×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Osobowość dyssocjalna, czyli antyspołeczne zaburzenie osobowości

lek. Weronika Rybicka

Czym są zaburzenia osobowości i jakie są ich przyczyny?

Aby mówić o zaburzeniach osobowości, na wstępie należy wyjaśnić, czym jest osobowość. Opisuje się ją jako w miarę stały zespół cech, dyspozycji i właściwości charakterystycznych dla danej osoby, które kształtują wzorce zachowań przez nią prezentowanych. Na rys osobowościowy człowieka wpływa jego temperament, umiejętności adaptacyjne, mechanizmy psychologiczne oraz poziom inteligencji. Należy zwrócić uwagę na to, że odmienności osobowości są czymś zupełnie naturalnym i zrozumiałym, biorąc pod uwagę to, jak wiele czynników na nią wpływa, nie należy więc uważać ich za patologię – każdy człowiek jest w tym obszarze wyjątkowy (dokładnie tak jak w przypadku, np. linii papilarnych). Mimo tego, wyróżniono w medycynie grupę zaburzeń osobowości. Mówimy o nich wtedy, gdy w związku z uwarunkowaniami osobowościowymi, dana osoba prezentuje stale zachowania oceniane jako nieprawidłowe, czyli takie, które zaburzają jej funkcjonowanie, utrudniają kontakty międzyludzkie i są nieakceptowalne przez otoczenie. W ciągu lat powstało wiele teorii, mających na celu wyjaśnienie, co jest przyczyną powstawania zaburzeń osobowości. Zalicza się do nich m.in. teorie konstytucjonalne, upatrujące ich źródła w specyficznym typie układu nerwowego lub budowy ciała, teorie psychoanalityczne, które bazując na freudowskiej psychoanalizie, za kluczowy uznają wpływ doświadczeń z wczesnego okresu rozwojowego i konfliktów na linii id–ego–superego oraz teorie systemowe, skupiające się na roli nieprawidłowych relacji w rodzinie – w tym przypadku zarówno zbyt mały, jak i zbyt duży dystans relacyjny między członkami rodziny może prowadzić do wykształcenia zaburzeń osobowości. Żadna z tych teorii nie została określona jako jedyna słuszna. Najpewniej przyczyn jest wiele, czyli w nomenklaturze medycznej przyczynę określa się jako wieloczynnikową, a za najistotniejsze czynniki uznaje się geny w połączeniu z wpływem, szeroko pojętego, środowiska – zauważa się bowiem zwiększone ryzyko rozwoju zaburzeń osobowości nie tylko u biologicznych dzieci osób z ich rozpoznaniem, ale także u dzieci adopcyjnych.

Osobowość człowieka zaczyna się kształtować już w 6. miesiącu życia płodowego, a najsilniej rozwija się między 2. a 16. rokiem życia. Zmiany zachodzące później nie są oczywiście niczym nieprawidłowym, jednak z reguły są niewielkie, czasem wręcz dyskretne, gdyż osobowościowy model jest już w tym czasie ukształtowany. W momencie zaobserwowania u kogoś w naszym otoczeniu zasadniczej zmiany osobowości w wieku dojrzałym, konieczne jest pogłębienie diagnostyki, głównie neurologicznej.

Czym jest osobowość dyssocjalna i jakie są jej przyczyny?

Osobowość dyssocjalna, a zgodnie z klasyfikacją zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition), antyspołeczne zaburzenie osobowości, to zaburzenie, które najogólniej ujmując, charakteryzuje się tendencją do lekceważącego podejścia do innych ludzi oraz do praw i norm panujących w społeczeństwie. Osoby, u których stawia się takie rozpoznanie, często dopuszczają się różnego rodzaju oszustw, czynów przestępczych, a w swoim postępowaniu powszechnie kierują się manipulacją. Do zobrazowania tego zaburzenia używa się metafory opisującej: „Zrobię, co zechcę i kiedy zechcę”. Zgodnie z informacjami zawartymi powyżej, jak dotąd nie ustalono jednej, konkretnej przyczyny, która stałaby za rozwojem tego zaburzenia. Wyróżniono jednak kilka czynników, które można uznać za czynniki ryzyka kształtowania się osobowości właśnie w tym kierunku, a zaliczamy do nich: wychowywanie się w patologicznie funkcjonującej rodzinie i grupie rówieśniczej, ubóstwo, niską pozycję społeczno-ekonomiczną, zamieszkiwanie w mieście, przeludnienie, nadużywanie alkoholu i innych substancji psychoaktywnych, organiczne zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego, np. w wyniku doznanego urazu głowy, występowanie zaburzeń zachowania w dzieciństwie i okresie dojrzewania (szczególnie z początkiem przed 10. rokiem życia oraz z jednoczesnym współwystępowaniem zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi [ADHD – attention-deficit hyperactivity disorder]) oraz ojciec o cechach dyssocjalnych.

Jak często występuje antyspołeczne zaburzenie osobowości?

Szacuje się, że kryteria antyspołecznego zaburzenia osobowości spełnia nawet do 3% społeczeństwa. Te dane powodują, że zalicza się je do najczęstszych zaburzeń osobowości. Grupą, w której rozpowszechnienie to jest szczególnie duże, są mężczyźni nadużywający alkoholu, zwłaszcza objęci leczeniem odwykowym oraz odbywający karę w ośrodkach więziennych. Według danych z literatury zaburzenie to występuje nawet 10 razy częściej wśród mężczyzn w porównaniu z populacją kobiet. Rozpoznaje się je łącznie u ok. 70% osób przebywających w więzieniu, uzależnionych od narkotyków i alkoholu. Co trzeci osadzony w zakładzie karnym prezentuje cechy osobowości dyssocjalnej.

Jak się objawia dyssocjalne zaburzenie osobowości?

Osoby z dyssocjalnym zaburzeniem osobowości już przed ukończeniem 15. roku życia prezentują zaburzenia zachowania, które polegają na nierespektowaniu podstawowych praw i norm obowiązujących w społeczeństwie – mogą dopuszczać się agresji wobec ludzi i zwierząt, oszustw, kradzieży czy też niszczenia mienia publicznego. Taki wzorzec postępowania utrzymuje się do czasu dorosłości. Obserwuje się niedostosowanie tych osób do panujących norm społecznych, co może prowadzić do sytuacji wymagających ograniczenia ich wolności. Osoby z tym zaburzeniem osobowości charakteryzują się bezwzględnością, brakiem empatii, niezdolnością do odczuwania poczucia winy, chłodem emocjonalnym. W relacjach międzyludzkich zauważalne są postawy lekceważące drugiego człowieka, jego potrzeby i uczucia, zachowania manipulacyjne, celem uzyskania korzyści m.in. materialnych czy poczucia władzy, a także drażliwość i tendencja do agresji. Mimo że w przypadku osobowości dyssocjalnej nie zauważa się trudności z nawiązywaniem kontaktów z drugim człowiekiem, czy nawet z wchodzeniem w poważniejsze relacje, to ich utrzymanie na dłużej przysparza im z reguły wielu trudności i najczęściej okazuje się niemożliwe. Co więcej u tych osób częściej dochodzi do podejmowania decyzji i działań w sposób impulsywny, bez przemyślenia konsekwencji, które mogą wyniknąć z danego postępowania. Powszechnym zjawiskiem obserwowanym u osób z antyspołecznym zaburzeniem osobowości jest uczucie dysforii, czyli przeciwieństwa euforii, które przejawia się jako nadmierne, wyolbrzymione, nieadekwatne do sytuacji reagowanie na bodźce, co prowadzi do uczucia gniewu i nasilonej złości, którym towarzyszy niepokój emocjonalny (rozdrażnienie). Rzadko kiedy mamy do czynienia wyłącznie z zaburzeniem osobowości, bardzo często towarzyszą mu zaburzenia lękowe, depresyjne, uzależnienia od substancji psychoaktywnych, zaburzenia somatyzacyjne, zaburzenia kontroli impulsów, np. pod postacią patologicznego hazardu, a także cechy innych zaburzeń osobowości, np. histrionicznej czy z pogranicza. Z osobowością dyssocjalną wiąże się znaczne ryzyko nie tylko dokonywania przestępstw oraz czynów niemoralnych, ale także popełnienia samobójstwa.

Co robić w przypadku zaobserwowania objawów antyspołecznego zaburzenia osobowości?

Tym, co charakteryzuje wszelkie zaburzenia osobowości jest fakt, że osoba prezentująca jego objawy najczęściej bezkrytycznie podchodzi do swojego zachowania, jest nieświadoma tego, że poprzez swoje cechy osobowościowe może powodować niechęć ze strony otoczenia, być uznawana za trudną we współżyciu, czy wręcz toksyczną. Dlatego najczęstszym scenariuszem, który prowadzi do poszukiwania specjalistycznej pomocy w tym przypadku jest sugerowanie przez osoby z otoczenia osoby dotkniętej tym zaburzeniem, zasięgnięcia przez nią rady specjalisty. Czasem bezpośrednią przyczyną zgłoszenia się do psychiatry czy psychoterapeuty jest współwystępowanie objawów innego zaburzenia psychicznego, które towarzyszy zaburzeniu osobowości i niejako przy okazji dochodzi do pogłębienia diagnostyki pod kątem właśnie zaburzeń osobowości. W konkluzji – w momencie, gdy zaobserwujemy u kogoś z naszych najbliższych cechy charakterystyczne dla osób z antyspołecznym zaburzeniem osobowości, należy zasugerować konsultację psychologiczną, psychoterapeutyczną czy psychiatryczną. Należy jednak podkreślić w tym miejscu, że z uwagi na drażliwość i dysforyczność, które składają się na ten rys osobowościowy, reakcje mogą nie być przychylne. Nie trzeba się jednak poddawać po jednej nieskutecznej próbie.

W jaki sposób lekarz ustala rozpoznanie osobowości dyssocjalnej?

Aby możliwe było postawienie diagnozy osobowości dyssocjalnej, psychiatra najpierw ocenia, czy dany pacjent spełnia kryteria specyficznych zaburzeń osobowości, czyli stwierdza, że występują u niego wyraźnie odbiegające od akceptowalnych przez otoczenie, zachowania i modele przeżywania wewnętrznego co najmniej w 2 obszarach spośród: procesów poznawczych, czyli sposobów postrzegania i interpretowania rzeczywistości, uczuciowości, kontroli nad impulsami i nagradzania potrzeb, oraz sposobu odnoszenia się do innych i postępowania w sytuacjach międzyludzkich. Ponadto zaburzenie musi przejawiać się jako nieeleastyczność, nieprzystosowanie lub innego rodzaju dysfunkcjonalność i obejmować szeroki zakres sytuacji indywidualnych i społecznych, a dana osoba doznaje w związku z tymi zaburzeniami cierpienia lub negatywnie wpływa na otoczenie lub dochodzi do obu tych sytuacji. Konieczne jest także, by objawy były stabilne, trwały przewlekle, a ich początek był obserwowany w okresie późnego dzieciństwa lub w wieku młodzieńczym. Warunkiem wykluczającym rozpoznanie jest uznanie objawów za symptomy innego zaburzenia psychicznego, jednak współwystępowanie innych zaburzeń psychicznych nie wyklucza tego rozpoznania. Przed postawieniem diagnozy lekarz wyklucza również chorobę organiczną, uraz lub dysfunkcję mózgu. Aby rozpoznać konkretnie osobowość dyssocjalną, oprócz spełnienia wyżej wymienionych kryteriów zaburzeń osobowości, lekarz musi stwierdzić u danej osoby minimum 3 z następujących objawów:

  • bezwzględne nieliczenie się z uczuciami innych,
  • silną i utrwaloną postawę nieodpowiedzialności i lekceważenia społecznych norm, reguł i zobowiązań,
  • niezdolność utrzymania trwałych związków z innymi, chociaż nie występują trudności w ich nawiązywaniu,
  • bardzo niską tolerancję frustracji i niski próg wyzwalania agresji, w tym zachowań gwałtownych,
  • niezdolność przeżywania poczucia winy i wykorzystywania doświadczeń, a w szczególności – doświadczanych kar,
  • wyraźną skłonność do obwiniania innych lub wysuwania pozornie zasadnych racjonalizacji zachowań, które skutkują konfliktami z otoczeniem.

Diagnozę stawia lekarz psychiatra, często współpracując z psychologiem, który korzysta z różnych testów ułatwiających rozpoznanie konkretnego zaburzenia. Wydaje się, że najpowszechniej stosowanym jest psychologiczny test osobowości MMPI (Minnesota Multiphasic Personality Inventory). Zawiera on aż 567 pytań, na które należy udzielić odpowiedzi tak/nie/nie wiem. Mimo czasochłonności i konieczności odpowiedniego poziomu motywacji i determinacji ze strony pacjenta, wynik uzyskany po jego przeprowadzeniu i analizie jest bardzo wiarygodny.

Jakie są metody leczenia antyspołecznego zaburzenia osobowości?

Podstawową metodą i jedyną o stwierdzonej długoterminowej skuteczności w przypadku wszelkich zaburzeń osobowości jest psychoterapia, w której za kluczowy element terapeutyczny uznaje się relację pacjent–terapeuta i rozmowę. Za najbardziej skuteczną i najczęściej stosowaną generalnie w przypadku zaburzeń osobowości uznaje się długoterminową indywidualną psychoterapię dynamiczną (zorientowaną psychoanalitycznie), jednak nie poleca się jej dla osób z osobowością dyssocjalną, gdyż nie są one zdolne do zmiany poprzez wgląd. Można natomiast podejmować próby terapii wykorzystującej założenia poznawczo-behawioralne. Farmakoterapia, czyli stosowanie leków, w przypadku zaburzeń osobowości schodzi na drugi plan. Konieczność jej zastosowania wynika najczęściej ze współwystępowania innych zaburzeń psychicznych, co jest, jak już wcześniej wspomniano, zjawiskiem powszechnym w przypadku dyssocjalnego zaburzenia osobowości. Wówczas stosuje się leki adekwatnie do choroby współistniejącej – np. leki przeciwdepresyjne w leczeniu zaburzeń depresyjnych czy przeciwlękowe w przypadku zaburzeń lękowych. Podjęcie psychoterapii przez osoby z osobowością dyssocjalną najczęściej jest efektem pojawienia się realnego zagrożenia, np. utraty pracy, wyrzucenia ze szkoły, rozwodu czy pozbawienia wolności. Z uwagi na brak wewnętrznej motywacji do podjęcia leczenia, brak refleksyjności i wglądu w swoje postępowanie, terapia z reguły traktowana jest jako kolejna gra, dzięki której dana osoba może coś dla siebie w ostatecznym rozrachunku uzyskać.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie?

Biorąc pod uwagę to, że mamy do czynienia z zaburzeniem osobowości, czyli tej sfery człowieczeństwa, na którą bardzo ciężko jest wpłynąć, a w pewnym wieku jej zmiana staje się praktycznie niemożliwa, działania psychoterapeutyczne są skuteczne tylko w ograniczonym stopniu. Pozwalają one zaobserwować danej osobie jej style reagowania, zachowania, przeanalizować je, znaleźć rozwiązania, które pozwalają na lepsze funkcjonowanie społeczne i poprawę jakości życia nie tylko pacjenta, ale również, a może przede wszystkim, osób w jego otoczeniu. Jednak, z uwagi na brak wglądu w objawy, w przypadku osobowości dyssocjalnej efekty leczenia są najczęściej niewielkie. Na koniec należy jednak podkreślić, to, co jest optymistyczne, a mianowicie fakt, że obserwuje się zmniejszanie nasilenia objawów zaburzenia wraz z wiekiem.

Weronika Rybicka
Lekarz w trakcie specjalizacji z psychiatrii. Zajmuje się m.in. leczeniem chorych na depresję, schizofrenię i zaburzenia lękowe. Główne zainteresowania zawodowe to zaburzenia afektywne i zaburzenia snu.
Jest pracownikiem Oddziału Psychiatrii Dorosłych, Dzieci i Młodzieży Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie, Oświęcimskiego Centrum Medycznego "Medicome". Prowadzi także zajęcia ze studentami kierunku lekarskiego w Katedrze Psychiatrii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum.
18.06.2021
Zobacz także
  • Zaburzenia osobowości
Wybrane treści dla Ciebie
  • Choroba Huntingtona
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta