Definicja i zastosowanie
Kąpiel polega na zanurzeniu ciała lub jego części w ośrodku (substancji) o określonej temperaturze. W medycynie fizykalnej najbardziej typowe są kąpiele hydroterapeutyczne w wodzie o różnej temperaturze, ale także kąpiele balneoterapeutyczne i kąpiele spa w wodach mineralnych i tzw. wodach termalnych, kąpiele błotne i borowinowe, a także kąpiele w suchym lub wilgotnym gorącym powietrzu (kąpiel w saunie), kąpiele parafinowe, kąpiele w piasku.
Fot. pixabay.com
Obecnie kąpiele, w tym z zastosowaniem naturalnych substancji i tworzyw leczniczych, klasyfikowane są najczęściej jako należące do tzw. medycyny naturalnej lub do medycyny alternatywnej i komplementarnej.
Obok popularnych zastosowań relaksacyjnych i wypoczynkowych, kąpiele stosowane są u osób cierpiących na fibromialgię, schorzenia układu nerwowego, zaburzenia metaboliczne oraz w leczeniu przeciwbólowym i przeciwobrzękowym. (patrz też „Balneoterapia”).
Geneza, założenia i cele
Zastosowanie wody i kąpieli w celach leczniczych jest zapewne tak stare jak ludzkość, ma bogatą tradycję i jest powszechnie znane w wielu kulturach. Historyczne łaźnie są rozpoznawalnymi atrakcjami wielu miejscowości, a niektóre z nich stąd wzięły nawet swoje nazwy (Bath, Mariańskie Łaźnie).
W założeniu, kąpiele, w zależności od specyfiki ich poszczególnych odmian i rodzajów (temperatury wody, czasu trwania zabiegu, obszaru i stopnia zanurzenia ciała, właściwości chemicznych wód mineralnych i peloidów), a także od specyfiki objawów i przebiegu różnych chorób i dysfunkcji, mogą mieć bardzo różne zastosowania. Oprócz efektów terapeutycznych, jak działanie przeciwbólowe, poprawiające krążenie krwi i służące zwiększaniu odporności organizmu, istotnym celem stosowania różnych rodzajów i odmian kąpieli jest uzyskanie relaksacji i poprawy nastroju, a oprócz działania specyficznego właściwości fizycznych i chemicznych ośrodka (substancji), zakłada się, że korzystne działanie tych zabiegów może wynikać z działania czynników niespecyficznych, jak zmiana otoczenia, scenerii i poczucie komfortu towarzyszące zabiegom.
Opis
W kąpielach hydroterapeutycznych, balneoterapeutycznych i terapii spa wykorzystuje się właściwości mechaniczne, termiczne i chemiczne wody w różnych stanach skupienia (imersje w wodzie, ale także kąpiele parowe i kąpiele lodowe).
Możliwe są różne klasyfikacje kąpieli, ze względu na:
- zakładany rodzaj oddziaływania: zwykła woda (działanie fizyczne – siła wyporu, opór wody, temperatura), wody mineralne i błota (występuje tu dodatkowe działanie czynników chemicznych),
- stan skupienia wody: kąpiele krioterapeutyczne, wodne i parowe,
- wielkość zanurzenia: kąpiele całkowite i częściowe,
- aktywność w czasie zabiegu: kąpiele bierne i czynne (ćwiczenia w wodzie, kąpiele kinezyterapeutyczne, trening chodzenia),
- temperaturę (zimne, ciepłe, gorące, kontrastowe – o zmiennej temperaturze),
- wykorzystanie działania mechanicznego stałego lub ruchomego strumienia wody (np. natryski stałe i ruchome, popularne kąpiele wirowe),
- wielkość ciśnienia wody (polewania – natryski biczowe).
Przeciwwskazania zależą od rodzaju kąpieli. Do głównych, powtarzających się przeciwwskazań należą:
- poważne zaburzenia sercowo-naczyniowe,
- w pobliżu ran, na tkanki w stanie maceracji (nieprawidłowej struktury, zaniku),
- w okolicach krwawień powierzchniowych (podskórnych),
- miejscowe zaburzenia czucia ciepła i zimna (stosować tylko zabiegi neutralne termicznie),
- nietrzymanie moczu/stolca,
- I trymestr ciąży,
- trudności we właściwej współpracy (pacjenci chorzy psychicznie, pacjenci ze znacznym upośledzeniem umysłowym),
- stosowanie zabiegów w ciepłej wodzie (powyżej 31°C) u osób chorych na stwardnienie rozsiane.
Chociaż poszczególne zabiegi różnią się od siebie, zarówno pod względem zastosowań, jak i technicznym, warto zwrócić uwagę na niektóre ważniejsze zagrożenia, środki ostrożności i uzasadnienia dotyczące stosowania zabiegów hydroterapii:
- leczenie chorób i stanów grożących rozprzestrzenieniem zakażenia przez wodę (np. otwarte rany, brodawki, grzybica stóp):
- należy pamiętać o odpowiednim dezynfekowaniu urządzeń / aparatów do hydroterapii,
- w leczeniu otwartych ran: należy używać czystej wody (bieżącej), bez dodatków środków przeciwbakteryjnych; jeśli jednak są stosowane, to w zalecanych stężeniach,
- pacjent i terapeuci powinni stosować rękawice, maski, okulary ochronne w celu zapobiegania przenikania zanieczyszczeń,
- przeszczepy skóry: jeśli wykonuje się zabiegi, to należy unikać działania ruchomego strumienia wody, zwłaszcza pod dużym ciśnieniem, i wysokich temperatur,
- w przypadku zabiegów obciążających układ krążeniowo-oddechowy (głównie zabiegi na całe ciało), zwłaszcza w przypadkach ryzykownych, należy monitorować częstość skurczów serca, ciśnienie krwi, częstość oddechów i temperaturę ciała,
- u pacjentów po przebytym zawale serca zastosowanie zabiegów hydroterapii powinno być szczególnie rozważnie przemyślane,
- pacjenci z uszkodzeniem rdzenia kręgowego nie reagują na stres termiczny wywołany zanurzeniem w zimnej wodzie, tak szybko i w takim stopniu, jak osoby zdrowe,
- zabiegi w zimnej wodzie wymagają wcześniejszego poinformowania pacjentów o ich przebiegu – zwiększa to komfort i bezpieczeństwo pacjenta,
- zarówno w wyniku zabiegów zimnych, jak i ciepłych, zmniejsza się siła mięśniowa (do ok. 3 godz. po zabiegu),
- ze względu na fakt, że możliwości termoregulacyjne są słabsze w wodzie niż w powietrzu (np. mechanizm pocenia), u osób z zaburzeniami czucia ciepła i zimna należy stosować zabiegi o neutralnej temperaturze,
- lęk przed wodą: zaleca się rozpoczynanie od zabiegów miejscowych, następnie częściowych i całego ciała.
- zasłabnięcie: może wystąpić, zwłaszcza w przypadku zabiegów termicznych; występuje zagrożenie utonięcia; dlatego pacjenci nie mogą pozostawać sami podczas zabiegów polegających na zanurzaniu częściowym lub całego ciała.
Dowody naukowe
Pomimo popularności i długiej tradycji stosowania, mechanizmy działania fizjologicznego i terapeutycznego tych zabiegów są wciąż mało znane. Ze względu na różnorodność kąpieli i potencjalne działanie wielu czynników, a przede wszystkim na fakt, że badania naukowe, a co za tym idzie, dowody skuteczności, dotyczą konkretnych rodzajów zabiegów, należy jednak rozpatrywać poszczególne rodzaje zabiegów oddzielnie. Publikacje przeglądowe i metaanalizy danych naukowych (2009, 2010, 2015) wskazują na pozytywne efekty stosowania kąpieli i innych zabiegów hydroterapeutycznych u osób z fibromialgią, z zaburzeniami w chodzeniu. Są dowody naukowe dotyczące reakcji fizjologicznych na różne kąpiele, jednak wskazuje się także na możliwe przecenianie efektywności tych zabiegów ze względu na ograniczenia metodologiczne przeprowadzonych badań.
Rozpowszechnienie
Różne formy i odmiany kąpieli są stosowane nie tylko w uzdrowiskach i ośrodkach spa, ale także w gabinetach fizjoterapii, szpitalach i innych placówkach służby zdrowia.