorych somatycznie (na stwardnienie rozsiane, nowotwory złośliwe, reumatoidalne zapalenie stawów lub zakażonych wirusem HIV),
    • w jednym badaniu w populacji cierpiących na zaburzenia psychiczne; w dwóch badaniach w tej populacji skuteczniejsze okazały się interwencje kontrolne, ale po czterech tygodniach po zakończeniu programu leczenia nie stwierdzono różnic między grupami badanymi i kontrolnymi.

W grupach MBSR/MBCT w porównaniu z grupami kontrolnymi zmniejszyło się nasilenie następujących objawów:

  • stres i/lub cierpienie psychiczne – w siedmiu badaniach (przewagę interwencji kontrolnych stwierdzono w 1 badaniu),
  • objawy depresyjne – w 10 badaniach (przewagę interwencji kontrolnych stwierdzono w 4 badaniach),
  • niepokój – w sześciu badaniach (przewagę interwencji kontrolnych stwierdzono w 2 badaniach).

Ogólną ES oszacowano jako umiarkowaną.

Uwagi

Wyniki tego przeglądu należy ostrożnie interpretować z uwagi na duże zróżnicowanie metodologiczne (pod względem populacji badanych, punktów końcowych i sposobów oceny efektu leczenia), częsty brak aktywnego leczenia w grupie kontrolnej oraz krótki okres obserwacji włączonych do niego badań.

Wnioski

U osób cierpiących z powodu stresu psychicznego, objawów depresji i lęku oraz przewlekłych dolegliwości somatycznych MBSR w porównaniu z innymi interwencjami lub brakiem leczenia zmniejsza nasilenie przeżywanego cierpienia psychicznego, natomiast MBCT zastosowana u chorych na depresję w fazie remisji zmniejsza ryzyko nawrotu choroby.

Komentarz

mgr Grzegorz Mączka
Specjalista psycholog kliniczny, certyfikowany psychoterapeuta poznawczo-behawioralny Polskiego Towarzystwa Terapii Poznawczej i Behawioralnej.
Centrum Dobrej Terapii w Krakowie; Oddział Kliniczny Kliniki Psychiatrii Dorosłych Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie; Krakowski Instytut Psychoterapii


Czy człowiek współczesny jest istotą uważną? Czy potrafi uważnie jeść? Rozmawiać? Oddychać? Chorować? Być? Czy uważnie czyta ten tekst? Można zaryzykować tezę, że obecny styl życia, którego jednymi z charakterystycznych elementów są pośpiech i nadmiar, mówiąc oględnie nie sprzyja uważności. Możliwe, że dziś jeszcze bardziej aktualne jest stwierdzenie Franza Kafki, że „życie wciąż odwraca naszą uwagę i robi to tak skutecznie, że nie jesteśmy nawet w stanie zorientować się od czego”. Są też tacy, którzy przedstawiają sprawę uważności jeszcze dosadniej, twierdząc że tak mało uwagi poświęcamy nieustannemu nurtowi własnych doznań, że równie dobrze moglibyśmy spać.
Z tym większą ciekawością warto poddać właśnie uważnej lekturze artykuł Fjorback i wsp., którzy podjęli się systematycznego przeglądu badań nad redukcją stresu opartą na uważności (mindfulness-based stress reduction – MBSR) oraz terapią poznawczą opartą na uważności (mindfulness-based cognitive therapy – MBCT). Choć wspomniany artykuł może pozostawiać wnikliwemu Czytelnikowi pewien niedosyt – w lwiej części zawiera "zachodnie dane" w postaci tabel i procentów, a dość skrótowo prezentuje samą metodę odwołującą się do treningu uważności – to wciąż stanowi zajmujące przedstawienie zbyt rzadkiego w rodzimej literaturze klinicznej tematu. Czytelnik, chcący lepiej poznać tematykę treningu uważności, może sięgnąć do dostępnych na naszym rynku wydawniczym, znakomitych książek autora metody MBSR, profesora Jona Kabata-Zinna, jak choćby "Gdziekolwiek jesteś, bądź", "Świadomą drogą przez depresję" czy "Życie – piękna katastrofa".

Warto podkreślić, że to właściwie pierwsze zakrojone na taką skalę i tak szeroko omawiane spotkanie na polu zdrowia psychicznego tradycji wschodnich – buddyjskiej medytacji uważności, z której metody MBSR i MBCT wyrastają – z myślą zachodnią w postaci medycyny opartej na faktach (evidence-based medicine – EBM), terapii poznawczej i technik radzenia sobie ze stresem. Co być może najważniejsze, to także spotkanie inspirujące i skuteczne. Można przypuszczać, że tak jak w dobrym związku, gdzie partnerzy mogą nawzajem wzrastać, ucząc się od siebie w oparciu o własne, często wyraźnie odmienne doświadczenia i komplementarnie, uzupełniając swoje braki, tak i spotkanie tych dwóch tradycji stwarza możliwości dalszego, owocnego rozwoju skutecznych technik terapeutycznych. Możliwe, że jednym z kluczy do sukcesu jest tutaj wyróżniające opisywaną metodę kultywowanie już obecnych w osobie zasobów wewnętrznych, zamiast postawy "zmieniania tego, co jest w niej nie tak" – częstej w znanych medycynie zachodu formach szeroko rozumianej terapii.

Reasumując, MBSR oraz MBCT to skuteczne metody m.in. zapobiegania nawrotom depresji oraz radzenia sobie ze stresem psychologicznym. Warto jednak podkreślić, że obecność objawów depresyjnych, lękowych czy jakichkolwiek innych, w żadnym razie nie jest warunkiem koniecznym do odniesienia osobistych korzyści płynących z wykorzystania treningu uważności do wzmocnienia własnego dobrostanu, do czego gorąco Czytelników zachęcam.

07.10.2016
Zobacz także
  • Trauma, stresor traumatyczny – czym jest uraz psychiczny?
  • Depresja
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta