×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Masaż leczniczy

mgr Jolanta Mroczek

Definicja i zastosowanie


Fot. pixabay.com

Masażem nazywamy czynności, poprzez które masażysta działa mechanicznie na skórę, tkanki podskórne, mięśnie, ścięgna, więzadła, powięź, torebki i więzadła stawowe, układ nerwowy (głównie receptory nerwowe), naczynia krwionośne i limfatyczne, a także na zasadzie zmian odruchowych, na układ krążenia, oddechowy, wewnątrzwydzielniczy i inne narządy wewnętrzne.

Na ogół masażysta wykonuje masaż ręcznie, stosując różne chwyty i techniki, ale są też sposoby masażu za pomocą specjalnych przyrządów, którymi wywiera się nacisk na ciało (np. Aquavibron – przyrząd do suchego masażu zaopatrzony w drgającą membranę, która wprawiana jest w ruch za pomocą przepływającej przez nią wody).

Do specjalnych rodzajów masażu można wykorzystywać również kamienie wulkaniczne, rozgrzewane tuż przed masażem, stemple ziołowe, pędy bambusa, pędzle, świece, misy dźwiękowe, ale tego rodzaju masaże należą raczej do masaży relaksacyjnych, a nie leczniczych.

Za masaż leczniczy, należący do metod fizjoterapii, uznaje się te działania, które celowo stosuje się w celu leczenia chorób, zmniejszania nasilenia objawów chorobowych lub zapobiegania chorobom. Nieostra jest jednak granica pomiędzy masażem leczniczym a innymi rodzajami masażu, np. masażem relaksacyjnym. Tym bardziej, że masaż leczniczy ma zastosowanie również w sporcie, kosmetyce, relaksacji, w których poprzez masaż uzyskuje się, np. zwiększenie masy mięśniowej, ujędrnienie i wygładzenie skóry, czy też odprężenie. Współcześnie masaż postrzegany jest, jako działanie harmonizujące funkcje fizyczne i psychiczne. Masaż można też zaliczać do metod medycyny naturalnej.

Najczęściej wymieniane wskazania do stosowania masażu leczniczego to: choroby i dysfunkcje narządu ruchu, takie jak stany po urazach (po stłuczeniach, skręceniach, zwichnięciachzłamaniach), zmiany przeciążeniowe mięśni, stawów, krążków międzykręgowych i innych struktur anatomicznych (przeciążanych np. podczas wielogodzinnej pracy siedzącej), przykurcze i zaniki mięśniowe z nieczynności, zapalenie stawów, mięśni, ścięgien i pochewek ścięgnistych, zerwanie włókien mięśniowych, zmęczenie mięśni po wysiłku fizycznym, a także zmiany zniekształcające kostno-stawowe i zespoły bólowe w przebiegu chorób zapalnych i zwyrodnieniowych narządu ruchu (najczęściej choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa).

Masaż stosuje się również w przebiegu innych zaburzeń: u osób z przewlekłą niewydolnością oddechową (masażem rozluźnia się pomocnicze mięśnie oddechowe); w stanach po zakrzepowym zapaleniu żył (nie wcześniej niż 6 mies. po ustąpieniu choroby), w chorobie Raynauda (I i II stadium), w chorobie Buergera (I i II stadium) oraz obrzękach limfatycznych; u osób z chorobami skóry i tkanki podskórnej (w zaburzeniach odżywczych skóry, bliznach pourazowych i pozabiegowych); u osób z chorobami układu nerwowego (w zanikach, niedowładach i porażeniach mięśniowych, uszkodzeniach nerwów obwodowych, w których masaż wpływa rozluźniająco lub pobudzająco oraz przeciwbólowo).

