Definicja i zastosowanie
Hipoterapia (z języka greckiego hippos – koń, therapeia – terapia) to ogół zabiegów terapeutycznych, do których wykorzystuje się konia.
Hipoterapia jest jedną z form rehabilitacji wieloprofilowej.
Stosuje się ją u dzieci z zaburzeniami:
- neurologicznymi (mózgowe porażenie dziecięce, przepukliny oponowo-rdzeniowe, stany po urazach czaszkowo-mózgowych, minimalne uszkodzenia mózgu, choroby mięśni, niedowidzenie i całkowita utrata wzroku),
- ortopedycznymi (wady postawy, skoliozy, stany po amputacji i wady rozwojowe kończyn),
- genetycznymi (zespół Downa),
- psychologicznymi (zaburzenia emocjonalne i choroby psychiczne, upośledzenia umysłowe, niedostosowanie społeczne),
- ze stwierdzonym opóźnieniem rozwoju psychoruchowego o nieustalonej etiologii.
U osób dorosłych hipoterapię stosuje się w przypadkach:
- stwardnienia rozsianego,
- po udarze mózgu,
- po urazach czaszkowo-mózgowych,
- innych chorób narządu ruchu na tle zaburzeń neurologicznych i ortopedycznych,
- zaburzeń psychicznych, uzależnień i niedostosowania społecznego.
Geneza, założenia i cele
Hipoterapię zapoczątkowano w latach 50. XX w. w Norwegii, Dani i Anglii, m.in. w związku z próbami wykorzystania tej metody w rehabilitacji dzieci poszkodowanych wskutek epidemii choroby Heinego i Medina (poliomyelitis). W dwu następnych dziesięcioleciach metoda rozpowszechniła się w bardzo wielu krajach świata.
Uniwersalność hipoterapii polega na jednoczesnym oddziaływaniu ruchowym, sensorycznym, psychicznym i społecznym.
Do najważniejszych celów oddziaływań tej terapii należą:
- kodowanie w mózgu prawidłowego wzorca ruchu podczas chodu, normalizacja napięcia mięśniowego oraz doskonalenie równowagi, koordynacji, orientacji w przestrzeni, schematu własnego ciała, poczucia rytmu;
- stymulacja i normalizacja czucia powierzchniowego;
- zmniejszenie zaburzeń emocjonalnych;
- zwiększenie poczucia własnej wartości;
- rozwijanie pozytywnych kontaktów społecznych.
Działaniem hipoterapii, którego nie można osiągnąć w inny sposób jest odbieranie i kodowanie wzorca ruchu ciała niemal identycznego, jak w czasie chodzenia, co ma szczególne znaczenie dla pacjentów uczących się chodzić .
Opis
Prawidłowo zbudowany i odpowiednio idący koń przekazuje wzorzec ruchu. Aby pacjent prawidłowo go odebrał, musi być w odpowiedniej pozycji siedzącej, a wielkość i krok konia dostosowane do możliwości pacjenta. Na zdjęciu 1 pokazano prawidłowa pozycję pacjenta (miednica ustawiona w tzw. pozycji pośredniej), na zdjęciach 2 (miednica w przodopochyleniu) i 3 (miednica w tyłopochyleniu) widzimy nieprawidłowe pozycje, w których pacjent nie jest w stanie prawidłowo „odebrać”, tj. wyczuć i zareagować na ruch konia.
Rozróżnia się następujące formy hipoterapii:
Fizjoterapia na koniu – gimnastyka lecznicza na koniu poruszającym się stępem, mająca na celu usprawnienie ruchowe. Prowadzona przez fizjoterapeutę lub pod jego kierunkiem.
Psychopedagogiczna jazda konna i woltyżerka – zespół działań jeździeckich, pedagogicznych i psychologicznych podejmowanych w celu usprawnienia intelektualnego, poznawczego, emocjonalnego i fizycznego. Prowadzona przez psychologa, pedagoga, terapeutę zajęciowego lub pod ich kierunkiem.
Terapia kontaktem z koniem – celem terapii jest nawiązanie kontaktu pacjenta ze zwierzęciem, z otaczającym środowiskiem, wreszcie z innymi ludźmi. Jej istotą jest kontakt pacjenta z koniem, stworzenie sytuacji terapeutycznej, a nie samo dosiadanie konia. Prowadzona przez psychologa, pedagoga, lekarza psychiatrę lub pod ich kierunkiem.
Ponadto wyróżnia się jazdę konną dla osób niepełnosprawnych (rekreacyjną i sportową), która nie stanowi części hipoterapii, ale jest z nią ściśle związana i może mieć aspekt terapeutyczny.
Kwalifikując do hipoterapii, należy uwzględnić przeciwwskazania bezwzględne (uczulenie na sierść, pot lub zapach konia, niewygojone rany, nietolerancja tej formy terapii przez pacjenta [np. niepohamowany lęk], odklejanie siatkówki, wzmożone ciśnienie śródgałkowe, brak kontroli głowy w rozwoju motorycznym i czynnej pozycji siedzącej, wodogłowie bez wszczepionej zastawki, niestabilność kręgów szyjnych, występująca np. w zespole Downa, zwichnięcia i podwichnięcia stawów biodrowych, skoliozy powyżej 20° wg Coba oraz progresujące skoliozy idiopatyczne, choroby mięśni przy sile mięśni ocenianej poniżej 3 punktów w skali Lowetta, pogorszenie stanu w zespołach neurologicznych, stanach po urazach czaszkowo-mózgowych, ADHD, chorobach mięśni, ostre stany chorób i zaburzeń psychicznych, podwyższona temperatura ciała, ostre choroby infekcyjne) oraz przeciwwskazania względne (padaczka, upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim, zaburzenia mineralizacji kości, utrwalone deformacje i zniekształcenia, przykurcze, ograniczenia zakresu ruchu układu kostno-stawowego, dyskopatia, hemofilia oraz inne skazy krwotoczne, niektóre choroby oczu, przepuklina oponowo-rdzeniowa zlokalizowana w lędźwiowej części kręgosłupa).
Hipoterapia powinna zawsze stanowić część kompleksowej terapii danego pacjenta, a nad prawidłowością postępowania terapeutycznego powinien czuwać zespół hipoterapeutyczny składający się z lekarza kierującego, wykwalifikowanego hipoterapeuty posiadającego ministerialne uprawnienia zawodowe, fizjoterapeuty, pedagoga specjalnego oraz innych specjalistów, takich jak neurolog czy ortopeda w zależności od specyfiki problemu pacjenta.
Optymalne parametry konia do hipoterapii to: wałach; wiek powyżej 5 lat; przygotowany do pracy w hipoterapii; wysokość umożliwiająca skuteczną asekurację, zharmonizowana z wielkością pacjenta; chód rytmiczny, elastyczny, sprężysty, wydajny; pożądane takie ukształtowanie poszczególnych części ciała, jakie w zasadzie odpowiada wzorcowi pokroju (m.in.: ramy prostokątne; głowa proporcjonalna, miernej wielkości; szyja prosta, umięśniona; kłąb dobrze wykształcony, szeroki, niezbyt wysoki; kłoda podłużno-owalna; grzbiet prosty, w miarę szeroki i długi, dobrze umięśniony; wyrostki kolczyste kręgosłupa niewyczuwalne; łopatka długa, ukośna; lędźwie szerokie, dobrze związane; zad silnie umięśniony, długi, poziomy; budowa i postawa kończyn prawidłowa); cechy ustroju psychicznego decydujące o przydatności do rozwiązywania najszerzej pojętych problemów terapeutycznych oraz minimalizujące prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji nieprzewidywalnych (zrównoważony charakter, inteligencja, spokojny temperament, przyjazność, ufność, łagodność, cierpliwość, chętne i staranne wykonywanie poleceń, tolerancja, bez odruchów obronnych, na nagłe i niespodziewane bodźce wzrokowe, słuchowe i dotykowe, brak narowów i nałogów). Zważywszy, że powyższe warunki mają bezpośredni związek z zapewnieniem pacjentowi jak największego bezpieczeństwa, wskazana jest znajomość pełnego życiorysu danego konia, zwłaszcza pod kątem zdarzeń traumatycznych lub pozyskanie go z profesjonalnego, godnego zaufania, ośrodka hodowlano-wychowawczego. Jakkolwiek niewłaściwe jest dzielenie ras na hipoterapeutyczne i niehipoterapeutyczne, to obserwuje się u osobników niektórych ras więcej niż przeciętne skupienie właściwości zalecanych przy usprawnianiu koniem. W Polsce taką opinię ma populacja rasy huculskiej. Fakt ten nie oznacza, że wszystkie konie huculskie są przydatne do hipoterapii, tak jak niewykluczone jest posiłkowanie się wyselekcjonowanymi końmi innych ras. Ważne jest natomiast, by bez względu na rasę, wybór dokonywany był indywidualnie, według ww. kryteriów, zwłaszcza dotyczących sfery psychiki. Należy dążyć, aby ośrodki hipoterapeutyczne dysponowały kilkoma różnymih końmi, celem możliwie precyzyjnego dostosowania odpowiedniego konia do aktualnych potrzeb pacjenta.
Dowody naukowe
Nieliczne są dowody naukowe potwierdzające zasadność stosowania hipoterapii w różnych rodzajach zaburzeń. Z obszarów działania hipoterapii, które były najczęściej badane można wskazać badania wpływu na kontrolę równowagi i kontroli tułowia oraz na poprawę chodu, jego wydolność, symetrię, długość kroku. Badania wskazują m.in. na przydatność hipoterapii w rehabilitacji osób z mózgowym porażeniem dziecięcym, ze stwardnieniem rozsianym. Przekonanie o skuteczności hipoterapii nadal oparte jest przede wszystkim na opiniach terapeutów, pacjentów i ich rodziców.
Rozpowszechnienie
Z obszarów działania hipoterapii, które były najczęściej badane można wymienić :
- Hipoterapia jest prowadzona w wyspecjalizowanych ośrodkach. Dostęp do tej usługi rehabilitacyjnej w Polsce jest ograniczony, ponieważ ograniczone jest finansowanie w ramach NFZ.
Polskie Towarzystwo Hipoterapii (www.pthip.org.pl) działa od 1992 roku. Promuje rozwój hipoterapii, upowszechnia informacje o hipoterapii oraz prowadzi kursy instruktorskie.
Ryc. 3