Geneza, założenia i cele

Pierwsze wzmianki o masażu pochodzą z papirusów egipskich. W starożytności, technikami będącymi namiastką masażu były namaszczenia olejkami, które stosowano po kąpieli, przed ćwiczeniami fizycznymi i po nich, w połączeniu z zabiegami upiększającymi oraz podczas różnych rytuałów religijnych. 2760 lat p.n.e. Nei Ching opisał „terapeutyczny dotyk”, a 1800 lat p.n.e w hinduskiej księdze Weda są pierwsze dokładne wskazówki wykonywania masażu. W starożytnej Grecji masaż miał szczególne znaczenie dla sportowców biorących udział w igrzyskach olimpijskich. Masaż zalecali Hipokrates, Celsus i Galen. Prekursorem rehabilitacji i stosowania masażu w Europie był lekarz, alchemik i filozof, Ambroise Pare (ok. 1510 –1590), który pierwszy przeprowadził badania dotyczące masażu. Opis ruchów masowania przedstawił również Clement Joseph Tissot (1747–1826), uważany za ojca ortopedii. Okres XIX i początki XX w. to dynamiczny rozwój masażu i czas rozpoczęcia badań nad skutecznością różnych jego odmian. W tym okresie masaż został włączony do oficjalnych dyscyplin medycznych. Żyjący w latach 1838–1909 Johan Mezger (Holandia) opracował i opisał swój system metod masażu, a także wskazania i przeciwwskazania do jego wykonywania i jest uznawany za twórcę naukowych podstaw masażu. W Polsce, w roku 1904, lekarz Izydor Zabłudowski wydał książkę „Technika masażu”. W okresie międzywojennym masaż stanowił dość popularną metodę leczenia. Wielu lekarzy nie tylko zalecało masaż, ale na podstawie własnej praktyki i obserwacji doskonaliło i opracowywało jego modyfikacje.

W wyniku masażu powstaje tzw. odczyn, który jest reakcją organizmu na masaż. Rodzaj i stopień odczynu zależą od stanu czynnościowego tkanek. Tkanki zdrowe reagują w przewidywalny sposób. W przypadku, gdy są uszkodzone bądź zmienione w procesie chorobowym, może nastąpić skutek odmienny od spodziewanego. Może to być, np. występująca w zaburzeniach naczynioruchowych reakcja skurczenia się naczyń krwionośnych pod wpływem masażu, zamiast spodziewanego ich rozszerzenia. Odczyn na masaż może być miejscowy lub ogólny. Miejscowy występuje w miejscu masowanym, natomiast ogólny jest odpowiedzią całego organizmu lub niektórych układów. Odczyn ogólny nie tylko powstaje przy masażu całościowym, ale również w wyniku wtórnych zmian, które zachodzą w ustroju na skutek miejscowego wpływu masażu lub w mechanizmie odruchowym. Pobudzenie miejscowe ograniczonej powierzchni skóry może odruchowo wywołać odczyn w unerwionych przez ten sam segment rdzenia kręgowego narządach wewnętrznych, wyrażający się, np. ich przekrwieniem.

Ważną rolę w mechanizmie działania masażu odgrywa bogato unerwiona i unaczyniona skóra, odbierająca i przetwarzająca działające na nią bodźce. Zachodzące pod wpływem masażu pobudzenie receptorów zostaje przekazane do ośrodkowego układu nerwowego, skąd zostają wysłane impulsy nerwowe do efektorów, którymi są m.in. mięśnie i gruczoły. Istotną rolę w mechanizmie odruchowym odgrywa również sieć naczyń krwionośnych skóry. Masaż wpływa na przepływ i rozmieszczenie krwi i limfy, co ma znaczenie w leczeniu zaburzeń zarówno miejscowych, jak i ogólnych funkcji układu krążenia oraz układu limfatycznego. Rozszerzenie naczyń krwionośnych skóry powoduje zwiększenie przepływu krwi przez tkanki, co jest wykorzystywane w leczeniu przewlekłych stanów zapalnych. Energia mechaniczna masażu ulega także przemianie do energii cieplnej i w ten sposób może działać na skórę, tkankę podskórną oraz naczynia krwionośne.

Aby szczegółowo opisać wpływ masażu na ludzki organizm, trzeba odnieść się do konkretnego rodzaju masażu i określonych stanów zdrowia człowieka. Najczęściej wskazywane cele stosowania masażu to: uelastycznienie tkanek, rozluźnienie lub pobudzenie mięśni, rozluźnienie powięzi, poprawienie ruchomości w stawach, poprawienie ukrwienia i odżywienia tkanek, działanie przeciwobrzękowe (drenaż limfatyczny), przeciwbólowe, uspokajające i relaksujące.

Opis

Wybór właściwego rodzaju masażu, a także odpowiednich technik, uzależniony jest od wielu czynników. Należą do nich: wiek, płeć, masa ciała, ogólny stan zdrowia, rodzaj choroby pacjenta oraz cele, jakie stawia sobie masażysta. Jednak dopiero w trakcie masażu, terapeuta obserwując reaktywność tkanek na zastosowany bodziec fizyczny, jakim jest masaż, dobiera siłę i czas trwania tego bodźca.

Do najczęściej stosowanych współcześnie rodzajów masażu leczniczego zalicza się: masaż klasyczny, terapię mięśniowo-powięziowych punktów spustowych, masaż segmentarny, masaż tensegracyjny, drenaż limfatyczny, masaż tkanek głębokich, masaż punktowy, masaż łącznotkankowy, masaż centryfugalny, masaż lodem.

Masaż klasyczny jest najpopularniejszą formą masażu. Wykorzystuje się osiem technik masowania – głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, uciski, oklepywanie, wibrację, roztrząsanie i wałkowanie. W zależności od siły, tempa i wyboru technik można uzyskać efekt rozluźniający lub pobudzający. Masaż klasyczny może też zrelaksować i odprężać, jeśli zostanie wykonany w sposób delikatny. Podczas zabiegu używa się środka poślizgowego, np. oliwki, talku, kremu do masażu. Masaż klasyczny wykonujemy w kierunku dosercowym, czyli w kierunku przepływu krwi żylnej.

Terapia mięśniowo-powięziowych punktów spustowych jest celowym działaniem stosowanym podczas masażu klasycznego, w którym wykorzystuje się różne formy ucisku na wrażliwe miejsca, zwane punktami spustowymi, znajdujące się w tkance mięśniowej i powięziowej. Punkty spustowe charakteryzują wzmożone napięcie i bolesność pod wpływem ucisku, z promieniowaniem bólu do obszarów odległych od miejsca drażnienia. Celem terapii jest uwolnienie od bólu i poprawa zaburzonych wzorców ruchowych. Terapia punktów spustowych może być stosowana także, jako odrębne działanie, gdy np. występuje przeciwwskazanie do wykonania masażu klasycznego.

Masaż segmentarny składa się z wielu chwytów i technik, których ściśle określona kolejność wykonania, przy uwzględnieniu zasad dawkowania, pozwala na wykrywanie i usuwanie zmian chorobowych. W odróżnieniu od masażu klasycznego znajduje zastosowanie w leczeniu chorób narządów wewnętrznych. Określone okolice ciała (skóra, mięśnie, tkanka łączna, naczynia i kości) są połączone nerwowo, wewnątrzwydzielniczo i humoralnie z odpowiednimi narządami wewnętrznymi i mogą na siebie wzajemnie oddziaływać, tworząc tzw. krąg czynnościowy. Wiedza o tych zależnościach jest podstawą w masażu segmentarnym. Podstawową techniką tego masażu jest rozcieranie segmentarne, które ma charakter „świdrujący”. Jest ono wykorzystywane podczas wykonywania poszczególnych chwytów leczniczych. W masażu segmentarnym nie stosuje się środków poślizgowych. Wykonywany jest w kierunku od nerwów obwodowych do ośrodkowego układu nerwowego.

Masaż tensegracyjny jest oparty na zasadach prawa tensegracji, czyli na zależnościach strukturalnych występujących między mięśniami, powięziami i więzadłami. Zabieg rozpoczyna się badaniem punktów o szczególnej wrażliwości dotykowej i lokalizacji tkanek, w których wystąpiło wzmożone napięcie spoczynkowe. Następnie wykonuje się masaż, w celu przywrócenia prawidłowego napięcia w określonym układzie. Wyróżnia się cztery układy: mięśnia najszerszego grzbietu, mięśnia piersiowego większego, mięśnia zębatego przedniego i więzadła krzyżowo-guzowego. Techniki masażu tensegracyjnego to: głaskanie, rolowanie, przemieszczanie, rozcieranie i ugniatanie.

Drenaż limfatyczny jest masażem, który usprawnia krążenie limfy, przeciwdziałając powstawaniu zaburzeń wywołanych jej zastojem, jak również umożliwia zmniejszanie obrzęków limfatycznych, zastoinowych, zapalnych lub związanych z niedoborami zawartości białek we krwi. W drenażu limfatycznym należy rozpocząć masaż od rejonów w bezpośrednim sąsiedztwie kątów żylnych i stopniowo obejmować obszary dystalne, natomiast przepychanie chłonki wykonuje się od obwodu w kierunku węzłów chłonnych. Powolny przepływ chłonki wymusza wolne tempo wykonywania drenażu limfatycznego. Podstawowymi technikami są: rozcieranie koliste i rozcieranie spiralne oraz chwyty pompujący i czerpiący, służące przepychaniu płynów. Istotne jest, by podczas tego masażu nie rozgrzewać tkanek.

Masaż tkanek głębokich ma działać głównie na tkanki znajdujące się pod skórą. Nazwa metody może sugerować silne i bolesne oddziaływanie na ciało pacjenta, w rzeczywistości jednak jest to delikatna metoda. Wszystkie ruchy wykonuje się z precyzją, a siłę nacisku dobiera się dla każdego pacjenta indywidualnie, zależnie od napięcia tkanek. Masaż wykonuje się powoli, dając tkankom czas na fizjologiczną odpowiedź i przystosowanie się do nowych warunków. Na ogół nie stosuje się środków poślizgowych lub tylko w niewielkiej ilości. Celem masażu tkanek głębokich jest rozluźnienie napięć i działanie przeciwbólowe. Podstawowymi technikami są: ruchy rozciągające, rozciągające z zablokowaniem, skracanie mięśnia, praca w bruzdach międzymięśniowych, uwalnianie mięśni i ruch w poprzek włókien mięśniowych. Charakterystyczny jest skośny nacisk na tkanki (pod kątem ok. 45°). Masaż wykonuje się w różnych kierunkach, używając palców (z wyjątkiem kciuka), kostek palców, pięści i przedramienia.

Masaż punktowy to oddziaływanie na określone punkty na ciele człowieka. Masaż w ujęciu chińskim zwany jest akupresurą, natomiast w japońskim nosi nazwę Shiatsu. W tradycyjnej wersji opiera się na filozofii energii Qi i jej form Yin i Yang. Wszystkie procesy w organizmie rozpatrywane są poprzez brak, nadmiar lub równowagę Qi. Wyróżnia się 670 głównych punktów akupresurowych oraz 800 dodatkowych. Teoria zakłada, że poprzez masaż tych punktów można oddziaływać na płynącą energię i przywracać prawidłowe funkcjonowanie całego ustroju. Masaż punktowy można łączyć z innymi masażami, np. z masażem klasycznym.

Masaż łącznotkankowy jest działaniem w obrębie tkanki łącznej. Efekty terapeutyczne uzyskuje się poprzez odruchy skórno-trzewne autonomicznego układu nerwowego. Technika tego masażu polega na rozcieraniu małymi ruchami palców miejsc wrażliwych w tkance łącznej. Pacjent ma to odczuwać, jako wrażenie zacięcia lub zadraśnięcia paznokciem. W zależności od warstwy, w której przeprowadza się zabieg, rozróżnia się techniki skórną, podskórną i powięziową. Podczas zabiegu należy w odpowiedniej kolejności masować strefy zmian łącznotkankowych.

Masaż centryfugalny zwany jest też dostawowym. Masaż ten stosuje się po kontuzjach stawowych i okołostawowych, takich jak: stłuczenia, zwichnięcia, skręcenia. Wykonuje się go dwuetapowo. Na pierwszym etapie wykonywany jest zbieżnie w kierunku szpary stawowej z użyciem środka poślizgowego (głaskania, rozcierania, uciski). W drugim stosuje się środki wspomagające w postaci kremu, maści lub żelu, które działają leczniczo lub rozgrzewająco. Masaż centryfugalny należy łączyć z innymi zabiegami fizykalnymi oraz ćwiczeniami, zwiększającymi zakres ruchomości stawu, a także siłę i masę mięśni działających na staw.

Masaż lodem to zabieg o charakterze miejscowym. Reakcja na masaż składa się z dwóch etapów. Na pierwszym dochodzi do schłodzenia tkanek, zwężenia naczyń krwionośnych i zmniejszenia przepływu krwi, a na drugim naczynia krwionośne rozszerzają się i dochodzi do poprawy ukrwienia, dzięki czemu zwiększa się metabolizm tkanek i szybciej usuwane są z nich związki toksyczne. Ponadto zimno działa przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo i przeciwbólowo.

Na ogół masaż leczniczy stosuje się w połączeniu z innymi terapiami fizykalnymi, w których wykorzystuje się naturalne czynniki fizyczne, jak: ciepło, zimno, promieniowanie podczerwone i ultrafioletowe, energia mechaniczna i elektryczna, woda, pole magnetyczne itp.

Ogólne zasady stosowania masażu leczniczego:

  • rozpoczęcie masażu musi poprzedzać wywiad z pacjentem,
  • pacjenta należy poinformować, jak będzie przebiegał masaż,
  • pacjent w trakcie masażu powinien informować masażystę o swoich odczuciach,
  • masaż wykonuje się w ułożeniu zapewniającym rozluźnienie mięśni pacjenta, a w przypadku wykonywania drenażu limfatycznego swobodny odpływ chłonki,
  • zabieg należy stosować zgodnie ze wskazaniami i przeciwwskazaniami,
  • masaż wykonuje się w odpowiednim kierunku: układ nerwowy – od nerwów obwodowych dośrodkowo, układ krążenia – w kierunku przepływu krwi żylnej, układ chłonny – od obwodu w kierunków węzłów chłonnych, układ mięśniowy – wzdłuż włókien mięśniowych rozluźniająco, w poprzek włókien mięśniowych pobudzająco,
  • siła nacisku w masażu uzależniona jest od wieku, płci, budowy ciała, stanu zdrowia pacjenta i reakcji na bodziec,
  • czas trwania zabiegu uzależniony jest od rodzaju zaburzenia, wielkości powierzchni masowanej, stanu zdrowia pacjenta, liczby masaży,
  • techniki masażu dobiera się stosownie do występujących zaburzeń i dolegliwości,
  • każdy chwyt masażu powinien być powtarzany minimum dwukrotnie,
  • dawkowanie bodźców powinno być stopniowe – od słabszych do silniejszych,
  • liczba zabiegów uzależniona jest od rodzaju masażu, rodzaju schorzenia i postępów w leczeniu,
  • niedopuszczalne jest gwałtowne oziębienie okolicy masowanej,
  • niemasowane części ciała powinny być okryte,
  • przerwany masaż należy rozpocząć od początku.

Przeciwwskazania do wykonania masażu leczniczego:

  • brak zlecenia lekarskiego,
  • choroby skóry, którym towarzyszą wypryski, pęcherze i przerwanie ciągłości skóry,
  • zaawansowane stadium choroby Buergera lub choroby Raynauda,
  • wczesne stany po złamaniu kości, po naderwaniu i zerwaniu powięzi, ścięgien i mięśni,
  • żylaki i owrzodzenie żył, zakrzepowe zapalenie żył,
  • nowotwory (z wyjątkiem masażu limfatycznego, stosowanego z powodu obrzęku limfatycznego po operacji raka piersi oraz przypadków chorób nowotworowych w okresie terminalnego leczenia objawowego),
  • krwawienia, krwotoki lub możliwość ich wystąpienia (np. hemofilia, skaza naczyniowa),
  • niewyrównane nadciśnienie tętnicze,
  • zaawansowana miażdżyca naczyń kończyn dolnych,
  • stany niewyrównanej niewydolności serca,
  • ostre stany zapalne,
  • choroby zakaźne, wysoka temperatura ciała (powyżej 38°C),
  • krwiaki i naczyniaki,
  • tętniaki aorty,
  • zapalenie opon mózgowych, jamistość rdzenia,
  • zaawansowana osteoporoza lub inne przyczyny zwiększonej łamliwości kości,
  • występowanie zaburzeń wymagających innego rodzaju leczenia w trybie nagłym lub pilnym.

Rozpatrując przeciwwskazania do masażu, należy pamiętać, że w wielu przypadkach będą one względne, zależne od takich czynników, jak: nasilenie zaburzeń, miejsce występowania zaburzeń, obszar poddawany masażowi, rodzaj stosowanego masażu. W indywidualnych przypadkach mogą występować także jeszcze inne przeciwwskazania. Zatem odnoszenie wymienionych powyżej przeciwwskazań do wszystkich rodzajów masażu i wszystkich przypadków chorobowych byłoby niewłaściwym uproszczeniem.

Dowody naukowe

W czasie rozwoju stosowania masażu leczniczego gromadzono naukowe obserwacje dokumentujące wpływ masażu na organizm człowieka, przebieg chorób i związanych z nimi objawów. Są badania potwierdzające wpływ masażu na miejscowe zmiany w tkankach poddanych uciskowi. Stwierdzono także wpływ masażu na wartości ciśnienia tętniczego i częstotliwości rytmu serca. Wykazano, że masaż leczniczy wpływa na układ odpornościowy człowieka, a także ma działanie antystresowe.

Istnieją przekonujące dane na temat skuteczności masażu klasycznego w odniesieniu do niektórych zastosowań klinicznych, np. w leczeniu niektórych zespołów bólowych (w tym niespecyficznych podostrych i przewlekłych bólów krzyża), jako leczenia wspomagającego w przewlekłych zaparciach, w postępowaniu objawowym u osób z chorobą nowotworową. Potwierdzono efekty relaksacyjne i uspokajające masażu, a także ogólnie korzystny wpływ na poczucie jakości życia. Jednak nadal brak jest badań naukowych o wysokiej wiarygodności, dokumentujących skuteczność większości współcześnie uznawanych zastosowań masażu. Dotąd nie potwierdzono zakładanych odruchowych wpływów masażu na narządy wewnętrzne.

W bardzo małym stopniu badana jest skuteczność rodzajów masażu innych niż masaż klasyczny. Niewystarczająca liczba i jakość badań naukowych wynika, m.in. z trudności w ocenie klinicznych skutków masażu, wykorzystywanego na ogół, jako jedna z wielu równocześnie stosowanych metod terapeutycznych.

Rozpowszechnienie

Masaż należy do najczęściej wykorzystywanych metod fizjoterapii. Stosowany jest przede wszystkim w specjalistycznych gabinetach fizjoterapii, ośrodkach rehabilitacyjnych, sanatoriach oraz w domu pacjenta. Masaż jest jednym z zabiegów najczęściej oczekiwanych przez pacjentów. Zainteresowaniem cieszą się też gabinety masażu leczniczego i salony SPA, gdzie wykonuje się masaże relaksacyjne, odchudzające czy kosmetyczne. Współczesna popularność masażu wiąże się także z częstym zainteresowaniem naturalnymi metodami leczniczymi.

21.10.2015
Wybrane treści dla Ciebie
  • Rehabilitacja słuchu
  • Pacjent po amputacji kończyny – postępowanie i powikłania
  • Rehabilitacja głosu
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta